Está en la página 1de 23

“Centro de Capacitación y actualización profesional

de la Educación Intercultural, Bilingüe”CECAP-PERU

CICLO DE FORMACIÓN NIVEL


BÁSICO

Facilitador:
Mg. Gustavo Damiano leiva
LECCIÓN 10 CHUNKA-ÑAWINCHAY
Contenido cultural: Año nuevo andino, meses y días
Capacidad lingüística: Cuantificadores y numerales.
Capacidad comunicativa (oralidad y escritura):
Aprendemos a utilizar los cuantificadores y los números
en situaciones de la cotidianidad.
AÑO NUEVO ANDINO MESES Y DIAS
WATA -KILLA - PUNCHAW
• WATA CHAYARAMUNÑA= año ya llego
• MUSUQ KILLA LLUQSIMUCHKAN =nuevo mes ésta saliendo
• KILLA TUTAPI KANCHIN =luna de noche alumbra
• PUNCHAW LLANKANI= de día trabajo
• MUSUQ WATA TUKUCHKANÑA=el año nuevo ésta terminando
• KAY KILLA TARPUSAQ SARATA= éste mes sembrare maíz
• KANANQA AYMURAY KILLAPIN KACHKANCHI:ahora estamos en el mes de mayo
• Wayra killa tukurunña= el mes de agosto ha terminado
• Killa tutayachkan = La luna esta oscureciendo
• TUTA KILLA=
• TUTAPI CHASKA.=
PRACTICA
• WATA MUYURAMUNÑA = AÑO HA DADO VUELTA
• CHAWPI WATA KILLA = MEDIO MES DEL AÑO (INTI RAYMI)JUNIO
• WATA UNQUY = AÑO DE ENFERMEDAD
• WATAPI RURUN SARA = AL AÑO DA FRUTO EL MAIZ
• WATA CHUNKA ISKAYNIYUQ KILLAYUQ = EL AÑO TIENE 12 MES
• WATA MILLAY = AÑO FEO
• WATA SUMAQ = AÑO BONITO O BUENO
• WATA CHAYARAMUNÑA=EL AÑO YA LLEGO
• WATA KICHKI= AÑO ESTRECHO AKA KICHKI WIKSA ICHIKUNA
• WATA PUQUY= AÑO DE MADUREZ
• WATA TARPUY= AÑO DE SIEMBRA MAMITAY PUÑUNKIÑA DORMIR
• Wata ,iskaywaranqa iskaychunka hukniyuq= año dos mil veintiuno
• Wata iskaychunka = año veinte
• Wata ukniyuq = año uno
• Musuq allpa = nueva tierra
• Musuq killa = nuevo mes luna
• Musuq runa = hombre nuevo
• Killa qatun = luna grande
• Killa chawpi = media luna
• Punchaw rurasun = hacer de día
• Punchaw mikusun = De día comemos
• Punchaw yanapasun = De día ayudar
AÑO NUEVO ANDINO MESES Y DÍAS
AÑO NUEVO ANDINO MESES Y DÍAS

La Cultura Andina ha logrado La medición del tiempo es una


Las guías de orientación son el
un conocimiento profundo de la herencia cultural y de acuerdo a
Inti Tayta (Sol), Killa Mama
pacha como tiempo, y los ha estos conocimientos, las
(Luna), estrellas, señas de
dividido en años, meses y días, familias realizan sus
animales y otros.
tal como veremos más adelante. actividades.

Los puntos de orientación o


referencia de la ubicación Así también, el lugar del saliente
El lugar del poniente del sol, es
geográfica de los andinos son del sol, es Este, es conocido
Oeste, fue denominado
los lugares del saliente por como el lugar del retorno del sol,
inicialmente como Antaq suyu, y
donde aparece el sol, el kutimuq suyu, siendo
finalmente quedó como Antisuyu
recorrido del sol y el lugar del modificado para quedar como
(Antisuyo).
poniente lugar por donde se va Kuntisuyu (Contisuyo).
el sol.
AÑO NUEVO ANDINO MESES Y DÍAS

El año andino inicia el 21 de junio, aunque algunos indican el


1 de agosto y para otros con las primeras lluvias y, finaliza
cuando termina la cosecha y se guardan los productos.

El año andino está dividido en meses, cada uno


aproximadamente de 28 días (en función al ciclo de la luna).

La cultura invasora ha impuesto la división del año en 12


meses, cada mes de 30 días y con 4 semanas
aproximadamente y la semana en 7 días. Inclusive los
nombres de los días fueron acuñados con visión de la cultura
greco
KILLAKUNA MESE
KILLA MES KILLA MES

