Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
maya – 1 - uno
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
CONSONANTES
Bilabial Dental Palatal Velar Postvelar
Oclusivas p t ch k q
patxa titi churi kanka quqa
Oclusivas ph th chh kh qh
aspiradas phaxsi thatha chhama khusa qhapha
Oclusivas p' t' ch' k' q'
glotalizadas p’iqi t’ula ch´iti k’utuña q’urawa
s j x
Fricativas
saxra jach’a saxra
l ll
Laterales
layqa lliju
m n ñ
Nasales
mama nasa ñut’u
r
Vibrante
mara
w y
Pseudovocales
wawa yampu
VOCALES
Anterior Central Posterior Alargamiento vocálico
i a u ï ä ü
paya 2 dos
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
FONOLOGIA AYMARA
QILLQSAMSUNAKA P T - K Q
paya tunka kimsa qulu
PLUSTAWI
QILLSAMSUNAKA PH TH - KH QH
phisi thaya khuchi qhulu
PHALLAYIR
QILLQSAMSUNAKA P´ T´ - K´ Q´
P´itaña T´arwa K´iruña Q´urawa
JASA
QILLQSAMSUNAKA - - CH - -
LLUPT´AT TURPA
LLUPARATNAKA
chacha
PHUSTAWI
QILLSAMSUNAKA - - CHH - -
chhama
PHALLAYIR
QILLQSAMSUNAKA - - CH´ - -
Ch´ixi
TURP LLANOS O SIMPLES
LLUPT´ - S - J X
ATA Supaya jayra xaxu
CHIRIQIRINAKA
NASAMPITA M N Ñ -
JISKHARAÑA
-
Munaña nayra ñuñu
LAJRA TIYAWJATA - L LL - -
Lawa llaki
CHIRIRI JASAKI - R - - -
ratuki
SALLÄRUNAKJAMA W - Y - -
wayna yapu
NAYRA TAYPI QHIPA JISKHARA-
SALLÄRUNAKA QATA ÑA
- I A U (¨)
ikiña awicha usuta mä uta
kimsa 3 tres
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
ARU PHALLAWINAKAWJA
pusi 4 cuatro
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
phisqa 5 cinco
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
Phaxsüru lunes
Atüru- saxra uru martes
Warüru miércoles
Illapa uru jueves
Urúru – yanqha uru viernes
Kumüru- samüru sabado
Willka uru domingo
suxta 6 seis
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
PRONOMBRES PERSONALES
(suti chiqanchirinaka)
SINGULAR
AYMARA CASTELLANO
Naya pallapalla Yo policia
Juma arxatiri Tú, usted abogado
Jupa lunthata Él, ella ladron
Jiwasa yanapt´iri Nosotros, nosotras colaborador
PLURAL
Nanaka pallapalla Nosotros, nosotras policias
Jumanaka arxatirinaka Ustedes abogados
Jupanaka lunthatanaka Ellos, ellas ladrones
Jiwasanaka yanaptirinaka Todos nosostros, todas nosotras
colaboradores
PRONOMBRE DEMOSTRATIVO
(uñacht´ sutilanti)
SINGULAR
Aka wayna Esto, este, esta joven
Uka tawaqu Eso, ese, esa joven (mujer)
Khaya awki-tayka Aquél, Aquella abuelo-abuela
PLURAL
Akanaka lunthatatayna Estos, estas habian robado
Ukanaka aptatayna Esos, esos habian alzado
Khayanaka apsutayna Aquellos, aquellas habian sacado
PRONOMBRES POSESIVOS
(utjirin sutilanti)
SINGULAR
Nayanki qarwaxa Mío, mía llama
Jumanki wallpaxa Tuyo, tuya gallina
Jupanki uywaxa Suyo, suya animal
Jiwasanki qalakayuxa Nuestro nuestra burro
PLURAL
Nanakanki qarwanakax Míos, mías llamas
Jumanakanki wallpanakax Tuyos, tuyas gallinas
Jupanakanki uywanakax Suyos, suyas animales
Jiwasanakanki qalakayu Nuestros, nuestras burros
nakax
PRONOMBRES INTERROGATIVOS
(jiskt´a sutilanti)
SINGULAR
AYMARA CASTELLANO
Khiti ¿Quién?
Kuna ¿Qué?
Kawki ¿Cuál, dónde?
Qawqha ¿Cuánto?
Kamisa ¿Cómo?
Kawkha ¿Dónde?
Kunapacha ¿Cuándo?
Kunqa ¿Cuándo?
PLURAL
Khitinaka ¿Quiénes?
Qawqhanaka ¿Cuántos?
