Está en la página 1de 50

Mg.

Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

1. ACHAWAYA Mg. Leiva Cilio, Luis


Kutipana
Llapan wamrakunawan,
nawintsaashun qillqakushun;
yachay wayichaw yachakullaashun,
achawaya qichwantsikta. (2)

A-wan allwi ninki, I-wan inti ninki,


U-wan utsu ninki, CH-wan chaki ninki,
H-wan hallqa ninki, K-wan kullku ninki,
L-wan luychu ninki, LL –wan lliklla ninki.

M-wan maama ninki, N-wan nawi ninki,


Ñ-wan ñatin ninki, P-wan patsa ninki,
Q-wan qucha ninki, R-wan rahu ninki,
S-wan suyu ninki, SH –wan shipash ninki.

1
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

T-wan tayta ninki, TS-wan tsuku ninki,


W-wan wayta ninki, Y-wan yaku ninki;
markaa qichwantsikta shumaq yachakuykaa,
mishki qichwantsikta hatunyaatsikuykaa.

Chaki lutskay
Mamallaata, taytallaata,
shunquninta kushikuykan;
qichwantsikta yachakuykaa,
markallaapa yachaywayin.

Qillqaq: César Cabello Antúnez


Taki: Pasacalle “Wanchun cerro”
Adaptated by : Mg. Leiva Cilio Luis

2
QUECHUA BÁSICO I 2021 ALLI SHAMUY

ALLI SHAMUY QICHWATA


YACHAKUNAPAQ

3
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

¿Imanirtaq qichwata yachakushun?


¿Por qué estudiar quechua?
¿Por qué el Inca? Porque nos estremece su valiente lucha contra el olvido.
Tras graves humillaciones, como la del repudio de su madre, princesa
incaica, por el capitán Sebastián Garcilaso de la Vega, su padre, o como la
del Consejo de Indias de Madrid, que le deniega el derecho a la herencia
paterna por hallar a su progenitor sospechoso de traición a la Corona, se
declara Inca y construye un monumento literario al mundo materno, en
peligro de extinción. Y lo hace desde la dignidad andina que aún pervive
hoy, manifiesta en versos como aquéllos de un huayno quechua que
rescatara Arguedas en 1946, y cuya belleza surrealista – que late en la
traducción del autor de Los ríos profundos- apunta a una despedida que
se quiere postergar hasta lo indecible:
Hoy es el día de mi partida.
Hoy no me iré, me iré mañana.
Me veréis salir tocando una flauta de hueso de mosca,
Llevando por bandera una tela de araña.
Será mi tambor un huevo de hormiga.
¿Y mi montera?
Mi montera será un nido de picaflor.
Y nada más desde el Caribe, los Andes no parecen tan lejanos.

Mercedes López –Baralt


Universidad de Puerto Rico

4
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

Para la zona del Callejón de Huaylas hay que destacar la


recopilación y traducción de narraciones de Santiago Pantoja y las
transcripciones de los lingüistas José Ripkens y Germán Swisshelm.

Origen de la palabra quechua. Según Ibico Rojas en la página


44 de su Libro Origen y Expansión del quechua, El religioso
sevillano Fray Domingo de Santos Tomás no sólo fue el
primero de hacer una “gramática” y un lexicón o vocabulario
en el año 1950, sino quien bautizó por primera vez con el
nombre de quichua vocablo que en dicha lengua sirve para
denominar las zonas templadas de la sierra y también a las
que la habitan. Para Fray Domingo también ellos mismo
fueron los creadores de la lengua generalizada por todos los
territorios conquistados, consecuentemente debería ser
denominada Quechua, Quichwa o Kichwa (denominaciones
usuales en los dialectos cusqueño, ancashino y huancaíno,
respectivamente).

5
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

¿Imanawtaq qichwachaw qillqantsik? ¿Cómo se


escribe el quechua?
Según el acta de acuerdos del evento nacional para la implementación de
la escritura de la lengua quechua en el marco de la R.M.N 1218-85-ED,
los miembros representantes de las cuatro macro regiones quechuas,
después de un amplio debate y llegando a un consenso en plenaria,
plasmaron en acta los siguientes acuerdos para la escritura de la lengua
quechua.
Pero o hay que resaltar también que los quechuólogos y quechuistas
cusqueños aún mantienen la escritura pentavocálica del quechua por
múltiples razones didácticas y técnicas muy complejos de discutir en este
pequeño espacio.
I. ALFABETOS: ACHAHA/ ACHAWAYA
1. MACRO REGION CENTRAL
a, aa, ch, c´h, h, i, ii, k, l, ll, m, n, ñ, p, q, r, s, sh, s´h, t, ts, u, uu, w, y.
Para las variantes wanka se usan las grafías (c´h), (s´h).
1. MACRO REGIÓN SUR
a, ch, chh. ch´, h, i, k, l, ll, m, n, ñ, p, ph, q´, r, s, t, th, t´, u, w, y.
En la variante Chanka no se usan las grafías consonánticas laringalizadas.
1. MACRO REGIÓN NORTE
a, ch, c´, ch´, i, k, l, ll, m, n, ñ, p, q, r, s, sh, sh´, t, w, u, y.
La variante Cajamarca tiene la sibilante retrofleja, representada por la grafía
consonántica sh´y la retrofleja ch´.
1. MACRO REGIÓN AMAZONÍA
Las grafías consensuadas son: a, b, ch, d, g, h, i, k, l, ll, m, n, ñ, p, r, s, ts, u,
w, y.
La variedad napo usará la grafía “ts” la única que diferencia al quechua de
6
San Martin.
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

II. NORMAS DE ESCRITURA


Las palabras en quechua no se tildan.
Para el caso de mayúsculas y minúsculas se toma en cuenta las
normas establecidas en el castellano.
Los signos de puntuación se usan de acuerdo a las normas
establecidas en castellano, pero según la lógica del idioma
quechua.
Nota: Les muestro aquí el alfabeto quechua de las diferentes
regiones del Perú con defensores cusqueños para que lo tengan
en cuenta al momento de leer, escribir y al redactar oraciones,
textos y hablar asi eviten confusiones innecesarias. El alfabeto
actual que usamos constará de 17 consonantes y 6 vocales
según R. M. Nº 1218 – 85 –ED., que emplean los profesores
Ancashinos, Huánuco y otros pero el Quechua central de
Ancash (sobre todo los nativos del Callejón de Huaylas
2019) Aquí lo encontramos en la página 22.

7
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

ANCASH QUCHA

Huk hunaqshi huk wamra uusha mitsikq aywanaq tsay mitsikunmannash huk
shumaqllallan chaanaq tsayshi chiinaqa ninaq qamqa pitaq kanki, manan
riqiqtsu ninaq tsaymannash chuuluqaninaq nuqaqa karumarkapitam shamu
ninaq, tsaynawshi chaanaq llapan hunaqkuna, Ishkay kima hunaq.

Chaarirnash earaaninkunaqa kutinaq anillukunata, atska wallqakunata apapuq.


Tsayshi mamanqa tapunaq kaytsika wallakata qushunki nir itsanqa tsay chiinash
willanaqtsu, tsaypitanash chinaqa kutinaq uushakuna mitsiq allaapa
achachapptinnash aywanaq huk quchaman shuupakuy tsay quchapa hutinka
Ancash qucha, tsaymanshi yurinaq shumaq sarsillukuna, frutakuna, qiwapis
allaapa shumaqshi kanaq, tsayshi chiinaqatsay sarsillakunata ayllur kaykunaq
uusshakunapis qiwaman yaykiriyaanaq llapan yaykushqa kaykaptinnash tsay
quchapa pasaypa huntarinaq, limpu tsaparinaq tsaynash chiinapa taytankunaqa
ashiq aywayaanaq, tsaynash tariikuyaanaq chiinata huk chuuluwan
taykayaanaq.