Inti raymi Junio Puquy raymi Diciembre

Anta sitwa Julio Uchuy puquy Enero

Qapaq sitwa /wayra killa Agosto Hatun puquy Febrero

Quya raymi Setiembre Pawqar waray Marzo

Kantaray Octubre Ayriway Abril

Ayamarka Noviembre Aymuray Mayo


PRACTICA DE CUMPLEAÑOS =
SANTUYMI
• ÑUQAPA SANTUYQA KAY KILLAPIN : TURIY, PANIY , WAWQIY
• MESES : ENERO,FEBRERO, MARZO, ABRIL, MAYO, JUNIO, JULIO
AGOSTO, SETIEMBRE , OCTUBRE ,NOVIEMBRE, DICIEMBRE
• ÑUQAPA SANTUYQA KAY PUNCHAWPIN ,KILLAPI
WATAPI,PAQARIMURQANI =NACER ,LUGAR = LLAQTA
• ENERO = Uchuy puquy KILLA
• FEBRERO = Hatun puquy KILLA
• MARZO = Pawqar waray KILLA
• ABRIL = Ayriway KILLA
• MAYO = Aymuray KILLA
• JUNIO = Inti Raymi KILLA
• JULIO = Anta sitwa KILLA
• AGOSTO = Qapaq sitwa/wayra killa
• SETIEMBRE = Quya Raymi KILLA
• OCTUBRE = Kantaray KILLA
• NOVIEMBRE = Ayamarka KILLA
• DICIEMBRE = Puquy Raymi KILLA
PUNCHAWKUNA

PUNCHAW DÍA PUNCHAW DÍA

Intichaw Domingo Chaskachaw Jueves


Killachaw Lunes Illapachaw Viernes
Atipachaw Martes Kuychichaw, chirapachaw Sábado

Quyllurchaw Miércoles Las terminaciones “chaw” en otras regiones lo


asumen como “chay”.
Practica con los días de la semana
• Domingo = INTICHAW PUNCHAWMI RIPUSAQ
• Lunes =KILLACHAW PUNCHAWMI TAKISAQ
• Martes = ATIPACHAW PUNCHAWMI TANTA WAWATA RURASAQ..
• Miércoles =QUYLLURCHAW PUNCHAWMI MIKUSAQ QANKATA.
• Jueves= CHASKACHAW PUNCHAWMI LLANKASAQ
• Viernes= ILLAPACHAW PUNCHAWMI WASIYMAN RIPUSAQ
• Sábado= KUYCHICHAW/ CHIRIPACHAW PUNCHAWMI RANTIKUQ
RISAQ
LOS DIAS DE LA SEMANA
• DOMINGO = INTICHAW PUNCHAW
• LUNES = Killachaw PUNCHAW
• MARTES = Atipachaw PUNCHAW
• MIERCOLES = Quyllurchaw PUNCHAW
• JUEVES = Chaskachaw PUNCHAW
• VIERNES = Illapachaw PUNCHAW
• SÁBADO =Kuychichaw, chirapachaw PUNCHAW
CUANTIFICADORES Y NUMERALES
En la cotidianidad muchas de las actividades de las familias se cuantifican;
es decir, se utilizan expresiones para indicar las cantidades, cuyos
elementos cumplen una determinada propiedad.

POR EJEMPLO:

Todos los hombres son mortales. ………………………………………………………………..

……………………………………………………………..
Algunas personas de Andahuaylas hablan quechua.
………………………………………………………………..
Ninguna persona vive más de 150 años.

Llapan ayllukuna quwita uywanku ‘todas las familias crían cuy’


Wakin ayllukuna pachamampi iñinku ‘algunas familias creen en la pachamama’
Chusaq ayllu mana inglés simi rimaq ‘ninguna familia sabe hablar inglés’
LECTURA Y ESCRITURA DE NÚMEROS EN QUECHUA
Sapankuna
(unidades)
ESCRITURA
REPRESENTACIÓN REPRESENTACIÓN LECTURA EN
ALFABÉTICA
FONETICA (SONIDO) SIMBÓLICA CASTELLANO
EN QUECHUA

chúsaq chusaq 0 cero


húk huk 1 uno
ískay iskay 2 dos
kímsa kimsa 3 tres
táwa tawa 4 cuatro
píchqa pichqa 5 cinco
sóqta suqta 6 seis
qánchis qanchis 7 siete
púsaq pusaq 8 ocho
ésqon isqun 9 nueve
CHUNKAKUNA (DECENAS)
REPRESENTACIÓN ESCRITURA ALFABÉTICA REPRESENTACIÓN LECTURA EN
FONETICA (SONIDO) EN QUECHUA SIMBÓLICA CASTELLANO
Chúnka Chunka 10 Diez
Chúnka hukníyuq Chunka hukniyuq 11 Once
Chúnka iskayníyuq Chunka iskayniyuq 12 Doce
Chúnka kimsáyuq Chunka kimsayuq 13 Trece
Chúnka tawáyuq Chunka tawayuq 14 Catorce
Chúnka pichqáyuq Chunka pichqayuq 15 Quince
Chúnka sóqtayuq Chunka suqtayuq 16 Dieciséis
Chúnka qanchisníyuq Chunka qanchisniyuq 17 Diecisiete
Chúnka pusaqníyuq Chunka pusaqniyuq 18 Dieciocho
Chúnka esqonníyuq Chunka isqunniyuq 19 Diecinueve
Ískay chúnka Iskay chunka 20 Veinte
Kimsa chunka Kimsa chunka 30 Treinta
Táwa chúnka Tawa chunka 40 Cuarenta
Píchqa chúnka Pichqa chunka 50 Cincuenta
Sóqta chúnka Suqta chunka 60 Sesenta
Qánchis chúnka Qanchis chunka 70 Setenta
Púsaq chúnka Pusaq chunka 80 Ochenta
Ésqon chúnka Isqun chunka 90 Noventa
Pachakkuna
(centenas):
REPRESENTACIÓN ESCRITURA ALFABÉTICA EN REPRESENTACIÓN LECTURA EN
FONETICA (SONIDO) QUECHUA SIMBÓLICA CASTELLANO
[Páchak] Pachak 100 Cien
[Ískay páchak] Iskay pachak 200 Doscientos
[Kímsa páchak] Kimsa pachak …….. Trescientos
[Táwa páchak] Tawa pachak 400 Cuatrocientos
……………… ……………. …………… ……………….
[Púsaq páchak] Pusaq pachak   Ochocientos
[Ésqon páchak] Isqun pachak 900 Novecientos