PRONOMBRES INDIFINIDOS
(Jan jaqin sutilanti)
SINGULAR
ADJETIVOS
(sutinchasiwinaka)
ADJETIVOS DE COLOR
Chuxña jaqi Hombre verde
Janq´u piq´ jaqi Hombre de cabellos blanco
Chiyar qhisti warmi Mujer negra
Ajan chuxña warmi Mujer con cara verde
ADJETIVOS DE TAMAÑO
Jacha ipi jaqi Hombre sonso grande
Jisk´a tili jaqi Hombre pequeño
Jacha charan warmi Mujer con piernas grandes
Jisk´a ulupik warmi Mujer pequeño picaro
kimsaqallqu 8 ocho
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
ADJETIVOS DE CANTIDAD
Sapäll jaqi Hombre solo
Sapa t´apha jaqi Hombre sonso
Sapa qachuq´ar warmi Mujer coqueta
Walja ulupik warminaka Mujeres pequeñas
ADJETIVOS DE JUSTO
K´ask´a jaqi Hombre picante
Thuksa jaqi Hombre con apesta
Muxsa warmi Mujer dulce
Jayuk´ar warmi Mujer salado
ADJETIVOS DE TACTO
Qhulu wayna Joven duro
Khankharar jaqi Hombre con piel grano
Ch´akha warmi Mujer de hueso
Quña janchi warmi Mujer de piel suave
ADJETIVOS DE PESO
Jathi ñiq´i wayna Joven pesado como barro
Suja wayna Joven suave
Jathi warmi Mujer pesado
Suja warmi Mujer suave
ADJETIVOS DE DEMOSTRATIVO
Aka lunthata jaqi Este hombre ladron
Uka layqa jaqi Ese hombre brujo
Khä achak wayna Aquel joven ladrón
Ukir lunthat chacha Aquella homre ladrón
ADJETIVOS DE DE LUGAR
Maysa t´uxu wayna Joven de otro lado
Maysat parlir chacha Hombre que habla por atrás
Alay qachuq´ar warmi Mujer coqueta de lado de arriba
Maysajaq parlir warmi Mujer que habla de atrás
ADJETIVOS DE DE DISTANCIA
Jaya muyuk jaqi Hombre de lugar desconocido (turista)
Jaya anu Hombre de otro lado
Khaysax t´ili warmi Mujer pequeña de otro lado
Aka lunthat warmi Ésta mujer ladrona
llätunka 9 nueve
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
ADJETIVOS NO DESCRIPTIVOS
Qhuru jaqi Hombre malo
K´ari wayna Joven mentiroso
Jayra jaqi Hombre flojo
Supay warmi Mujer diabla
K´arisir warmi Mujer mentiroso
VERBOS
TIEMPO PASADO CONCIENTE (YA)
Nayax jawq´asiyäta Nanakax jawq´asipxayätwa
Jumax jawq´asiyäta Jumanakax jawq´asipxayätawa
Jupnax jawq´asïna Jupanakax jawq´asipxäna
Jiwasax jawq´asiyätan Jiwasanakax jawq´asipxayätan
tunka 10 diez
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
TIEMPO ACTUAL
Nayax jaychasta Nanakax jaychasipxta
Jumax jaychasta Jumanakax jaychasipxta
Jupax jaychasiti Jupanakax jaychasipxi
Jiwasax jaychastan Jiwasanakax jaychipxtan
14
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
ANIMALES
15
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
-ja mi gallina
tunka phisqhani quince -ja mi cerdo
COSAS
16
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
PERSONAS
tunka suxtani dieciseis
-ja es mi papá
-ma es tu papá
Tata -wa
-pa es su papá
-ja es mi mamá
-ma es tu mamá
Mama -wa
-pa es su mamá
-ja es mi papá
-ma es tu papá
Jila -wa
-pa es su papá
17
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
Jila-pa-wa es su hermano
Jila-sa-wa es nuestro papá
-ma es tu hermana
Kullaka -wa
-pa es su hermana
Kullaka-ja-wa es mi hermana
Kullaka-ma-wa es tu hermana
Kullaka-pa-wa es su hermana
Kullaka-sa-wa es nuestra hermana
-ja es mi esposo
-ma es tu esposo
Chacha -wa
-pa es su esposo
Chacha-ja-wa es mi esposo
Chacha-ma-wa es tu esposo
Chacha-pa-wa es su esposo
Chacha-sa-wa es nuestro esposo
-ja es mi mujer
-ma es tu mujer
Warmi -wa
-pa es su mujer
Warmi-ja-wa es mi mujer
Warmi-ma-wa es tu mujer
18
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
Warmi-pa-wa es su mujer
Warmi-sa-wa es nuestra mujer
ANIMALES
tunka kimsaqallquni dieciocho
-ja es mi perro
-ma es tu perro
Anu -wa
-pa es su perro
Anu-ja-wa es mi perro
Anu-ma-wa es tu perro
Anu-pa-wa es su perro
Anu-sa-wa es nuestro perro
-ja es mi llama
-ma es tu llama
Qarwa -wa
-pa es su llama
Qarwa-ja-wa es mi llama
Qarwa-ma-wa es tu llama
