Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
1
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT
Chaki lutskay
Mamallaata, taytallaata,
shunquninta kushikuykan;
qichwantsikta yachakuykaa,
markallaapa yachaywayin.
2
QUECHUA BÁSICO I 2021 ALLI SHAMUY
3
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT
4
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT
5
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT
7
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT
ANCASH QUCHA
Huk hunaqshi huk wamra uusha mitsikq aywanaq tsay mitsikunmannash huk
shumaqllallan chaanaq tsayshi chiinaqa ninaq qamqa pitaq kanki, manan
riqiqtsu ninaq tsaymannash chuuluqaninaq nuqaqa karumarkapitam shamu
ninaq, tsaynawshi chaanaq llapan hunaqkuna, Ishkay kima hunaq.
Lunes = Killallay
Martes = Atipallay
Miercoles = Quyllurllay
Jueves = Illapallay
Viernes = Chaskallay
Sábado = Chirapallay
Domingo = Intillay
9
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT
10
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT
RURAKUNA
1. Chiina, Shipash. = SEÑORITA
TAQAY SHIPASHPA TSUKUN ALLAAPA SHUMAQ. = El sombrero de esa señorita es muy bonito.
2. Gallu, Kakash. = GALLO
TAQAY KAKASH PATSA WARAQTIN KUTSUKUN = Ese gallo canta cuando amanece el día.
3. Wasi, Wayi. = CASA
HANAN HIRKACHAW WAYII KAYQAN. = Encima del cerro estaba mi casa.
4. Nawi, Ñawi. = OJO
PAQASPA MISHIPA ÑAWIN CHIPAPAN. = Por la noche el ojo del gato brilla.
5. Piqa, Uma. = CABEZA
QANYANTA UMATA TAQASKUSQUIRA. = Ayer me golpeé mi cabeza.
6. Mallaqami, Wiqtsanami. = TENGO HAMBRE.
KANAN ALLI ARUSHAK ALLIPA WIQTSANAMI.= Hoy que he trabajado bien tengo mucha hambre.
7. Tushun, Qatswan. = BAILAN
TAQAY WAMRAKUNA CHIMAYCHITA TUSHUYAN.= Esos niños bailan el chimaychi muy bien.
8. Ruku, Awkis. = ANCIANO
TAQAY AWKIS TUKRUWAN PURIKUN. = Ese abuelo camina con su bastón.
9. Wishpa, Wallpa. = GALLINA
TAQAY WALLPA RUNTUTAN WACHASHQA. = Esa gallina ha puesto su huevo.
10. Ara, Hara, sara = MAIZ
TAQAY HARA SHUMAQ WIÑAYQAN. = Ese maíz está creciendo bonito.
11. Inti, Rupay. = SOL
KANANKUNA RUPAY CHIPAPAYQAN. = Hoy día el sol esta brillando.
12. Ari, Awmi. = SI
ARI QANYANNA AYWAKUSQAN. =Si ayer ya se ha ido.