Hay chuuluqa inkantush kanaq, chinapa taytan tsarinanpaq aywanaq tsaynash


chiinawan chuuluqa huklla pukuman ullukuyaanaq tsaypitanash wayinta nikur
tsanpata churaykunaq. Nikur laataraykaanaq tsayshi uusha yarkaramushqa hayta
tsariikunaq tsaynash nunaqa ayqipa aywanaq tsariikur wayinta apakunaq,
chiinaqa manash ni imay yarqamunaqtsu, tsaynawshi kay quchapa apaquq
nunakunata tsay uusha tsarinqanqa manash allitsu mikuyaananpaq allapash
asyanaq tsaypitash tsay quchamanqa mana witiyantsu, laduman chaayaptinqa
anqashi tikrarin.
Willakuy ayllu
Diana Marisol Oropesa Guillen (5to de primaria)
8
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

Ayacucho Musical TV Lima Perú


Los días de la semana Quechua

Lunes = Killallay
Martes = Atipallay
Miercoles = Quyllurllay
Jueves = Illapallay
Viernes = Chaskallay
Sábado = Chirapallay
Domingo = Intillay

Los meses del año Quechua

Enero = Qulla puquy


Febrero = Hatun Puquy
Marzo = Pawkar waray
Abril = Ayriway
Mayo = Aymuray
Junio = Inti raymi
Julio = Anta sitwa
Agosto = Qapaq sitwa
Septiembre = Quya raymi
Octubre = kantaray
Noviembre = Aya marqa
Diciembre = Qapaq raymi

9
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

AMA KAY “AMA SUATA” QUNKATSHUNTSU.


¡Imatapis mañakurirqa, kutitsiy!
¡Si pediste prestado, devuélvelo!

If you borrowed, return it!


Mushuq ashiykuna:
Sabías que, de acuerdo a cifras oficiales, más de 1.2 millones
de niños no cuentan con acceso a la tecnología y desconocen
qué es una computadora? Para solucionar este problema un
grupo de emprendedores creó en 2017 Wawalaptop, la
primera laptop portátil desarrollada en el país, que además es
ecosostenible ya que utiliza paneles solares como principal
fuente de energía.

10
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

RURAKUNA
1. Chiina, Shipash. = SEÑORITA
TAQAY SHIPASHPA TSUKUN ALLAAPA SHUMAQ. = El sombrero de esa señorita es muy bonito.
2. Gallu, Kakash. = GALLO
TAQAY KAKASH PATSA WARAQTIN KUTSUKUN = Ese gallo canta cuando amanece el día.
3. Wasi, Wayi. = CASA
HANAN HIRKACHAW WAYII KAYQAN. = Encima del cerro estaba mi casa.
4. Nawi, Ñawi. = OJO
PAQASPA MISHIPA ÑAWIN CHIPAPAN. = Por la noche el ojo del gato brilla.
5. Piqa, Uma. = CABEZA
QANYANTA UMATA TAQASKUSQUIRA. = Ayer me golpeé mi cabeza.
6. Mallaqami, Wiqtsanami. = TENGO HAMBRE.
KANAN ALLI ARUSHAK ALLIPA WIQTSANAMI.= Hoy que he trabajado bien tengo mucha hambre.
7. Tushun, Qatswan. = BAILAN
TAQAY WAMRAKUNA CHIMAYCHITA TUSHUYAN.= Esos niños bailan el chimaychi muy bien.
8. Ruku, Awkis. = ANCIANO
TAQAY AWKIS TUKRUWAN PURIKUN. = Ese abuelo camina con su bastón.
9. Wishpa, Wallpa. = GALLINA
TAQAY WALLPA RUNTUTAN WACHASHQA. = Esa gallina ha puesto su huevo.
10. Ara, Hara, sara = MAIZ
TAQAY HARA SHUMAQ WIÑAYQAN. = Ese maíz está creciendo bonito.
11. Inti, Rupay. = SOL
KANANKUNA RUPAY CHIPAPAYQAN. = Hoy día el sol esta brillando.
12. Ari, Awmi. = SI
ARI QANYANNA AYWAKUSQAN. =Si ayer ya se ha ido.

11
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

Huk inka filólogo. Un inca filólogo.

Equivalen de manera lata a las preposiciones del español (son formas de


relacionar entre sí las partes funcionales de la cláusula). Sin contar el
nominativo, en el que el sujeto no lleva sufijo de caso, hay once casos:

1. -ta Acusativo objeto de la acción verbal (wasita ruwanqa = haré una


casa)

2. -ta Cualitativos tiene diversos significados:

- el destino del sujeto (Qusquta richkan = va al Cuzco)

-temporalidad (P´unchayta chayamusaq = llegaré mañana)

- cualidad (Sumaqta sara puqushan = el maíz está madurando


bonito)

3. -man Metativo connota meta o direccionalidad (hacia o para)

(Apu Inka Atawallpaman = para el gran Inka atahualpa)

4. -manta Ablativo: alude al punto de origen espacial o temporal


(desde)

(Qosqomantan hamuni = vengo del Cuzco)

5. -pi Locativo: alude al lugar o tiempo de una acción (en)

(Pachacanac, maypin kanki? = Dios creador del mundo, ¿Dónde estás?).

6. -wan Instrumental: marca el instrumento o persona con que se lleva


a cabo la acción (con)

(Taytaywan Ayacuchutan riniy = voy a Ayacucho con mi padre)

12
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

7. -kama Terminativo: límite (espacio, tiempo o cantidad) de la acción


(hasta)

(Paqarinkama = hasta mañana)

8. -rayku Causal: por (en frase afirmativa), por qué (en pregunta)

(Umarayku rinki? = ¿Por qué vas?)

9. -pa/ q Genitivo o posesivo (de)

(qanpa = tuyo, de ti)

(ñoqaq = mío, de mí)

10. -paq Dativo (para)

(paypaq = para él o ella) Extraído de la página 131 del libro “El inca
Garcilaso traductor de …”

Ahora bien, el quechua tiene múltiples sufijos que funcionan a nivel del
discurso y que pueden añadirse al sustantivo o al verbo. Vale destacar los
que le otorgan mayor singularidad quechua, ya que estamos mirando esta
lengua andina en términos contrastivos, desde el referente de la lengua
española. Me refiero, en primer lugar a los que develan la fuente de
información del tema que se está tratando: el validador de testigo y el
validador reportativo. El de testigo (-m/-mi) supone una aseveración basada
en conocimiento de primera mano; el reportativo (-s/ -si) aparece cuando la
aseveración se basa en una experiencia no vivida, sino escuchada: un rumor,
una noticia, o la misma tradición oral. Veamos dos ejemplos:

Ñuqaqa Luismi kani. = Soy Luis.

Titiyanñas inti ñawillan Apu Inkaq. = Dicen que se vuelven de


plomo los ojos del sol del gran Inca.