Qarwa-pa-wa es su llama
Qarwa-sa-wa es nuestra llama
-ja es mi burro
-ma es tu burro
Qalakayu -wa
-pa es su burro
Qalakayu-ma-wa es tu burro
Qalakayu-pa-wa es su burro
Qalakayu-sa-wa es nuestro burro
-ma es tu gallina
Wallpa -wa
-pa es su gallina
Wallpa-ja-wa es mi gallina
Wallpa-ma-wa es tu gallina
Wallpa-pa-wa es su gallina
Wallpa-sa-wa es nuestra gallina
-ja es mi cerdo
-ma es tu cerdo
Khuchhi -wa
-pa es su cerdo
Khuchhi-ja-wa es mi cerdo
Khuchhi-ma-wa es tu cerdo
Khuchhi-pa-wa es su cerdo
Khuchhi-sa-wa es nuestro cerdo
ROPA
-ja es mi gorra
-ma es tu gorra
Q’aspa -wa
-pa es su gorra
Q´aspa-ja-wa es mi gorra
Q´aspa-ma-wa es tu gorra
Q´aspa-pa-wa es su gorra
Q´aspa-sa-wa es nuestra gorra
ROPA Y EL SUFIJO –MPIpätunka
DE INSTRUMENTO
veinte
Yuqalla él es varón
Tata él es papá
23
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
Anu es perra
Phisi es gata
Qachu -wa
Waka es vaca
Khuchhi es chancha
Anu es perro
Phisi es gato
Urqu -wa
Waka es toro
Khuchhi es chancho
Iki acostarse
-nta –ña
Taki patearlo
24
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
Ima ocultarlo
Jala-nta-ña caer
Iki-nta-ña acostarse
Taki-nta-ña patearlo
Ima-nta-ña ocultarlo
SUFIJO –SU, DEDUCTIVO REGRESIVO
pätunk pusini venticuatro
Ap sacar
Ap levantar
25
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
LA FAMILIA
AYMARA pätunk phisqhani CASTELLANO
venticinco
26
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
27
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
28
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
NOMBRES
pätunk kimsaqallquni AYMARIZADOS
ventiocho
AYMARA CASTELLANO
Anjichu Ángel
Anjicha Ángela
Antuku Antonio
Wasiku Basilio
Phaysu Bonifacio
Kasicha Casimira
Kasichu Casimiro
Sipriku Cipriano
Kilichu Clemente
Tamiku Damián
Tawiku David
Tunatu Donato
Iliku Heliodoro
Imiku Emeterio
Istiku Esteban
Phili Felipe
Philiku Félix
Siskita Francisca
Sisku Francisco
Riwucha Gregoria
Riwuchu Gregorio
Ilakita Hilaria
29
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
Isiku Isidro
Ismichu Ismael
Jiruku Jerónimo
Jisuku Jesús
Jusiya pätunk llätunkani José
ventinueve
Juwanchu Juan
Juliku Julián
Luchu Luís
Manuku Manuel
Manukita Manuela
Marsiku Marcelino
Mawruku Mauricio
Maxsichu Máximo
Muristu Modesto
Nistuku Néstor
Niku Nicolás
Niwisa Nieves
Pastuku Pastor
Pitukita, pituka Petrona
Raphu Rafael
Riniku René
Ruwiku Ruben
Satuku Saturnino
Silwiku, silwi Silverio
Timuku Teodoro
Tumasi Tomás
Turiku Toribio
Wiktuchu Víctor
30
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
Viktucha Victoria
Wilphiku Wilfredo
OFICIOS Y PROFESIONES
kimsatunka treinta
AYMARA CASTELLANO
Arxatiri, arsurapiri Abogado
Sayt’arapiri Apoderado
Yapuchiri, yap luriri Agricultor
Utachiri Albañil
Thuqhuri Bailarín
Q’ipiri Cargador
Mañasu, khariri Carnicero (a)
Mañäsu Carnicero
Llaxlliri, k’ullu khitu Carpintero
Q’iwiri Chofer
Phayiri Cocinero
Alakipa alakipiri Comerciante
Qulliri, yatiri, qaquri, thalliri Curandero
Yatiqiri Estudiante
Apnaqari Gobernador
Layqa Hechicero
Anatiri Jugador
T’axsuri Lavandera
Lawa ch’iyiri Leñador
Yatichiri Maestro
Qulliri Médico
Qhuyan irnaqiri Minero
31
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
Wayna Mozo
Tawuri, tuyuri Nadador
Kamana Obrero
T’ant’a luriri Panadero
Awatiri kimsa tun mayani Pastor
treinta y uno
Chawlla katuri Pescador
Qala ch’ixtiri Picapedrero
Uñjiri Portero
Yatichiri Profesor
Willka Sacerdote
Ch’ukuri Sastre
P’itiri Tejedora
Sawuri Tejedora
Aljiri Vendedor
32
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
ANIMALES
kimsa tun payani - INSECTOS
treinta y dos
AYMARA CASTELLANO
Wayrunq´u Abeja
Paka Águila
Allqamari Águila
Qaqa allqamari Aguila café
Lari lari Alacrán
Allpachu Alpaca
Kusikusi Araña
Jamach´i Ave
Liqi liqi Ave centinela