11
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT
12
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT
8. -rayku Causal: por (en frase afirmativa), por qué (en pregunta)
(paypaq = para él o ella) Extraído de la página 131 del libro “El inca
Garcilaso traductor de …”
Ahora bien, el quechua tiene múltiples sufijos que funcionan a nivel del
discurso y que pueden añadirse al sustantivo o al verbo. Vale destacar los
que le otorgan mayor singularidad quechua, ya que estamos mirando esta
lengua andina en términos contrastivos, desde el referente de la lengua
española. Me refiero, en primer lugar a los que develan la fuente de
información del tema que se está tratando: el validador de testigo y el
validador reportativo. El de testigo (-m/-mi) supone una aseveración basada
en conocimiento de primera mano; el reportativo (-s/ -si) aparece cuando la
aseveración se basa en una experiencia no vivida, sino escuchada: un rumor,
una noticia, o la misma tradición oral. Veamos dos ejemplos:
13
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT
La fonética
La fonética es el primer asunto que llama la atención del
Inca, pues el sonido viene antes que la letra. Así, declara
que hay tres formas de pronunciar las sílabas del quechua:
en los labios, en el paladar y en el interior de la garganta;
que en el quechua faltan las letras b, d, f, g, j, x, l sencilla y
la r duplicada (Advertencias); y que no abundan las sílabas
de dos consonantes, como chacra (VII, 4). Una misma
palabra puede tener dos significados según se pronuncie:
es el caso de huaca. Pronunciada en lo alto del paladar
alude a montañas y cerros venerados por los indios;
pronunciada en lo interior de la garganta se hace verbo y
significa “llorar”. Como ya vimos, con pacha sucede algo
parecido: “pronunciado llanamente, significa el cielo y la
tierra y el infierno y cualquier suelo”. Pero, “para que
signifique ajuar o ropa de vestir han de pronunciar la
primera sílaba apretando los labios y rompiéndolos con el
aire de la voz, de manera que suene el romperlos” (II, 5);
evidentemente el Inca alude aquí a la glotalización. Página
134 párrafo 2. (Mercedes L. 2011).
14
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT
Vocabulario
A aca, acahuana auncu, acatanca, acllahuaci, ailli, aillu, alco, allpa,
allpacamasca, amáncay, amaru, amarucancha, amaraumayu, amauta,
Anca, anta, anti, antisuyu, añas, añu, apachecta, apachitas, api, apichu,
apu, Apurímac, aquilla, arequepa, astaya huaillas, atahuallpa, átoc,
auasca, auca, aucacunàpac, auqui, axi, áyar, ayusca.
B bamba, buchca
C caca, casi, cacha, cácham, cachi, cai hinàpac, cama, camasunqui,
camayu, camcha, camri ñusta, cancha, càntut, cantutpata, capa inca,
càpac aillu, cápac mayu, cápac raimi, cápac runa, cápac titu, capia,
carache, carmenca, cassana, catu, caui, cayllallapi, cenca, cituan citua,
citua raymi, chacra, chacu, chachapuya, cháhuar, chaina, challua,
champi, chaqui, chaquillchaca, chaquira, charqui, chasca, chasqui,
chaupituta, chichi, chihuaihua, chili, chilca, chima, china, chincha,
cámac, chinchasuyu, chinchi, uchú, chipana, chírmac casa, chocllo,
cholo, chúcam, chucchu, chuchau, chunca, chucásum, chunca camayu,
chuñu, chupan, chuqui, chuiquiapu, chura, chuspa, chuy,, cocohuay,
cocha, cóillur, collasuyu, cóllcam, collcampata, collque,
collquemachámay, compi, coracora, corequenque, cori, coricancha,
corpa, corpshuaci, coy, coya, cozco, cuca, cuchi, cuchuchu, cuichu,
cuntisuyo, cúntur, cunuñunu, curaca, curcu, cusi, cusma, cusquieraimi,
cusipata.
D falta en quechua.
F falta en quechua.
G falta en quechua.
15
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT
J Falta en quechua.
L Falta en quechua.
LL llaclla, llactacamayu llaica, llama, llamamíchec, lláncac allpa, llautu,
llimpi, lloque Yupanqui.
17
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT
18
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT
19
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT
Pronombre demostrativo
Kay este, ésta, esto
Tsay ese, ésa, eso
Taqay aquel. Aquella, aquello
Kaypi Aquí
Kaykuna estos, estas
Tsaykuna Esos, esas
Takaykuna aquellos, Aquellas
Chaypi allí
Haqaypi allá
20
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT
NAPANAKUY
Winchisllay shipashkuna,
maqtakuna
kanan, napanakuyta
yachakushun.
¿ALLILLAKU? /¿ IMANAWLLATAQ KAYKANKI? ¿YAMAYLLAKU?