13
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

La fonética
La fonética es el primer asunto que llama la atención del
Inca, pues el sonido viene antes que la letra. Así, declara
que hay tres formas de pronunciar las sílabas del quechua:
en los labios, en el paladar y en el interior de la garganta;
que en el quechua faltan las letras b, d, f, g, j, x, l sencilla y
la r duplicada (Advertencias); y que no abundan las sílabas
de dos consonantes, como chacra (VII, 4). Una misma
palabra puede tener dos significados según se pronuncie:
es el caso de huaca. Pronunciada en lo alto del paladar
alude a montañas y cerros venerados por los indios;
pronunciada en lo interior de la garganta se hace verbo y
significa “llorar”. Como ya vimos, con pacha sucede algo
parecido: “pronunciado llanamente, significa el cielo y la
tierra y el infierno y cualquier suelo”. Pero, “para que
signifique ajuar o ropa de vestir han de pronunciar la
primera sílaba apretando los labios y rompiéndolos con el
aire de la voz, de manera que suene el romperlos” (II, 5);
evidentemente el Inca alude aquí a la glotalización. Página
134 párrafo 2. (Mercedes L. 2011).

14
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

Vocabulario
A aca, acahuana auncu, acatanca, acllahuaci, ailli, aillu, alco, allpa,
allpacamasca, amáncay, amaru, amarucancha, amaraumayu, amauta,
Anca, anta, anti, antisuyu, añas, añu, apachecta, apachitas, api, apichu,
apu, Apurímac, aquilla, arequepa, astaya huaillas, atahuallpa, átoc,
auasca, auca, aucacunàpac, auqui, axi, áyar, ayusca.

B bamba, buchca
C caca, casi, cacha, cácham, cachi, cai hinàpac, cama, camasunqui,
camayu, camcha, camri ñusta, cancha, càntut, cantutpata, capa inca,
càpac aillu, cápac mayu, cápac raimi, cápac runa, cápac titu, capia,
carache, carmenca, cassana, catu, caui, cayllallapi, cenca, cituan citua,
citua raymi, chacra, chacu, chachapuya, cháhuar, chaina, challua,
champi, chaqui, chaquillchaca, chaquira, charqui, chasca, chasqui,
chaupituta, chichi, chihuaihua, chili, chilca, chima, china, chincha,
cámac, chinchasuyu, chinchi, uchú, chipana, chírmac casa, chocllo,
cholo, chúcam, chucchu, chuchau, chunca, chucásum, chunca camayu,
chuñu, chupan, chuqui, chuiquiapu, chura, chuspa, chuy,, cocohuay,
cocha, cóillur, collasuyu, cóllcam, collcampata, collque,
collquemachámay, compi, coracora, corequenque, cori, coricancha,
corpa, corpshuaci, coy, coya, cozco, cuca, cuchi, cuchuchu, cuichu,
cuntisuyo, cúntur, cunuñunu, curaca, curcu, cusi, cusma, cusquieraimi,
cusipata.

D falta en quechua.

F falta en quechua.

G falta en quechua.

15
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

H hahuanina, aillu, hailli, hanan, haráuec, hatun, haucaipata,


hihuana, hina mantara, huanca, huaca, huacamaya, huacanqui,
huacapuncu, huaci, huacra, huacracuchu, huahua, huaina, huaina
cápac, huaina potocsi, hualla, huallcanca, huallpa, huaman, huánac,
huanacu, huano, huara, huaracu, huarmi, huasca, Huáscar, huata,
huauque, hirin.
I ichma, ichu, illapa, illpántac, inca, incap rúnam, ínchic, inti,

J Falta en quechua.

L Falta en quechua.
LL llaclla, llactacamayu llaica, llama, llamamíchec, lláncac allpa, llautu,
llimpi, lloque Yupanqui.

M macháchuay, maita, mamacocha, mamacuna, mamánchic,


mamaquilla, mama runtu, manco, maqui, marca, matecllu,
matimatiuma, mayu, micitu, míchec, mílluy, mita, mitachanácuy,
mitimaes, mitmac, mizquitullu, mote, móyoc, marca, muli, muna,
munaicenca, muruchu, murumuru, musu.
N nanasca.

Ñ ñaña, ñuñu, ñuñuma, ñusta.

O oca, ocllo, ozcollo.


P pacáree tampi, pacari, pácay, paco, pacollama, pacaha,
pachacámac, pachacútec, pacaha rúrac, pachayacháchec, páhuac
maita inca, paicha, palta, palla, pallar, pampa, pampairuna, pana,
panaca, pancuncu, papa, papamarca, papri, páquir cayan, para,
parahuay, para pichuiu, parihuana cocha, pata, petaca, pillu, pirú,
pirua, pocra, potocchi, potocsi, puca marca, pucara, puiñuyquita,
puma, puna, puncu, punchau, puñununqui, pururaucas, purutu.

Q quenti, quilla, quillacenca, quillacu, quílllay, quinua, quipu,


quipaipan, quipu, quipucamayu, quíshuar. 16
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

R raimi, raimipampa, rauraua, panaca, rimacpampa, rícoc,


ritisuyu, roca, rócro, ronto, rucma, rumiñaui, runa,
runahuánac, runtu, rupa, rura.
S shacharuna, saicusca, cairi, damúsac, sauca, sauintu,
sausa, sinchi, sora, suchi, sunchu, suri, surihualla, suyu,
suyutu.
T tampu o tambo, tangatanga, tanta, taruca, tarui,
tahuantinsuyu, tiana, ticci viracicha, titu, tiu, tiupuncu,
toco, tococachi, tora, tucma, túcuy, rícic, tullo tumipampa,
Túpac, tuyu, tuta, tutura.
U ucucha, ucumari, ucu pacha, uchú, uicaquirau, uicuña,
uilaoma, uíllac, uilca, uiñapu, uiñay huaina, uira,
uiracocha, uiracocha pachayacháchic, uiracicha puncu,
uizcacha, uma, uncu, unu, uritu, urpi, uruya, usca maita,
ussun, usuta, uturuncu, u`yaca.
X Falta en quechua.
Y yacolla, yacha huaci, yáhuar, yahuarcocha, yáhuar
huácac, yahuarpampa, yanacuna, yaya, yunca, Yupanqui,
yutu.
Ç / Z çampa, çancu, çapa Inca, çapallu, çara, çamac, ñusta, çupay,
çuruchec. Ver Páginas 139-140.López Baralt (2011)

17
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

Nota: En este vocabulario no figuran las palabras que no


son del quechua: batata, cacique, Berú, caimanes,
cotohe, galpón, macana, maguey, maíz, malica, téutl,
Yucatán, sabanas. Ubico, las palabras que comienzan con
v, que no existe en quechua, bajo la u. Y las que
comienzan con gu, bajo la h, como en el caso de huaca.
Rosenblat ha querido respetar las grafías del Inca, lo que
presenta problemas, como en el caso de las vocales
indecisas: i /e, u /o; la g y la v que a veces emplea el
Inca, aunque no existen en quechua; el intercambio de
la p y la b, etc. Pero he querido consignar las entradas de
este vocabulario, para mostrar su amplio alcance, Para
calibrar el admirable esfuerzo que constituye el lexicón
del Inca, advierta el lector que casi todas estas voces
están definidas detalladamente en las páginas de los
Comentarios reales.
(Mercedes López B 2011) pág. 140.