Amaru Boa
Urqu waka Buey
Juku Búho
Qala kayu Burro
Anu Perro
Ch´uru Caracol
Khuchhi Cerdo
Katari Cocodrillo
Qhullu Codorniz
Puku puku Codorniz andina
Mallku Cóndor
Wank´u Conejo
Asiru Culebra
33
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
34
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
Chhichhillankha Mosca
Ch´uspi Mosquito
Chiñi Murciélago
Jukumari Oso
Iwija, iwisa kimsa tun pusini Oveja
treinta y cuatro
Urpila Paloma
Pili Pato
Unkälla Pato silvestre
P´isaqa Perdiz
Anu Perro
Challwa, chawlla Pescado
Luru, luri, luli Picaflor
Lap´a Piojo
Thutha Polilla
K´uthi Pulga
K´ayra Rana
Achaku Ratón
Juq´ullu Renacuajo
T´iju, t´iju, t´isku t´isku Saltamontes
Jamp´atu Sapo
Asiru Sepiente
Anta Taruja
Unkälla, unkhalla Pato de agua
Chiwanku, Chiwaku Tordo
Waka Vaca
Taruja Venado
Wari Vicuña
Añathuya Zorrillo, zorrino
35
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
AYMARA CASTELLANO
Puraka Abdomen
36
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
37
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
Ch’illa Cintura
Qhiwi ch’akha Clavícula
Mujlli Codo
K’ili Columna vertebral
Lluqu kimsa tun paqallquni Corazón
treinta y siete
Pikuru Corva
Jaraphi Costilla
Withu withu Coxis
Kunka Cuello
P’iqi lip’ichi Cuero cabelludo
Luk'ana Dedo
Kayu luk’ana Dedo de los pies
Wiku luk’ana Dedo índice
Jach’a luk’ana, taypi luk’ana Dedo medio
Tayka luk’ana thuru luk’ana Dedo pulgar
Jark’a Diafragma
Kiwu, k’achi Diente canino
Laka ch'akha Dientes
Qhiphäxa Dorsal
Usuri Embarazada
Kayu nasa Empeine
Mallq’a Esófago
Sunquru Esófago
Ati, jikhani Espalda
K’ili Espina dorsal
Kayu nasa Espinilla
Puraka, phathanka Estomago
Sunaqi phuju Fontalena
38
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
39
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
40
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
Llika Peritoneo
Nayra phich’u Pestañas
Ñuñu Pezones
Kayu Pie
Lip’ichi pusitunka Piel
cuarenta
Chara Pierna
Tayka luk’ana Pulgar
Chuyma Pulmón
Kupï chuyma Pulmón derecho
Ch’iqä chuyma Pulmón izquierdo
Ch’iyar chuyma Pulmón negro
Thapha chuyma Pulmón rojizo
Nayra-luru Pupila
Tiranku, k’ak’i Quijada
Ch`ina p’iya Recto
Maymuru Riñón
Maymurunaka Riñones
Qunquri Rodilla
Ajanu, uñaqa Rostro
Thusunqalla, thusa Saliva
Wila Sangre
Lik’i Sebo
Ñuñu, jarphi Seno
Lixwi Seso
Lliphu Sienes
Chiqhanqara Sobaco
Jump’i Sudor
Kayu wintu Talón
41
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
Q’uruta Testículo
Ñuñu Teta, pezón
Janq’ulla Tez blanca
Wich’u Tibia
Kayu muqu pusitun mayani Tobillo
cuarenta y uno
Chuyma Torax, pecho
Sunquru Traquea
K’ana Trensa
Jiphilla Tripa
Parpa Tuétano
Sillu Uña
Kayu sillu Uñas de los pies
Mama tayka Útero
Jakaña Útero, matriz
Yaq’allachi, jisk’allachi Vejiga
Sirk’a Vena
Mulla Vesícula biliar
Chillka, jiphilla Vesicular
Puraka Vientre
Nayra Vista
Thuru aruni Voz gruesa
42
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
SISTEMA ÓSEO
Impustiru Calcáneo
K’apha Cartílago
Withu withu Cócxis
K’ili Columna vertebral
Qallu jaraphi Costillas falsas
Jaraphi Costillas verdaderas
Tuxu p’iqi Cráneo
Kallamachi Espátula
Ch’akha Hueso
Qhaxuna Maxilar inferior
Wich’uña Peroné
43
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
Mathi Rótula
Pikuru Tibia
COLORES SAMINAKA
pusitunak kimsani cuarenta y tres
CASTELLANO AYMARA
Amarillo q’illu
Blanco Janq’u
Café Ch’umphi
44
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
Negro Ch’iyara
Plomo Uqi
Verde Ch’uxña
45
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
LAS SIETE
pusitunkaPREGUNTAS
phisqhani DELy cinco
cuarenta POLICÍA
AYMARA CASTELLANO
Kuna ¿Qué?
Khiti ¿Quién?
Kunapacha, kunaqata ¿Cuándo?
Kamisa ¿Cómo?
Kunata ¿Por qué?
Qawqha ¿Cuánto?
Kunampi ¿Con que?