Paykunanaw napanakushun:
winchisllay Kaykanki?
imanawtaq
winchisllay Kaykank?
imanawtaq taytay …………..?
A: Parlaq ………. …………….. taytay. A: Mashi: ……………..
winchisllay
CH: Parlaq …………………….. taytay Mashi. CH: Lliku: ……………………………………...
Yamayllam kaykaa
winchisllay
Yamayllam
21
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT
1.¿Imanawllataq 2. ¿Yamayllaku?
kaykanki? ¿Allillaku?
5. Aywallaa/ 6. Aywallay
aywakushaqna/ taytay/ mamay/
aywakuunam. shipash/ maqta.
ALLI KAAYIYNAPAQ
A: Ichikllam qichwata rimayta yachaa. CH: Yapay niramuy.
3. Imanawtaq
....
kayta………….nintsik
qichwachaw? 4. ¿Ninqaata
kaayinkiku?
22
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT
Atska kaq
Runkukuna
nunakuna naanikuna
Sikrakuna……………………………………………………………
chakrakuna hachakuna pukutaykuna
…………………………………………………………………………
runtukuna hikrakuna runkukuna
………………………………………………………………..
23
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT
24
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT
QICHWACHAW RIMAYKUNA
Ruraynin:
s-o-v.
Allqu papata mikun.
S O V
1. Shipash pampachaw pukllan. La señorita juega en el campo.
………………………………...............................
2. Mishi lichita upun. El gato toma leche.
...............……………………………………………
La mujer habla quechua.
3. Warmi qichwata parlan. ……………………………………………………………
El joven está leyendo el libro.
……………………………………………………………
4. Maqta maytuta ñawintsaykan. Mi hermana pastorea las vacas en la puna.
……………………………………………………………
5. Panii hallqachaw waakakunata mitsin. …………………………………………………………
Shuti tikratsiqkuna.
Ruraynin: Shumaq shipash.
ichik wamra
………………………………............
El niño pequeño o la niña pequeña.
YUPAYKUNA
Nuqa yupayta Llapantsik yupaykunata Yupashun:
yachaami. yachakushun. huk, ishkay,
kima…
YUPAYKUNA
200. ishkay pachak
201.iIshkay pachak huk
210. ishkay pachak chunka
211. ishkay pachak chunka huk
300. kima pachak
301. kima pachak huk
310. kima pachak chunka
311. kima pachak chunka huk
400. chusku pachak
401. chusku pachak huk
410. chusku pachak chunka
411. chusku pachak chunka huk
500. pitsqa pachak
600. huqta pachak
700. qanchis pachak
800. puwaq pachak
900. isqun pachak
999. isqun pachak isqun chunka isqun
1000. waranqa
1001. waranqa huk
2000. ishkay waranqa
2017. ishkay waranqa chunka qanchis
(En el quechua cusqueño existen los siguientes números)
1´000,000 hunu = millón
1´000,000.000 llona = billón
27
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT
44…………………………………………………………. 47 ………………………………………………………………..
58 ………………………………………………………… 62 ………………………………………………………………..
74 ………………………………………………………… 87 ………………………………………………………………..
………………………………………………………………….. …….…………………………………………………………
………………………………………………………………….. ………………………………………………………………
………………………………………………………………….. ……………………………………………………………..
………………………………………………………………….. …………………………………………………………….
………………………………………………………………….. …………………………………………………………….
………………………………………………………………….. ……………………………………………………………
………………………………………………………………….. ……………………………………………………………
………………………………………………………………….. ……………………………………………………………
………………………………………………………………….. ……………………………………………………………
28
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT
Winchisllay, Winchisllay,
¿Llamayllaku llamayllam
kaykanki? kaykaa.
¿Qamqa?