18
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

Nota: En estas páginas del 6 hasta el 9 pensé que es


necesario saber un poco más como está
evolucionando el quechua en los últimos años y es
cada vez más objeto de estudio para que
quechuólogos, quechuistas, filólogos, lingüistas
especialistas de la lengua originaria puedan recabar
información importante. En conclusión, ellos puedan
hallar argumento veraz para futuras investigaciones
del idioma quechua en el Perú y países vecinos de
América del Sur y acertadamente aportarán a nuestra
identidad cultural a pesar de los cambios vertiginosos
que esta dando este siglo de los millenials y felicito a
la autora Mercedes López por escribir en su ensayo “El
inca Garcilaso, traductor de Culturas” sobre nuestra
cultura bilingüe.

19
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

Los Pronombre personales en quechua


1. Nuqa
2. Qam
3. Pay
4. Nuqakuna (exclusivo)
5. Qamkuna
6. Paykuna
7. Nuqantsik (inclusivo)

Pronombre demostrativo
Kay este, ésta, esto
Tsay ese, ésa, eso
Taqay aquel. Aquella, aquello
Kaypi Aquí
Kaykuna estos, estas
Tsaykuna Esos, esas
Takaykuna aquellos, Aquellas
Chaypi allí
Haqaypi allá

20
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

NAPANAKUY
Winchisllay shipashkuna,
maqtakuna
kanan, napanakuyta
yachakushun.
¿ALLILLAKU? /¿ IMANAWLLATAQ KAYKANKI? ¿YAMAYLLAKU?

ALLILLAM / YAMAYLLAM KAYKAA / YAMAYLLAM.

Paykunanaw napanakushun:

winchisllay Kaykanki?
imanawtaq
winchisllay Kaykank?
imanawtaq taytay …………..?
A: Parlaq ………. …………….. taytay. A: Mashi: ……………..
winchisllay
CH: Parlaq …………………….. taytay Mashi. CH: Lliku: ……………………………………...
Yamayllam kaykaa
winchisllay

Yamayllaku Yamayllaku yanasa mayi?


A:……………………………………………………………...……
Yamayllaku Yamayllam shumaq yanasa.
Ch: ………………………………………………………………..
A : Kallmi: ………………………..yachakuq mayi.
yamayllam ……………………………………………………………….....
CH: Anchi: ……………………., shumaqlla shipash.

Yamayllam

21
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

KAY RIMAYKUNATA YACHAKUSHUN

1.¿Imanawllataq 2. ¿Yamayllaku?
kaykanki? ¿Allillaku?

3. Mana allim 4. Awmi,


kaa yamayllam
(kaykaa) 7. Raatuyaq/ kaykaa.
8. Kutiraamu
raatuna.

5. Aywallaa/ 6. Aywallay
aywakushaqna/ taytay/ mamay/
aywakuunam. shipash/ maqta.

ALLI KAAYIYNAPAQ
A: Ichikllam qichwata rimayta yachaa. CH: Yapay niramuy.

A: ¿Imam nirqunki? CH: Manam alliq kaayiitsu.

1. Manam alliq 2. ¿Imanawtaq


gato
wiyaatsu. “….………….”
qichwachaw nintsik?

3. Imanawtaq
....
kayta………….nintsik
qichwachaw? 4. ¿Ninqaata
kaayinkiku?

22
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

Shipash Malli hirkachaw Sufiihu: kuna


waakakunata, Llapantsik
uushakunata,
yachakushun.
ashnukunatapis
mitsin:
-kuna
Shimikunatam atskayatsin.
Hukllaylla kaq Atska kaq Hukllaylla kaq atska kaq

1. Yachatsikuq 1. Yachatsikuqkuna Challwa Challwakuna


mishi
…………………………… mishikuna
2. Yachakuq 2. Yachakuqkuna allqu
……………………………
…………………………… allqukuna
3. Shipash 3. Shipashkuna wallpa ……………………………
…………………………… wallpakuna
4. Maqta 4. Maqtaqkuna waaka
……………………………
5. Maytu 5. Maytukuna ……………………………
warmi
waakakuna
……………………………
warmikuna
…………………………… ……………………………

Kay rimaykunata ushay: Chakwas warmikuna


Mishkiq wamrakuna
Shumaq shipashkuna wira warmikuna
1: Hatun wayikuna chiinakuna
llanu…………………………………………………………………
2: Yana………mishikuna … chillapaq……RAHUKUNA
3: Ishkay……hachakuna……. nawikuna
Anqash……………………………………………………………
ullqukuna
ichik……………………………………………………………….

Kay siqikunata rikay: Qillqay:


Hukllaylla kaq
runku hirka
Wayi……………………………………………………………………
shikra nuna pukutay
……………………………………………………………………………
chakra hacha naani
…………………………………………………………………………

Atska kaq
Runkukuna
nunakuna naanikuna
Sikrakuna……………………………………………………………
chakrakuna hachakuna pukutaykuna
…………………………………………………………………………
runtukuna hikrakuna runkukuna
………………………………………………………………..
23
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

NUQA SUFIIHU: - CHAW YACHAKUU.


Nawintsay:
Nunakuna Rikwaychaw, Waraschaw,
Qarwashchaw, Yungaychaw, Qarashchawpis
qichwata parlayan.

Sufiihu chawwan shimikunata qillqay:


1. Mayuchaw Wayra
Mayu 2. Hirkachaw
………………………
Raymi 1. wayrachaw
Hika ……….................
……....................... 3. Waraschaw Puku 2. raymichaw
Waras
.......................…… .........................
4. Wayichaw Nuqa
3. pukuchaw
Wayi
………………………… ....…………………
5. Yakuchaw Ashnu 4. nuqachaw
Wayi
………………………… ………………………
5. ashnuchaw
Yaku
……………………….. ……………………

Kay rimaykunata ushay:


1. _________pampachaw
Nuqa pukllaa. Kuyanakuyan
2. Pay _____________taaran.
hikrachaw Nuqa
3. Nuqakuna mayuchaw _____________.
pukllayaa hirkachaw
4. Shipaskuna______________qutsuyan.
raymichaw pukllayaa
5. Maama taytawan allaapa ____________
kuyanakuyan. raymichaw

Kay siqipaq qillqay:


Nunakuna hirkachaw sharaayan.
………………………………............................
Chakrakuna hirkachaw kan.
..................………………………………………
wayikuna pachanchaw kayan.
…………………………………………………………
Pukutay hana patsachaw kan.
…………………………………………………………
Chakrachaw papata muyan.
…………………………………………………………
Naanichaw nunakuna aywayan.
…………………………………………………………
Papa hakrachaw waytan.
………………………………............................
Tsay markachaw wayikuna kan.
..................………………………………………
Tsay siqichaw hacha kan.
…………………………………………………………
Tsay nunapa wantanchaw mochila kan.
…………………………………………………………
Tsaychaw qushtay kan.
…………………………………………………………
Tsaychaw rumikuna kan.
…………………………………………………………

24
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

QICHWACHAW RIMAYKUNA

Ruraynin:
s-o-v.
Allqu papata mikun.

S O V
1. Shipash pampachaw pukllan. La señorita juega en el campo.
………………………………...............................
2. Mishi lichita upun. El gato toma leche.
...............……………………………………………
La mujer habla quechua.
3. Warmi qichwata parlan. ……………………………………………………………
El joven está leyendo el libro.
……………………………………………………………
4. Maqta maytuta ñawintsaykan. Mi hermana pastorea las vacas en la puna.
……………………………………………………………
5. Panii hallqachaw waakakunata mitsin. …………………………………………………………

Shuti tikratsiqkuna.
Ruraynin: Shumaq shipash.

ichik wamra
………………………………............
El niño pequeño o la niña pequeña.

hatun allqu ..................................…………


El perro grande.

yulaq uushaa …………………………………………


La oveja blanca.

yana mishi ………………………………………..