Jiwayawi Homicidio
Jaqin jiwayata Asesinato
Awkir jiwayawi Parricidio
Jiwayasiwi Suicidio
Waw jiwayawi Infanticidio
Nuwasis jiwayasiwi Homicidio en riñas a consecuencia
agresión
Sullusuwi Aborto
Sullsus jiwawi Aborto seguida de lesión o muerte
Sapakut sullsuwi Práctica habitual del aborto
Usuchjat jiwata Lesión seguida de muerte
Sullu Neonato /feto
46
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
47
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
Imt´awi Encubrimiento
Aptasiña, lunthataña Hurto
Lunthatawi Robo
Uywa luntathatawi Abigeato
Apaqawi, lunthatawi, salqxawi
pusitunka Estafacuarenta y siete
paqallquni
Aljat aljawi Estelionato
Aynacht´awi Quiebra
Chillta Soborno
Aarlasiwi Desacato
Apasiwi Secuestro
K´ari Falsedad
MÓVILES Y/O CAUSAS DE MUERTES
HOMICIDIO
SUICIDAS
Achakqullampi raticida
Qullanakampi medicamentosas
Jupapach Illaptsisa por arma de fuego
Saxra qullanakampi sustancias venenosas
Jiwq´imp jiwawi monóxido de carbono
Jaychkatasisa ahorcamiento
Umamp asxkatasa ahogamiento
48
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
MUERTE
pusitunka kimsaqallquni NATURAL
cuarenta y ocho
AYMARA CASTELLANO
Chuyman kawsa por edad
Usuntasa enfermedad
Yaqanakamp kuna otros
ASESINATOS
MUERTE ACCIDENTAL
Irnaqasa laborales
Atak usu paro cardiaco
Manq´an jaychjasisa atragantamiento
Jaxu umap t´urjayasita intoxicación alcohólica
Umar jalantasa sumersión
49
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
PRIMEROS AUXILIOS
pusitunka llatunkani cuarenta y nueve
(USUTANAKAR YANAPT´AWI)
EROSIÓN Y ESCORIACIÓN
Jununtata Herida punzante
Khart´ata Herida cortante
P´ust´ata Herida contusa
FRACTURA
Jikhani p´akhata Fractura de la clavícula
Kallachi p´akhata Fractura de humero
Ampara p´akhata Fractura de huesos del
antebrazo
Ampara muqu p´akhata Fractura de muñeca
Luk´an p´akhata Fractura de los dedos
Thixni p´akhata Fractura de la pelvis (cadera)
Kayu p´akhata Fractura de pierna
kayu muqu p´akhta Fractura del tobillo
Kili p´akhata Fractura de la columna
vertebral
Jaraphi p´akhata Fractura de las costillas
LUXACIONES
50
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
PERDIDA DE CONOCIMIENTO
Samaskiti Hay respiración
Lukuja putuqiskiti Hay pulso cosotideo
51
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
Jiwatanakani Mortales
Usuchjatanakani Con heridos
Awtukiw susirjata Con daños materiales
52
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
53
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
54
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
Wint’ata – Tendido
Killtata - Arrodillado
KUNAMANAKATS ILLAPT´SNA
AYMARA CASTELLANO
Sayt’ata Parado/de pie
Killt’ata Arrodillado
Wint’ata Tendido
Sarasa, maqasa Caminando
Jalasa, maqasa Corriendo
JUMAMP
KUNS MUNT PARLIRIW
TATA JUTAWAYTA
TATA
WALIKIWA PALLAPALLA
ARSUSKAKIM
UYWAJAW
WALIKIWA CHHAQHI
YATXATAÑANI
WA UKA UKA
UYWAMATXA YATT´AYASIRIW
JUTXA
YANAP´TITAYA
KUNS MUNT
MAMA
JUMAMP
WALIKIWA PARLIRIW
ARSUSKAKIM JUTAWAYTA
MAMA PALLAPALL
A
WALIKIWA
UKAMAXA NAYAX
AYMARAKIT
MÄ ARXATIRI WA
THAQHAÑAMA LUNTHATA
WA WA UTARUW
MANTITUTU
YANAK
APSUWAYAT
AYNA
KUNS MUNT
MAMA JUMAR
YATT´AYASIRI
WALIKIWA W JUTAWAYTA
UKAXA WALI YANAPTITAYA
JACHA
JUCHAWA CHACHAJAWA
MAMA WALIPUNI
NUWXITU
JICHAXA
JUCHAPA WAWANAKAR
UÑTAYAÑANI US WALIPIW
TUQI
KUNS MUNT
TATA
WALIKIW JUMAR
TATA UKA YATT´AYASIRIW
WARMIRUX JUTTA
PICHIKAT YANAPTITAYA
QATATTAYAÑIÑ
ANIW TATA WARMIJAW
YAQHA
JICHAXA SUTIPA CHICHAMPI
AWISAWAYITA IRPASITAYANA
WAWANAKAJAS
WALIPUNIW
JACHAPXI
ENTREVISTA JISKHIYAWI
AYMARA CASTELLANO
C. kamisaki jilata policía ¿Cómo estas señor policía?
P. walikisktwa Estoy bién
C. jumasti ¿Y usted?
P. nas ukamaraki Yo también
C. mayay yatt´ayasiña Quiero denunciar
P. kunachiya ¿Qué será?
C. masuruxa ma jaqiwa utajar Ayer había entrado una persona a mi
mantatayna casa
P. ukati pasatäyna ¿Eso había pasado?
C. uka yatt´ayasiña munsma Eso quiero denunciar
P. kunapachjamasa utaruja ¿A que hora había entrado?
mantatayna
C. ñeya chiküruruwa A medio día
ACCIÓN DIRECTA
P. kunasa karmachi ¿Naturaleza del hecho?
C. lunthataw utar mantatayna Ladrón había entrado a la casa
P. kawkhans lunthataxa mantatayna ¿Lugar del hecho?
C. khaysa río seco uksana Por Rió Seco
P. kunapachas mantatayna ¿Cuándo había entrado’
C. masayp´u mantayna Ayer en la tarde
P. kunapis punkx jist´aratayna ¿Con que había abierto la puerta?
C. jirump k´ilsutawa Esta hecho con fiero
P. kunats yanakans apapxatayna ¿En que había llevado sus cosas?
C. mä aututwa apapxatayna En un auto habían llevado
P. uka autux kunams saminisa ¿Ese auto de que color era?
C. janq´u awtun siwa Dice que era auto blanco
phisqhatunka llatunkani 60 cincuenta y nueve
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
P Ä WARMIN PARLASITAPATA
CONVERSACIÓN ENTRE DOS MUJERES
A. Kuna sutinitasa ¿Qué te llamas?
B. Nayan sutijax siskitawa Mi nombre es Francisca
A. Kunapachas yuriwimaxa ¿Cuándo es tu fecha y año de
nacimiento?