Waranqakuna
ESCRITURA ALFABÉTICA (millares):
REPRESENTACIÓN REPRESENTACIÓN LECTURA EN
EN QUECHUA FONOLÓGICA EN QUECHUA SIMBÓLICA CASTELLANO
[Waránqa] Waranqa 1 000 Mil
[Ískay waránqa] Iskay waranqa 2 000 Dos mil
[Kímsa waránqa] Kimsa waranqa 3 000 ………..
[Táwa waránqa] Tawa waranqa 4 000 ………..
…………………. ………………. ………. …………….
[Qánchis páchak] Qanchis waranga 7 000 Siete mil
Púsaq páchak] Pusaq waranqa 8 000 …………
[Ésqon páchak] Isqun waranqa 9 000 Nueve mil
[Húnu] Hunu 1 000 000 Millón
APRENDEMOS A UTILIZAR LOS NÚMEROS EN SITUACIONES DE LA COTIDIANIDAD
En la YUPANA (Tablero de valor posicional) aprendemos a leer los números

W P Ch S W (waranqa) – P (pachak) – CH (chunka) – S


(sapan)
    2 5 Iskay chunka pichqayuq
  6 9 0 Suqta pachak isqun chunka
4 2 7 1 Tawa waranqa iskay pachak qanchis chunka
hukniyuq
  7 0 4  
      7  
9 5 6 3  
    9 9  
  5 1 6  
Yupaykunapa qillqayninta ñawinchaspa, yupayninta qillqasun
Iskay  
Chunka pusaqniyuq  
Kimsa chunka kimsayuq  
Pichqa  
Pusaq chunka qanchisniyuq  
Tawa chunka kimsayuq  
Qanchis pachak kimsa chunka tawayuq  
Iskay pachak waranqa pusaq chunka hukniyuq  
Kimsa waranqa tawa pachak suqta chunka iskayniyuq  
Chunka waranqa pichqapachak qanchischunka isqunniyuq  
Pachak kimsachunka pusaqniyuq  
Iskay uk tawa pachak kimsayuq waranqa iskayniyuq  2,403,002

Kay yupaykunapa sutinta runasimipi qillqasun


52  
608  
745 923  
63 404  
7 294  
1 000 452  
Leemos los textos en quechua y respondemos
 
Kunan, ¿Ima punchawpim kachkanchik? ‘Ahora, ¿en qué día estamos?’
…………………………………………………………………………………………………………..
…………………………………………………………………………………………………………..
¿Hayka wataykipim kachkanki? ‘¿Cuántos años tienes?’
…………………………………………………………………………………………………………..
Kay wata, ¿Hayka watañam Antawaylla suyuchapa paqarisqan? ‘Este año, ¿Cuántos años tiene la provincia
de Andahuaylas?’
…………………………………………………………………………………………………………..
¿Maypitaq Asociación Educativa Saywa tarikun? ‘¿Dónde se encuentra la Asociación Educativa Saywa?’
…………………………………………………………………………………………………………..
¿Hayka tantatataq huk solwan rantiwaq? ‘¿Cuántos panes puedes comprar con un sol?’
…………………………………………………………………………………………………………..
¿Haykataq tarro lechepa chanin? ‘¿cuánto es el precio de un tarro de leche?’
…………………………………………………………………………………………………………..
¿Hayka waranqa tatkitaq Andahuaylasmanta Abancayman kanman? ‘¿Cuántos kilómetros dista de
Andahuaylas a Abancay?’
………………………………………………………………………………………………………….. 
Intenta traducir a la lengua que corresponde
Tayta José María Arguedas, 18 punchawpi, uchuy puquy killapi, 1 911 watapi paqarirqa.
…………………………………………………………………………………………………………..
…………………………………………………………………………………………………………..
Tayta José María Arguedas, iskay punchawpi, puquy raymi killapi, 1 969 watapi
wañukurqa.
…………………………………………………………………………………………………………..
…………………………………………………………………………………………………………..
Anti suyu ayllukunapa musuq wataqa 21 punchaw inti raymi killapi.
…………………………………………………………………………………………………………..
…………………………………………………………………………………………………………..
 

También podría gustarte