El gato negro.

Manam, qichwachaw artikulu kantsu.


Ruraykunin: el gato = mishi.
La casa / wayi
1. El gallo / kakash
………………………………................
La araña / pachaka
..............................…………………
2. La gallina / wallpa
3. Los burros / ashnukuna Los profesores / yachatsikuqkuna
………………………………………………
4. Las señoritas / shipashkuna Las nubes / pukutaykuna
………………………………………………
5. Las mujeres / warmikuna Las alumnas / yachakuqkuna
…………………………………………….
25
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

YUPAYKUNA
Nuqa yupayta Llapantsik yupaykunata Yupashun:
yachaami. yachakushun. huk, ishkay,
kima…

Kay yupaykunata nawintsay:


0. chusyaq / mana kaq 19. chunka isqun

1. huk 20. ishkay chunka

2. ishkay 21. ishkay chunka huk

3. kima/kimsa 22. ishkay chunka ishkay

4. chusku/tawa 23. ishkay chunka kima

5. pitsqa 30. kima chunka

6. huqta/suqta 31. kima chunka huk

7. qanchis 32. kima chunka ishkay

8. puwaq 33. kima chunka kima

9. isqun 40. chusku chunka

10. chunka 41. chusku chunka huk

11. chunka huk 42. chusku chunka ishkay

12. chunka ishkay 50. pitsqa chunka

13. chunka kima 60. huqta chunka

14. chunka chusku 70. qanchis chunka

15. chunka pitsqa 80. puwaq chunka

16. chunka huqta 99. isqun chunka isqun

17. chunka qanchis 100. pachak

18. chunka puwaq 101. pachak huk 26


Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

YUPAYKUNA
200. ishkay pachak
201.iIshkay pachak huk
210. ishkay pachak chunka
211. ishkay pachak chunka huk
300. kima pachak
301. kima pachak huk
310. kima pachak chunka
311. kima pachak chunka huk
400. chusku pachak
401. chusku pachak huk
410. chusku pachak chunka
411. chusku pachak chunka huk
500. pitsqa pachak
600. huqta pachak
700. qanchis pachak
800. puwaq pachak
900. isqun pachak
999. isqun pachak isqun chunka isqun
1000. waranqa
1001. waranqa huk
2000. ishkay waranqa
2017. ishkay waranqa chunka qanchis
(En el quechua cusqueño existen los siguientes números)
1´000,000 hunu = millón
1´000,000.000 llona = billón

27
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

KAY YUPAYKUNATA QILLQAY:


29 ……………………………………………………….. 35 ………………………………………………………………..

44…………………………………………………………. 47 ………………………………………………………………..

58 ………………………………………………………… 62 ………………………………………………………………..

74 ………………………………………………………… 87 ………………………………………………………………..

147 …………………………………………………………. 158 ………………………………………………………………

………………………………………………………………….. …….…………………………………………………………

254 ………………………………………………………….. 364 ………………………………………………………………

………………………………………………………………….. ………………………………………………………………

471 …………………………………………………………… 594 ………………………………………………………………

………………………………………………………………….. ……………………………………………………………..

654 ……………………………………………………………. 741 ………………………………………………………………

………………………………………………………………….. …………………………………………………………….

851 …………………………………………………………… 956 ………………………………………………………………

………………………………………………………………….. …………………………………………………………….

1598 ………………………………………………………… 1475 ……………………………………………………………

………………………………………………………………….. ……………………………………………………………

………………………………………………………………….. ……………………………………………………………

2584 ………………………………………………………….. 3258 ……………………………………………………………

………………………………………………………………….. ……………………………………………………………

………………………………………………………………….. ……………………………………………………………

28
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

Mashita yanapashun, kay yupaykunata qillqarnin:


658 a.……………………………………………………………………………………………………………………..…
748
ch.…………………………………………………………………………………………………………………………
583 h.…………………………………………………………………………………………………………………………
848 k.…………………………………………………………………………………………………………………………
1597 l.…………………………………………………………………………………………………………………………

Yupaykunata qillqar ushay:


a) Kima pachak …………………………………………………………………………………………(327)
ch) ……………………………………………………………………………….………………….isqun (759)
h)……………………………………………………………………………………………………………….(75)
k) Chusku …………………………………………………………………………………………………(455)
l) Ishkay pachak ………………………………………………………………………………………(278)
ll)………………………………………………………………………………………………………huk (981)
m) ………………………………………………………………………………………………………………(68)
n) Huqta pachak ………………………………………………………………………..qanchis (637)

Yupaykunawan rimaykunata qillqashun:

1. Chunka yana allqukuna hirkachaw aytsata mikuyan.


………………………………..............................................……………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………..………………………………..............................................…………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………

Winchisllay, Winchisllay,
¿Llamayllaku llamayllam
kaykanki? kaykaa.
¿Qamqa?

29
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

Yupaykunawan rimaykunata qillqashun:

YUPAYKUNA
CUSCO AYACUCHO ANCASH ESPAÑOL
0 CHU¨N CERO
1 HUK HUK HUK UNO
2 ISHKAY ISKAY ISHKAY DOS
3 KIMSA KIMSA KIMA TRES
4 TAWA TUSTU CHUSKU CUATRO
5 PIHISQA PICHQA PITSQA CINCO
6 SOQTA SUQTA HUQTA SEIS
7 QANCHIS QANCHIS QANCHIS SIETE
8 PUSAQ PUSAQ PUWAQ OCHO
9 ISQON ISQUN ISQUN NUEVE
10 CHUNKA CHUNKA CHUNKA DIEZ
11 CHUNKA HUKNIYOQ CHUNKA HUKNIYUQ CHUNKA HUK ONCE
12 CHUNKA ISKAY CHUNKA ISHKAY CHUNKA ISHKAY DOCE
20 ISHKAY CHUNKA ISKAY CHUNKA ISHKAY CHUNKA VIEINTE
100 PACHAK PACHAK PACHAK CIEN
101 PACHAK HUKNIYOQ PACHAK HUKNIYUQ PACHAK HUK CIENTO UNO
200 ISKAY PACHAK ISKAY PACHAK ISHKAY PACHAK DOCIENTOS
1000 WARANKA WARANQA WARANQA MIL
1001 WARANQA HUKNIYOQ WARANQA HUKNIYUQ WARANKA HUK MIL UNO
2000 ISKAY WARANQA ISKAY WARANQA SHKAY WARANQA DOS MIL
10,000 CHUNKA WARANQA CHUNKA WARANQA CHUNKA WARANQA DIEZ MIL
100,000 PACHAK WARANQA PACHAK WARANQA PACHAK WARANQA CIEN MIL
104 HUNU WARA-WARANQA WARANQA WARANQA MILLÓN
1012LLONA BILLÓN

Ch´un: neol. Cero. (Número que expresa la falta absoluta de cantidad o un valor nulo)
Ch´u-: Partícula que expresa la inexistencia o la carencia absoluta algún elemento.
-N: Relativo que deriva términos abstractos.

30
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

TAPUNAKUY YASKINAKUY
Malli: Winchisllay, ¿llamayllaku kaykanki?

Juan: Winchisllay. Llamayllam kaykaa. ¿Qamqa?