B. Nayan yuriwixaj 21 junio 1975 Mi fecha de nacimiento es 21 de junio
de 1975
A. Qawqha maranitasa ¿Cuántos años tiene?
B. Pusitun maranitwa Tengo cuarenta años
A. Kawkhas yuriwimaxa ¿Dónde es lugar de nacimiento?
B. Nayan yuriwixaj Jach’a Ajllata Mi lugar de nacimiento es Ajllata
Grande
A. Kawkhans jakta ¿Dónde vives?
B. Nayax Jach’a Ajllatan jakta Yo vivo en Ajlalta Grande
A. Kunans irnaqta ¿En que trabajas?
B. Nayax Janiw irnaqawinikti No tengo trabajo
A. Janit irnaqañ munkta ¿No quieres trabajar?
B. Jisa, irnaqañ munta Si, quiero trabajar
A. Kuns jumax lurasma ¿Tu que puedes hacer?
B. Kuns nayax lurakiristwa Yo puedo hacer cualquier cosa
QULLIRIMPI USUTAMPI PARLASIPXI
CONVERSACIÓN ENTRE MEDICO Y SU PACIENTE
D. Aski ur churatam mama Buenos días señora tome asiento,
ukhar qunt’asim por favor
M. Aski urukipanay qulliri Buenos días doctora
D. Kunans yanapt’irisma ¿En que le puedo servir?
M. Qulliri p’iqiw usutu Doctora me duele mi cabeza
suxtatunka phisqhani 66 sesenta y cinco
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
ARUSKIPAWI - DIALOGOS
AYMARA CASTELLANO
Kunas juman sutimaxa ¿Cuàl es tu nombre?
Nayan sutijax mariawa Mi nombre es Maria
Janit stimax siskuki ¿Tu nombre no es Francisco?
Janiwa, sutijax mariawa No, mi nombre es Maria
Kunas juman sutimaxa ¿Qué es tu nombre?
Nayan sutijax Jhonny Satawa Mi nombre es Jhonny
Janit sutimax Jhonny Sataki ¿No es Jhonny?
Janiwa, Maria Satawa No, me llamo Maria
Kunas jupan sutipaxa ¿Cuál es su nombre?
Jupan sutipax Santikuwa Su nombre de el es Santiago
Janit sutipax Jhonnyki ¿No es su nombre Jhonny?
Janiwa, sutipax Siskitawa No, su nombre es Francisca
Kunas tateman sutipaxa ¿Cuál es el nombre de tu padre?
Tatajan sutipax Santikuwa De mi padre su nombre es Santiago
Janit Jhonny sataki ¿No es Jhonny?
Janiwa, Ismichuwa No, se llama Ismael
Aka qillqañax jumankiti ¿Es tuyo este boligrafo?
Jisa, nayankiwa Sí, es mío
Janit jupankki ¿No es de ella/él?
Janiwa, nayankiwa No, es mío
Khitinkis khä utaxa ¿De quién es aquella casa?
Khä utax mamajankiwa Aquella casa es de mi madre
Janit tatamankkiti ¿No es de tu padre?
Janiwa, mamajankiwa No, es de mi madre
Akax kunasa ¿Qué es esto?
Ukax mä qillqañawa Es un boligrafo
paqalltunka 71 setenta
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
AYMARA CASTELLANO
Ch’arkhi luraña Elaboración de charque
T’arwata ch’ankhakiptayaña Elaboración de la lana/fibra en hilo
Ch’akhata wilata ch’amachiri Elaboración de alimento balanceado del
uywa manq’a luraña hueso y sangre
Uywa thaxaxa kunatakisa Uso del estiércol
Lip’ichi yaqha yänakaru tukuyaña Derivados del cuero
TECNOLOGÍA EN TRENZADOS
AYMARA CASTELLANO
CUADRO DE POBLACIÓN
PUEBLOS INDÍGENAS Y ORIGINARIOS DE BOLIVIA
PUEBLO DEPTO. PROVINCIA REGIÓN POBL.