29
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT
YUPAYKUNA
CUSCO AYACUCHO ANCASH ESPAÑOL
0 CHU¨N CERO
1 HUK HUK HUK UNO
2 ISHKAY ISKAY ISHKAY DOS
3 KIMSA KIMSA KIMA TRES
4 TAWA TUSTU CHUSKU CUATRO
5 PIHISQA PICHQA PITSQA CINCO
6 SOQTA SUQTA HUQTA SEIS
7 QANCHIS QANCHIS QANCHIS SIETE
8 PUSAQ PUSAQ PUWAQ OCHO
9 ISQON ISQUN ISQUN NUEVE
10 CHUNKA CHUNKA CHUNKA DIEZ
11 CHUNKA HUKNIYOQ CHUNKA HUKNIYUQ CHUNKA HUK ONCE
12 CHUNKA ISKAY CHUNKA ISHKAY CHUNKA ISHKAY DOCE
20 ISHKAY CHUNKA ISKAY CHUNKA ISHKAY CHUNKA VIEINTE
100 PACHAK PACHAK PACHAK CIEN
101 PACHAK HUKNIYOQ PACHAK HUKNIYUQ PACHAK HUK CIENTO UNO
200 ISKAY PACHAK ISKAY PACHAK ISHKAY PACHAK DOCIENTOS
1000 WARANKA WARANQA WARANQA MIL
1001 WARANQA HUKNIYOQ WARANQA HUKNIYUQ WARANKA HUK MIL UNO
2000 ISKAY WARANQA ISKAY WARANQA SHKAY WARANQA DOS MIL
10,000 CHUNKA WARANQA CHUNKA WARANQA CHUNKA WARANQA DIEZ MIL
100,000 PACHAK WARANQA PACHAK WARANQA PACHAK WARANQA CIEN MIL
104 HUNU WARA-WARANQA WARANQA WARANQA MILLÓN
1012LLONA BILLÓN
Ch´un: neol. Cero. (Número que expresa la falta absoluta de cantidad o un valor nulo)
Ch´u-: Partícula que expresa la inexistencia o la carencia absoluta algún elemento.
-N: Relativo que deriva términos abstractos.
30
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT
TAPUNAKUY YASKINAKUY
Malli: Winchisllay, ¿llamayllaku kaykanki?
Malli: Nuqa mana imapis rurashaqtsu. Yanasaapa rayminta aywashaq. ¿Qam aywayta
munankiku?
31
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT
TAPUNAKUY YASKINAKUY
Malli: Nuqa mana imapis rurashaqtsu. Yanasaapa rayminta aywashaq. ¿Qam aywayta
munankiku?
32
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT
TAPUKUYKUNATA YACHAKUSHUN
A. Huk tapukuy:
1. Tapukuy: Imataq hutiyki? / Imataq shutiyki?
2. Yaskiy:
Hutii ……………………….………..m /mi.
CH. Ishkay tapukuy:
a. Shipash / maqta maychawtaq taaranki?
ch. Nuqa ……………………………………chaw taaraa.
K. Kima tapukuy:
Pitaq taytayki? / pitaq mamayki?
a. Taytaa ………………………………………………..m /mi.
ch. Mamaa …………………………………………m /mi.
L. Chusku tapukuy:
a. Maychawtaq uryanki/ maychataq arunki?
ch. Nuqa ……………………..chaw uryaa / aruu.
LL. Pitsqa tapukuy:
a. Maychawtaq qichawata yachakunki?
33
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT
35
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT
A Aa Ch H I
(cha) (ha)
Ii K L Ll M
(ka) (la) (lla) (ma)
N Ñ P Q R
(na) (ña) (pa) (qa) (ra)
S Sh T Ts U
(sa) (sha) (ta) (tsa)
W Y
Uu (wa) (ya)
36
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT
ANKASH QICHWANTSIKPA
ACHAWAYANKUNA
Qichwantsikta rimanapaqqa atska leykunam washaamantsik,
Kanmi tsay Resolución Ministerial N° 1218-85-ED, nishqan,
tsaychawmi nimantsik imanaw achawayata iñishinapaq.