Malli: Nuqapis llamayllam kaykaa. ¿Imanawtaq shutiyki?

Juan: Nuqapa shutiimi Juan Ricardo Maguiña Mena. Qampaqa

Malli: Nuqapa shutiimi Cordova Salas. ¿Maypita kanki?

Juan: Nuqa Waras Markapita kaa, ¿qamqa?

Malli: Nuqa Yungay Markapita kaa. ¿Ayka watayuqtaq kaykanki?

Juan: Kima chunka pitsqa watayuqnam kaa. ¿Maychawtaq kawaykanki? paraanki?

Malli: Moro marchachaw kawaykaa, ¿Qamqa?

Juan: Nuqa Caraz markachaw kawaykaa. ¿Piwankunawanmi kawaykanki?

Malli: Nuqaqa warmiiwan wayiichaw kawaykaa. ¿Imanirtaq Moro markachaw aywarqayki?

Juan: Uyaaraykur aywarqa. Wamrakunata yachatsinaappaq. Qamqa?

Malli: Uryaraykurpis. ¿Kanan imatataq ruranki?

Juan: Nuqa wayiichaw televisionta rikaykur hamakushaq. ¿Qamqa imataq ruranki?

Malli: Nuqa mana imapis rurashaqtsu. Yanasaapa rayminta aywashaq. ¿Qam aywayta

munankiku?

Juan: Manan, utishqam kaa, warmiiwan kashaq, paylla.

Malli: tsaynaw kaptinqa kanannaw tinkurishun. Aywalla.

31
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

TAPUNAKUY YASKINAKUY

Malli: Winchisllay, ¿llamayllaku kaykanki?

Juan: Winchisllay. Llamayllam kaykaa. ¿Qamqa?

Malli: Nuqapis llamayllam kaykaa. ¿Imanawtaq shutiyki?

Juan: Nuqapa shutiimi Juan Ricardo Maguiña Mena. Qampaqa

Malli: Nuqapa shutiimi Cordova Salas. ¿Maypita kanki?

Juan: Nuqa Waras Markapita kaa, qamqa.

Malli: Nuqa Yungay Markapita kaa. ¿Ayka watayuqtaq kaykanki?

Juan: Kima chunka Pitsqa watayuqnam kaa. ¿Maychawtaq kawaykanki?

Malli: Moro marchachaw kawaykaa, Qamqa.

Juan: Nuqa Caraz markachaw kawaykaa. ¿Piwankunawanmi kawaykanki?

Malli: Nuqaqa warmiiwan wayiichaw kawaykaa. ¿Imanirtaq Moro markachaw aywarqayki?

Juan: Uyaaraykur aywarqa. Wamrakunata yachatsinaappaq. Qamqa.

Malli: Uryaraykurpis. ¿Kanan imatataq ruranki?

Juan: Nuqa wayiichaw televisionta rikaykur hamakushaq. ¿Qamqa imataq ruranki?

Malli: Nuqa mana imapis rurashaqtsu. Yanasaapa rayminta aywashaq. ¿Qam aywayta

munankiku?

Juan: Manan, itishqam kaa, warmiiwan kashaq, paylla.

Malli: tsaynaw kaptinqa kanannaw tinkurishun. Aywaa.

32
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

TAPUKUYKUNATA YACHAKUSHUN

A. Huk tapukuy:
1. Tapukuy: Imataq hutiyki? / Imataq shutiyki?
2. Yaskiy:
Hutii ……………………….………..m /mi.
CH. Ishkay tapukuy:
a. Shipash / maqta maychawtaq taaranki?
ch. Nuqa ……………………………………chaw taaraa.
K. Kima tapukuy:
Pitaq taytayki? / pitaq mamayki?
a. Taytaa ………………………………………………..m /mi.
ch. Mamaa …………………………………………m /mi.
L. Chusku tapukuy:
a. Maychawtaq uryanki/ maychataq arunki?
ch. Nuqa ……………………..chaw uryaa / aruu.
LL. Pitsqa tapukuy:
a. Maychawtaq qichawata yachakunki?

ch. Nuqa………………………………chaw yachakuu.

33
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

FRASES BÁSICAS EN QUECHUA


Español = Quechua
2. ¿Ahora te vas? = ¿Kananku aywakunki?
1. ¡Alójame por esta noche! = Hamatsimay kanan ampi.

3. ¿Cómo está? = ¿Allinllaku?


4. ¿Cómo estás? = ¿Imanawllataq kaykanki?
5. ¿Cuándo te vas? = ¿Imaytaq aywakunki?
6. ¿Cuánto quieres? = ¿Aykatataq munanki?
7. ¿Cuántos años tienes? = ¿Ayka watayuqtaq kanki?
8. ¿Cuál es tu nombre? = Imataq hutiyki.
9. ¿De dónde eres? = ¿Maypitataq kanki?
10. ¿De dónde llegas? = ¿Maypitataq charamunki?
11. ¿De dónde vienes? = ¿Maypitataq shamunki?
12. ¿De qué país eres? = ¿May markapitataq kanki?
13. Descansa = ¡Hamakuriy!
14. ¿Dónde vas? = ¿Maytataq aywanki?
15. ¿Están bien? = ¿Allinllaku kaykayanki?
16. Estoy bien = Allinllam kaykaa.
17. Haga eso, haz eso = Tsayta ruray.
18. Hasta la noche = Ampikama.
19. Hasta mañana = Waraykama.
20. Hoy estoy feliz = Kananqa kushisqam kayka.
21. Mañana llegarás al pueblo = Waraymi charinki markaman.
22. ¿Me conoces? = ¿Riqimankiku?
23. ¿Me quieres? = ¿Kuyamankiku?
24. Mi nombre es… = Hutiyqa…
25. ¿Quién es? = ¿Pitaq?
26. Todavía = Manaraq.
27. No quiero = Manam munatsu.
28. No tengo = Manam kapamantsu.
29. Mañana por la noche = Waray ampi.
30. ¿Estas enfermo? = ¿Kayshyankiku?
34
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

31. ¿Por qué lloras? = ¿Imanirtaq waqanki?


32. Pronto llegarás al pueblo = Kananllanam markaman charinki.
33. ¿Qué compraré? = ¿Imatataq rantishaq?
34. ¿Qué vas hacer? = ¿Imataraq ruranki?
35. ¿Qué estás haciendo? = ¿Imatataq ruraykanki?
36. ¿Qué quieres? = ¿Imatataq munanki?
37. ¿Qué te duele? = ¿Imaykitaq nanan?
38. ¿Que traes? = ¿Imatataq apamunki?
39. ¿Qué vendes? = ¿Imatataq rantikunki?
40. ¿Quién pelea? = ¿Pitaq maqanakiikan?
41. ¿Quieres comer? = ¿Munankiku mikiyta?
42. ¿Quieres? = ¿Munankiku?
43. Si señor = Ari taytay (en algunas regiones se pronuncia ‘tete’)
44. Si señora = Ari Mamay/Ari mamay (en algunas regiones se
pronuncia ’mamee’)
45. Sí, quiero = Ari, munami.
46. Sí, tengo = Ari, kapamanmi.
47. ¿Sientes calor o frío? = Quñushunkiku, alalashunkiku?
48. ¿Te sientes mejor? = Allinñachu kanki?/Allinaku kanki?
49. ¡Trae! = ¡Apamiy!
50. Ven acá = Kayman shamuy.
51. ¿Volverás? = ¿Kutimunkiku?
52. ¿Y tu madre y tu padre? = ¿Mamaykiqa, taytaykiqa?