ECOLÓGICA
Afro Boliviano La Paz Sud Yungas Andina 30,985
Nor Yungas
Araona La Paz Iturralde Amazónica 100
Aymara La Paz Varias Andinas 1.577.786
Oruro
Potosí
Ayoreo Santa Cruz German Busch Amazónica 3,190
Chiquitos
Nuflo de Chávez
Baure Beni Itenez Amazónica 4,758
Canichana Beni Cercado Amazónica 1,547
Cavineño Beni Vaca Díez Amazónica 2,952
Ballivián
Pando Madre de Dios
Cayubaba Beni Yacuma Amazónica 4,607
Chácobo Beni Vaca diez Amazónica 1,090
Chiman Beni Ballivián Amazónica 7,385
La Paz Sud Yungas
Chiquitano Santa Cruz Ñuflo de Chávez Amazónica 63,520
Velasco
Chiquitos
Ese Ejja Pando Madre de dios Amazónica 2,258
Beni Vaca Diez
Ballivián
paqalltunka kimsaqallquni 79 setenta y ocho
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
La Paz Iturralde
Guaraní Santa Cruz Cordillera Chaqueña 77,126
(Ava, Izoceño, Chuquisaca Luis Calvo
Simba Hernando Siles
Tarija O. Connor
Gran Chaco
Guarayos Santa Cruz Guarayos Amazónica 9,926
Itunama Beni Itenez Amazónica 5,248
Joaquiniano Beni Mamamore Amazónica 3,145
Leco La Paz Larecaja 2,763
Machinneri Pando Nicolás Suárez Amazónica 203
Moré Beni Mamoré Amazónica 359
Musetén La Paz Sud Yungas Amazónica 3,300
Beni Ballivián
Movida Beni Yacuma Amazónica 7,269
Moxeño Beni Moxos Amazónica 39,371
(Trinatario, Cercado
Ignaciano) Marbán
Nahua Pando Manuripi Amazónica ND
Pacahuara Beni Vaca Diez Amazónica 17
Paiconeca Santa Cruz Ñuflo de Chávez Amazónica 3,941
Quechua Chuquisaca Varias Andina 2.339,630
Cochabamba
Potosí
Oruro
La Paz
Sirionó Beni Cercado Amazónica 856
Tacana La Paz Iturralde Amazónica 8,616
paqalltunka llatunkani 80 setenta y nueve
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
Beni Ballivián
Vaca Diez
Tapiete Tarija Gran Chaco Chaqueña 178
Toromona La Paz Iturralde Amazónica ND
Uru (Chipaya Oruro Varias Andina 2,162
Murato, Hir-uito) La Paz Ingavi
Weenhayek Tarija Gran Chaco Chaqueña 2,525
Yaminahua Pando Ñuflo de Chávez Amazónica 406
Yuqui Cochabamba Carrasco Amazónica 157
Yuracaré Cochabamba Chapare Amazónica 3,568
Carrasco
Beni Moxos
kimsaqallqtunka 81 ochen ta
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
QASAWI - ABRIL
Qasawi - Abril 6 (1781) José Gabriel Tupak Amaru es capturado por el
traídor mestizo Francisco Santa Cruz en el pueblo de
Bangui.
Qasawi - Abril 11 (1781) Las tropas de Tupak Katari realizan un violento
ataque sobre la ciudad de La Paz, A causa del intenso
disparo de las armas y el indendio de varias viviendas
mueren alrededor de 300 indigenas que estaban ocultos
en el tambo de las Harinas del barrio de San Sebastián.
Qasawi - Abril 17 (1950) Se funda la Central Obrera Boliviana (C.O.B.)
Qasawi - Abril 25 (1899) Muere asesinado Zarate Willka, Cacique Aymara
Qasawi - Abril 27 (1781) Muere Dámaso Katari en Sucre.
Qasawi - Fines Abril (1536) Manku Inka, con un jercito de alrededor de 40
mil soldados provenientes de todo el Tawantinsuyu,
ataca la ciudad del Qhusqhu, para poco después
apoderarse de la fortaleza de Saksawaman, donde se
produce un encarnizado enfrentamiento con las tropas
españolas.
LLAMAYU - MAYO
Llamayu - Mayo 5 (1933) Alejandro Qhisphi y Manuel Inka Lipi,
denuncian ante el Prefecto del departamento, que
Eduardo L. Qhispi, Esteban Machaqa y otros, han sido
detenidos injustamente por realizar una supuesta
propaganda comunista.
Llamayu - Mayo 7 (1781) Nicolas Katari es arrastrado, ahorcado y
descuartizado en la Real audiencia de Charcas (Hoy
Sucre)
Jakañataki
Yaqatañataki
Jaqjam jakañataki
Jan uñisit jakañataki
Tantachasiñataki, sarnaqawinakap yatiyasa
Tantachasiñataki jilir irpirinakampi
Qullayasiñataki
Yatiqañataki
Manq’añataki
Isisiñataki
Anatasiñataki
Awkins taykans munasiñataki
CUADRO COMPARATIVO
DEPARTAMENTO DE COCHABAMBA
Dirección Departamental de Cochabamba
Dirección Provincial Quillacollo
Dirección Provincial Sacaba
Dirección Provincial Trópico de Cochabamba
Dirección Provincial Punata
DEPARTAMENTO DE POTOSÍ
Dirección Departamental de Potosí
Dirección Provincial Llallagua
Dirección Provincial Uyuni
Dirección Provincial Tupiza
Dirección Provincial Villazon
DEPARTAMENTO DE TARIJA
Dirección Departamental de Tarija
Dirección Provincial Yacuiba
Dirección Provincial Bermejo
Dirección Provincial Villamontes