Tsay achawaya panalfabetupitam (Normalización del Quechua)
Ankash qichwanpaq achawayata akrayashqa:
17 kunsunantikunata: ch, h, K, l, ll, m, n, ñ, p, q, r, s, t, w, y,
ts, sh, niykurnam huqta bukalkunata a, i, u, aa, ii, uu.
BASES FONOLÓGICAS
Alfabeto del quechua Ancashino. Resolución Ministerial Nº 1218-85-ED..
Consonantes: papa, tuku, kima, qillay, sipi, shinwa, haka, tsiktsi, chiwillu, mashwa, naqtsa, ñiqi,
ruripa, laqatu, llika, wayta, yunta, anwaqshuy, qaara, iski, umiita, unancha, uusha. Según Julca
Guerrero 2009.
Letras Pronunciación Ejemplos Glosa
1. a (a) Se pronuncia como el [a] del castellano. api ´mazam
orra´
2. aa (aa) Se pronuncia como la [aa]) alargada. amaa ´ruina´
40
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT
41
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT
42
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT
Huk uryay: NAWINTSAY:
Mushuq shimikuna:
43
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT
RURANAKUNA
1. aaniy …………………
16. haytay …………………
2. achipay
17. hiray …………………
3. apay
18. hurqay …………………
4. aqay
19. ishpay …………………
5. aruy
20. iskay …………………
6. ashiy
21. kaayiy …………………
7. ashpiy
22. kachay …………………
8. asikuy
23. kichay …………………
9. away
24. kuyay …………………
10. aylluy
25. llamiy …………………
11. ayqiy
26. llimpiy …………………
12. chaskiy
27. lluqay …………………
13. chikiy
28. machay ……………….
14. churay
29. makyay Pukllay
15. hamakuy
30. mañakuy qaway
RURANAKUNA
31. muskiy
………………………
32. muspay
………………………
33. mutsay
………………………
34. Nawintsay
………………………
35. pakay
………………………
36. Pichuy
………………………
37. pintiy
………………………
38. pitsay
………………………
39. punuy
………………………
40. puriy
………………………
41. qayay
………………….
42. qillqay
…………………
43. qimtsipay
tushuy
44. quy
45. rakiy
45
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT
46
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT
RURAQKUNA
Hukllaylla kaq Atska kaq
NUQA NUQAKUNA
QAMKUNA
QAM
PAYKUNA
PAY NUQANTSIK
RURAQKUNAPA RURAYNINKUNATA YACHAKUNTSIK.
Llapan ruraqkunapa uryayninkuna yachakuu:
Ruraqkuna Ruray: pukllay uryaynin
Nuqa Puklla-a 1. Nuqa pukllaa.
Qam Puklla-nki 2. Qam pukllanki.
Pay Puklla-n 3. Pay pukllan.
Nuqakuna Puklla-ya-a (ex) 4. Nuqakuna pukllayaa.
Qamkuna Puklla-ya –nki 5. Qamkuna pukllayanki.
Paykuna Puklla-ya-n 6. Paykuna pukllayan.
Nuqantsik Puklla-ntsik (incl) 7. Nuqantsik pukllantsik.
Rurakuna uryaynin
1. Nuqa -: (-a, i, u)
2. Qam –nki
3. Pay –n
4. Nuqakuna -yaa (ex)
5. Qamkuna - yanki
6. Paykuna - yan
7. Nuqantsik - ntsik (incl) 47
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT
Uryaykunata ruray:
1.Llapan ruraqkunapa hutinta qillqay:
……………………………………
Nuqakuna
Qamkuna
Paykuna
Nuqantsik Rika-ntsik Nuqantsik rikantsik
Qamkuna
48
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT
……….……………………………………………………………………
……………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………….
49
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 LEIVA 2021
URYAYKUNA:
QILLQAYNIN PARLAYNIN QILLQAYNIN PARLAYNIN