Fuentes: Algunos ejemplos fueron tomados de


www.mundoquechua.blogspot.pe

35
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

ALFABETO DEL QUECHUA ANCASHINO


De los 34 fonemas que constituyen el panalfabeto Quechua,
se desprende el alfabeto para las seis variantes regionales
(las cinco reconocidas por R.M. N° 4023-75 ED, mas la
variante San Martin- Alto Napo, incorporada
posteriormente). En consecuencia, el alfabeto del Quechua
Ancashino queda constituido por 23 fonemas: 17
consonantes, 3 vocales simple y 3 vocales alargadas.

Cabe precisar que la distribución fonológica del Quechua


Ancashino, como de otras variedades, fue elaborada en base
a los estudios fonológicos realizados por Parker (1963 y
1969) y Torero (1964); consignándose para el caso de Ancash,
la siguiente distribución fonológica.

ANQASH QICHWA ACHAKILA

A Aa Ch H I
(cha) (ha)
Ii K L Ll M
(ka) (la) (lla) (ma)
N Ñ P Q R
(na) (ña) (pa) (qa) (ra)
S Sh T Ts U
(sa) (sha) (ta) (tsa)
W Y
Uu (wa) (ya)
36
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

ANKASH QICHWANTSIKPA
ACHAWAYANKUNA
Qichwantsikta rimanapaqqa atska leykunam washaamantsik,
Kanmi tsay Resolución Ministerial N° 1218-85-ED, nishqan,
tsaychawmi nimantsik imanaw achawayata iñishinapaq.
Tsay achawaya panalfabetupitam (Normalización del Quechua)
Ankash qichwanpaq achawayata akrayashqa:
17 kunsunantikunata: ch, h, K, l, ll, m, n, ñ, p, q, r, s, t, w, y,
ts, sh, niykurnam huqta bukalkunata a, i, u, aa, ii, uu.

QICHWANTSIKPA ACHAWAYANKUNATA YACHASHUN:

1. CHIPI/ CHIPSA 2. HARA 3. KUCHI


…………………………… ……………………………… …………………………..
…………………………… ……………………………… …………………………..
…………………………… ……………………………… …………………………..

4. LUKMA 5. LLAMA 6. MISHI


…………………………… ……………………………… …………………………..
…………………………… ……………………………… …………………………..
…………………………… ……………………………… …………………………..
37
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

7. NINA 8. ÑAWI 9. PAPA


…………………………… ……………………………… …………………………..
…………………………… ……………………………… …………………………..
…………………………… ……………………………… …………………………..

10. QARATSA 11. RUNTU/RURU 12. SIKYA/ PINTSA


…………………………… ……………………………… …………………………..
…………………………… ……………………………… …………………………..
…………………………… ……………………………… …………………………..

13. TUKU 14. WALLPA 15. YAKU


…………………………… ……………………………… …………………………..
…………………………… ……………………………… …………………………..
…………………………… ……………………………… …………………………..

16. TSUKU 17. SHINTI/ALLWI 18. API


…………………………… ……………………………… …………………………..
…………………………… ……………………………… …………………………..
…………………………… ……………………………… …………………………..
38
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

19. INTI 20. UTKU 21. UMIITA


…………………………… ……………………………… …………………………..
…………………………… ……………………………… …………………………..
…………………………… ……………………………… …………………………..
Yamayllaku

22. UUSHA 23. WAAKA 24. SHIMIKUNA


…………………………… ……………………………… …………………………..
…………………………… ……………………………… …………………………..
…………………………… ……………………………… …………………………..

25. KAWALLU 26. ULLUKU 27. UQA


…………………………… ……………………………… …………………………..
…………………………… ……………………………… …………………………..
…………………………… ……………………………… …………………………..

28. PIKSHA 29. KULIS 30. ICHIK WARA


…………………………… ……………………………… …………………………..
…………………………… ……………………………… …………………………..
…………………………… ……………………………… …………………………..
39
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

BASES FONOLÓGICAS
Alfabeto del quechua Ancashino. Resolución Ministerial Nº 1218-85-ED..
Consonantes: papa, tuku, kima, qillay, sipi, shinwa, haka, tsiktsi, chiwillu, mashwa, naqtsa, ñiqi,
ruripa, laqatu, llika, wayta, yunta, anwaqshuy, qaara, iski, umiita, unancha, uusha. Según Julca
Guerrero 2009.
Letras Pronunciación Ejemplos Glosa
1. a (a) Se pronuncia como el [a] del castellano. api ´mazam
orra´
2. aa (aa) Se pronuncia como la [aa]) alargada. amaa ´ruina´

3. ch (cha) Se pronuncia como la [ch] del castellano. chaki ´pie´

4. h (ha) Se pronuncia como la [j] del castellano. hampi ´remedi



5. i (i) Se pronuncia como la [i] del castellano en iski ´liendre
ausencia de [q] ´
6. ii (ii) Se pronuncia como el [ii] del castellano. chiina ´mucha
cha´
7. k (ka) Se pronuncia como la [ka] del castellano. kasha ´espina´
8. l (la) Se pronuncia como la [l] del castellano. lasaq ´pesado
´
9. ll (lla) Se pronuncia como la [ll] del castellano. llaqta ´pueblo
´
10. m (ma) Se pronuncia como la [m] del castellano. masha ´yerno´

11. n (na) Se pronuncia como la [n] del castellano. nina ´candel



12. ñ (ña) Se pronuncia como la [ña] del castellano. ñatin ´higado
´
13. p (pa) Se pronuncia como la [p] del castellano. piksha ´morral
´
14. q (qa) Pronuncia a la altura de la úvula, más atrás qaha ´helada
que el sonido [k] del castellano. ´
15. r (ra) Se pronuncia como la [r] del castellano rumi ´piedra´

16. s (sa) Se pronuncia como la [s] del castellano. supay ´diablo´

17. sh (sha) Se pronuncia como la [sh] del castellano. shama ´escorb


uto´
18. t (ta) Se pronuncia como la [t] del castellano. tika ´adobe´

19. ts (tsa) Se pronuncia elevando la lengua hacia la tsaka ´puente


zona alveopalatal. ´
20. u (u) Se pronuncia como la [u] del castellano en ultu ´renacu
ausencia de /q/ ajo´
21. uu (uu) Se pronuncia como la [uu] alargada. puukash ´vejiga´

22. w (wa) Se pronuncia similarmente a la consonante wayra ´aire´


[hu] del castellano.
23. y (ya) Se pronuncia como la [y] del castellano yukis ´zorzal´

40
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

ALFABETO DEL QUECHUA ANCASHINO CONSONANTES

1. PAPA 2. TUKU 3. KIMA 4. QILLAY

5. SIPI/WATSI 6. SHINWA 7. HAKA 8. TSIKTSI

9. CHIWILLU 10. MASHWA 11. NAQTSA 12. ÑIQI

13. RURIPA 14. LAQATU 15. LLIKA 16. WAYTA

41
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

17. YUNTA 18. ANWAQSHUY 19. QAARA 20. ISKI

21. UMIITA 22. UNANCHA 23. UUSHA

24. KAMSA 25. SHIKA 26. CHALLWA 27. HACHA

21. WAYTA 22. SHIPASH 23. LAQANA

42
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT
Huk uryay: NAWINTSAY:

/ ts/ achawayata yachakushun


TSUKU (Harawi)
Tsuku yanalla tsuku, achachaqptin arwamanki,
alalaptin quñumanki; naanichawpis
wallkimanki,
tsatsaallami ruramurqan kukulata tsarinaapaq,
yakutapis upunaapaq tsukullaaqa
wawqillaami.
Qillqaqkuna: Ana Julca Gonzalez – Leonel
Menacho López.