DEPARTAMENTO DE BENI
Dirección Departamental de Beni
Dirección Provincial Guaramerin
Dirección Provincial San Borja
Dirección Provincial Riberalta
Dirección Provincial Rurrenabaque
Dirección Provincial Reyes
Dirección Provincial San Ignacio
Dirección Provincial Santa Ana
Dirección Provincial San Joaquín
Dirección Provincial Santa Rosa
Dirección Provincial Magdalena
DEPARTAMENTO DE CHUQUISACA
Dirección Departamental Chuquisaca
Dirección Provincial Monteagudo
DEPARTAMENTO DE ORURO
Dirección Departamental de Oruro
Dirección Provincial Caracollo
Dirección Provincial Challapata
DEPARTAMENTO DE PANDO
Dirección Departamental de Pando
Dirección Provincial Puerto Rico
DEPARTAMENTO DE LA PAZ
Pedro Domingo Murillo 116 si si
Omasuyos - si si
Pacajes - si si
Eliodoro Camacho 1 si si
Muñecas 1 si si
Larecaja 1 si si
Franz Tamayo 1 si si
Ingavi 2 si -
Loayza - si -
Inquisivi 1 si -
Sud Yungas 1 si si
Los Andes - si -
Aroma 1 si si
Nor Yungas 1 si si
Abel Iturralde - - -
Bautista Saavedra - si -
Manco Kapac 1 si si
Gualberto Villarroe l si -
Jose Manuel Pando - - -
Caranavi - si si
DEPARTAMENTO DE COCHABAMBA
Cercado 26 si si
Narciso Campero 1 si si
Ayopaya - si si
Esteban Arce - si si
Arani - si si
Arque - si -
Capinota 1 si si
Germán Jordán 1 - -
Quillacollo 7 si si
Chapare 12 si si
Tapacarí - si -
Carrasco - si si
Mizque - si -
Punata 3 si si
Bolivar - - -
Tiraque - si -
DEPARTAMENTO DE ORURO
Cercado 20 si si
Eduardo Avaroa 1 si si
Carangas 1 si si
Sajama 1 si -
Litoral - si -
Poopó - si -
Pantaleón Dalence 1 si si
Ladislao Cabrera - si -
Atahuallpa - - -
Saucarí - - -
Tomás Barrón - si -
Sud Carangas - - -
San Pedro De Totora - - -
Sebastián Pagador - si -
Puerto de Mejillones - - -
Nor Carangas - - -
DEPARTAMENTO DE POTOSÍ
Tomás Frías 22 si si
Rafael Bustillo 3 si si
Cornelio Saavedra 1 si si
Chayanta 1 si si
Charcas 1 si si
Nor Chichas 1 si si
Alonzo de Ibáñez 1 si -
Sud Chichas 2 si si
Nor Lípez - si -
pataka 101 cien
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
Sud Lípez - - -
José María Linares - si -
Antonio Quijarro 2 si si
Bernardino Bilbao - si -
Daniel Campos - - -
Modesto Omiste 2 si si
Enrique Baldivieso - - -
DEPARTAMENTO DE TARIJA
Cercado 23 si si
Aniceto Arce 3 si si
pataka mayani 102ciento uno
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi
Gran Chaco 3 si si
José María Avilés - si -
Eustaquio Méndez - si -
Burneo O´connor 1 si si
DEPARTAMENTO DE BENI
Cercado 16 si si
Vaca Díez 8 si si
José Ballivián 1 si si
Yacuma 1 si si
Moxos 1 si -
Marbán - - -
Mamoré - si -
Iténez 1 si -
DEPARTAMENTO DE PANDO
Nicolás Suárez 9 si si
Manuripi 1 si si
Madre de Dios - - -
Abuná - - -
Federico Román - - -
Mä jaraphini Cabo
Mä warawarani Subteniente
Pä warawarani Teniente
AMAWT’A
Autoridades administrativas
MALLKU MARKA
Autoridades administativas
JILAQATA AYLLU
AUTORIDADES
MENORES
JERARQUÍA DE AUTORIDADES
Asamblea Comunal.
Mallku y Secretario General
Secretario Subcentral Campesina
Secretario Subcentral Cantonal
Secretario de Justicia.
AUTORIDADES NOMINACIONES HISPÁNICAS
Asamblea General
Segunda Mayor
Alcalde Comunal.
Jilanqu
Qhawasiri
Corregidor.
Diversidad/Dualidad
Complementariedad
Identidad
colectiva,
reciprocidad,
consenso., IDENTIDAD
Valores POLITICA Participación
mandar
comunitarios COMUNITARIA comunitaria
obedeciendo
El ámbito sagrado
El ritual
AYUDANTÍA
DPTO. NAL.
SECRETARIA
ASESORÍA JURÍDICA
GENERAL,
RELACIONES
PÚBLICAS
SECRETARIA GENRAL
COORDINA Y
ASESORIA JURIDICA SUPERVISA A TODOS
LOS FISCALES DE
RELACIONES PUBLICAS MATERIA DE TURNO
Fiscales de Recursos
Fiscales de Materia
Fiscales Asistentes
Auditoría Interna
Secretario General
Asesor General
Asesor Legal
PODER JUDICIAL
PODER EJECUTIVO
Dependencia
MINISTERIO
DE LA PRESIDENCIA
Coordinación
VICEMINISTERIO VICEMINISTERIO
DE JUSTICIA DE DD.HH.
DIRECTOR NACIONAL
DE LA DEFENSA PÚBLICA
JEFE NACIONAL DE
JEFE
DEFENSORES NACIONAL
PÚBLICOS
ADMINISTRATIVO
PODER EJECUTIVO
MINISTERIO DE
LA PRESIDENCIA
VICEMINISTERIO VICEMINISTERIO
DE JUTICIA DE DD.HH.
SERVICIO NACIONAL
DE DEFENSA PÚBLICA
DIRECTOR NACIONAL
DIRECTORES DISTRITALES
LAPHICHIK YATIYASIÑA
Arxatiri:
Teodoro Salgado Rojas
APU QAMAYU JUCHANAK P´AMP´ACHIRI
CHUKIYAWU
Jallallakipanay arxatiri
BIBLIOGRAFÍA