Kay siqikunapa hutinkunata qillqay:

1. ……………………………… 2. ……………………………… 3. ………………………………

1. ……………………………… 2. ……………………………… 3. ………………………………

Mushuq shimikuna:

4. ……………………………… 5. ……………………………… 6. ………………………………

43
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

RURANAKUNA
1. aaniy …………………
16. haytay …………………
2. achipay
17. hiray …………………
3. apay
18. hurqay …………………
4. aqay
19. ishpay …………………
5. aruy
20. iskay …………………
6. ashiy
21. kaayiy …………………
7. ashpiy
22. kachay …………………
8. asikuy
23. kichay …………………
9. away
24. kuyay …………………
10. aylluy
25. llamiy …………………
11. ayqiy
26. llimpiy …………………
12. chaskiy
27. lluqay …………………
13. chikiy
28. machay ……………….
14. churay
29. makyay Pukllay
15. hamakuy
30. mañakuy qaway

Kay shimi ruranakuna ushan sufiihu: -Y.


Raiz verbal qichwachaw Kastillanuchaw
taqsi- taqsi-y sacudir
puuka- ..……………………… …………………….
suta- ………………………… ..……………………
tari- ..……………………… ………………………
tsapa- …………………………… ..……………………
taqsha- ..……………………… ………………………
waqu- ……………………… ……………………
44
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

RURANAKUNA
31. muskiy
………………………
32. muspay
………………………
33. mutsay
………………………
34. Nawintsay
………………………
35. pakay
………………………
36. Pichuy
………………………
37. pintiy
………………………
38. pitsay
………………………
39. punuy
………………………
40. puriy
………………………
41. qayay
………………….
42. qillqay
…………………
43. qimtsipay
tushuy
44. quy
45. rakiy

45
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

RURAYNINTSIKKUNAPA HUTINTA YARPASHUN


RURAQKUNA

1. ……………………… 2.…………………… 3.……………… 4……………………

5. ……………………… 6…………………… 7……………………… 8………………………

9. ………………………… 10……………………… 11……………………… 12……………………

13……………………… 14. ………………..… 15…………………… 16…………………

17…………………… 18……………………… 19…………………… 20………………………

46
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

RURAQKUNA
Hukllaylla kaq Atska kaq

NUQA NUQAKUNA
QAMKUNA
QAM
PAYKUNA
PAY NUQANTSIK
RURAQKUNAPA RURAYNINKUNATA YACHAKUNTSIK.
Llapan ruraqkunapa uryayninkuna yachakuu:
Ruraqkuna Ruray: pukllay uryaynin
Nuqa Puklla-a 1. Nuqa pukllaa.
Qam Puklla-nki 2. Qam pukllanki.
Pay Puklla-n 3. Pay pukllan.
Nuqakuna Puklla-ya-a (ex) 4. Nuqakuna pukllayaa.
Qamkuna Puklla-ya –nki 5. Qamkuna pukllayanki.
Paykuna Puklla-ya-n 6. Paykuna pukllayan.
Nuqantsik Puklla-ntsik (incl) 7. Nuqantsik pukllantsik.

Yarpay llapan rimaykunawan kaynawlla parlantsik, qillqantsikpis:

Rurakuna uryaynin
1. Nuqa -: (-a, i, u)
2. Qam –nki
3. Pay –n
4. Nuqakuna -yaa (ex)
5. Qamkuna - yanki
6. Paykuna - yan
7. Nuqantsik - ntsik (incl) 47
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

Uryaykunata ruray:
1.Llapan ruraqkunapa hutinta qillqay:

…………………………………… …………………………………… ……………………………………

…………………………………… …………………………………… ……………………………………

……………………………………

Llapan ruraqkunawan kay rimaykunata qillqay:


Ruraqkuna Rikay uryaynin
Nuqa rika-a Nuqa rikaa
Qam rikanki Qam rikanki

Pay rikan Pay rikan

Nuqakuna
Qamkuna
Paykuna
Nuqantsik Rika-ntsik Nuqantsik rikantsik

Ruraqkuna Waqay uryaynin


Waqaa
Qam
Pay

Qamkuna

Ruraqkuna Punuy Uryaynin


Nuqa Punuu Nuqa punuu
Pununki

48
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 TEXT

3. Kay rimaykunata ushashun:


Nuqa Nuqa
1. …………………………………mikuu. 1.……………………………..rantii.
2.…………………………………taaranki 2.………………………………..yachakunki
3.……………………………..parlan 3..…………………………………mikun.
4.………………………………puriyaa. 4.…………………………………pukllayaa.
5.……………………………….waqayanki. 5.……………………………….parlayanki.
6.………………………………..pukllayan. 6.………………………………rantiyan.
7.……………………………….mikuntsik. 7.………………………………qillqantsik.
Nuqantsik

4. Ruraqkunawan rimaykunata qillqay:


Nuqa uryaa……… ……………………………………………………
…Qam uryanki………………… ……………………………………………………
……………………………………………………
………………………………………
5. Kay rimaykunata ushay:
1. …Qam …………………… pukllanki.
2. Paykuna ………………………….…yachakuyan.
3. Nuqa ……………………………nawintsaa….
4. Nuqantsik ……………………………....yachakuntsik.
5. ………………………………….…………qutsuyanki.

6. Kay siqiwan rimaykunata qillqay:

Shipash Malli pampachaw pukllan.


Maqta shatuku shumaq kutsukikan.
………………………………………………………………………………

……….……………………………………………………………………
……………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………….

49
Mg. Leiva Cilio Luis 2021 LEIVA 2021

ACHAWAYA /Q/ WAN SHIMIKUNATA YACHAKUSHUN.


KAY SHIMIKUNATA RIKAASHUN:
PARLAYNIN QILLQAYNIN KASTILLANU
qeru 01. qiru
qepi 02. qipi
qelli 03. qilli
qeshu 04. qishu
qellay 05. qillay
qoru 06. quru
qotsu 07. qutsu
qocha 08. qucha
noqa 09. nuqa
qoyu 10. quyu
qoya 11. quya

RURAYNIN QILLQAYNIN PARLAYNIN KASTILLANU


qimay qemay Escurrir
qiri qeri Herida
Q-i
piqa /peqa/ Cabeza
wiqi /weqi/ Lágrima
i-q
quruta /qoruta/ Testículo
Quri /qori/ Oro
Q-u
uqsha /oqsha/ Paja
uqa /oqa/ Oca
u-q
isqicha /esqicha/ Diarrea
sinqa /senqa/ Nariz/ hocico
i-c-q
shunqu /shonqu/ Corazón
ullqu /ollqu/ Varón
U-c-q

URYAYKUNA:
QILLQAYNIN PARLAYNIN QILLQAYNIN PARLAYNIN

qillay /qellay/ quwa


qiru uqi
qiwa tunquyrikuq
qillqay shunquyuqmi
siqiy nuqash
qunqu NUQAKUNACHAW 50
50
Mg. Leiva Cilio, Luis

También podría gustarte