Está en la página 1de 114

ARUNTAW QALTA

Jichurunakanx wali askiw aymar arut arstasiñaxa, kunatix jiwasanakax jan


parlkañanix, arstaskañanix, qillkañani ukhaxa aymara arusaxa
chhaqhakispawa, ukatwa aka pankax aymar parlasirinakataki,
yatiqirinakataki, kunatix sutincht´apxtwa aymar aruta CH´AXWAW
UTANAKAN ARST´ASIWI, ukhamaraki castillanut sataw “Dialogo en
Estrados Judiciales y Policiales” uñjawaytanwa uksa ch´axwaw
utanakanxa aymar arus janikiw parlañs, ist´ans, munapkistusa kunatix uka
arux yaqhawj markatakaspasa ukamaruw uñjapxistuxa, qullasuyunxa
saminakaniw kunatix pachar pacharjamawa wali sumaw qamasipxtan, wali
sumaw thuqhuwipasa, wali sumaw jaylliwipasa, wali sumaw phusawipasa,
wali sumaw sarawipasa, wali sumaw q´uchuwipasa, ukamaraki wali sumaw
arupasa, jallallakipan jumanakaruw sanipxsmaxa kunatixa pani jilawa aka
pankxa qillt´anipxta: Jhonny Coa Huanca ukhamaraki Santiago
Villavicencio Mamani, wali askiw ch´amanchañaxa aymar arusarux
taqikunansa ukatjamaw yaqha amuyunakas apanukaña, janiw
jisk´achasiñanakax utjañapakiti kunatix jiwasanakarux jaqirxamaw
uñjañapanakaxa jiwasaw waranqa waranqanitanwa, jiwasanakaruw
jichürunakanxa yatxatasipkistuw kunatix aymara qhichwa , warani, pukina,
wali suma sarawinisipktanwa ukatwa alakpachats akapachats
amtasipxañasaw jiwasanakax sarawisanakata, pachanakata, wak´anakata,
illanakata, achachilanakata, uywirinakata, chimpunakata, kunatix
jiwasanakax sarnaqawisanakanxa purxasipktanwa 160516 mararuw, maya
tuqinsti puriskaraktanwa 2009 mararuw.

maya – 1 - uno
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

SIGNOGRAFÍA DE IDIOMA AYMARA

CONSONANTES
Bilabial Dental Palatal Velar Postvelar
Oclusivas p t ch k q
patxa titi churi kanka quqa
Oclusivas ph th chh kh qh
aspiradas phaxsi thatha chhama khusa qhapha
Oclusivas p' t' ch' k' q'
glotalizadas p’iqi t’ula ch´iti k’utuña q’urawa
s j x
Fricativas
saxra jach’a saxra
l ll
Laterales
layqa lliju
m n ñ
Nasales
mama nasa ñut’u
r
Vibrante
mara
w y
Pseudovocales
wawa yampu
VOCALES
Anterior Central Posterior Alargamiento vocálico
i a u ï ä ü

iki anu uma jïsa chäka Jüri

FORMAS DE PRONUNCIACIÓN EN IDIOMA AYMARA


SIMPLE. Pronuncia como se escribe, es igual que en castellano.
Ej.: para (frente), tama (rebaño), suti (nombre), tanta
(reunión, junta).
ASPIRADA. Está representada por un símbolo que es la letra
hache (h)
Ej.: ph, phuku; (olla) th, thantha; (Objeto usado), chh,
chhama; (áspero al tacto); P`uku, T`ant`a, Ch`ama.
La forma correcta de pronunciación es aspirando el aire, luego expulsando
suavemente hacia el exterior.
GLOTALIZADA O EXPLOSIVA. Su símbolo es un apóstrofe (’)
Ej.: p’uñu (cántaro), t’ant’a (pan), ch’ama (fuerza,
energía)

paya 2 dos
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

FONOLOGIA AYMARA

KUNAYMAN ARU PHANK´KATTAWINAKA


ARSUYIRINAKATA
JASA MALLQHA
AMUTU ISPILLU K´ACHI ÑAQAW ÑAQAWJA JASAÑAQAWJ
NAKA NAKA JANAKA NAKATA ATA
JASA
LLUPT´AWINAKA

QILLQSAMSUNAKA P T - K Q
paya tunka kimsa qulu
PLUSTAWI
QILLSAMSUNAKA PH TH - KH QH
phisi thaya khuchi qhulu
PHALLAYIR
QILLQSAMSUNAKA P´ T´ - K´ Q´
P´itaña T´arwa K´iruña Q´urawa
JASA
QILLQSAMSUNAKA - - CH - -
LLUPT´AT TURPA
LLUPARATNAKA

chacha
PHUSTAWI
QILLSAMSUNAKA - - CHH - -
chhama
PHALLAYIR
QILLQSAMSUNAKA - - CH´ - -
Ch´ixi
TURP LLANOS O SIMPLES
LLUPT´ - S - J X
ATA Supaya jayra xaxu
CHIRIQIRINAKA

NASAMPITA M N Ñ -
JISKHARAÑA

-
Munaña nayra ñuñu
LAJRA TIYAWJATA - L LL - -
Lawa llaki
CHIRIRI JASAKI - R - - -
ratuki
SALLÄRUNAKJAMA W - Y - -
wayna yapu
NAYRA TAYPI QHIPA JISKHARA-
SALLÄRUNAKA QATA ÑA
- I A U (¨)
ikiña awicha usuta mä uta

kimsa 3 tres
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

ARU PHALLAWINAKAWJA

1 nasa phusa 2 mallq´a


3 qullsta 4 laka phusa
5 turu ñaqa 6 laka ch´akhan janchipa
7 ari laxra 8 ispillu
9 laxra 10 laxra saphi
11 mallq´a qullsta 12 mallq`a
13 mallq`a phusa 14 sunkuru
15 chhiriqiri

pusi 4 cuatro
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

JASA PHUSTAWI PHALLAYIR


QILLQSAMSUNAKA QILLQSAMSUNAKA QILLQSAMSUNAKA
Pisi Phisi P´isi
Pata Phata P´ata
Puyu Phuyu P´uyu
Puyu Phuyu P´uyu
Tuku Thukhu T´uku
Tanta Thantha T´ant´a
Talaña Thalaña T´alaña
Kanka Khankha K´ank´a
Kaya Khaya K´aya
Kutu Khuthu K´utu
Kallu Khallu K´allu
Qutu Qhuthu Q´utu
Qalltaña Qhalltaña Q´alltaña
Qullu Qhullu Q´ullu
Qipa Qhipha Q´ipa
Qulu Qhulu Q´ulu
Qawa Qhawa Q´awa
Qawi Qhawi Q´awi
Qiwi Qhiwi Q´iwi
Chichi Chhichhi Ch´ichi
Chisi Chhisi Ch´isi
Chusu Chhusu Ch´usu
Chuxu Chhuxu Ch´uxu
Chullu Chhullu Ch´ullu
Laqa Laqha Laq´a

phisqa 5 cinco
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

ESTACIONES DEL AÑO


AYMARA CASTELLANO
Lapaq Pacha Primavera
Jallu Pacha Verano
Awti Pacha Otoño
Thaya, juyphi Pacha. Invierno

MESES DEL AÑO


Mara t´aqa Junio
Willka kuti Julio
Llumpaqa- Kuchu- lakani Agosto
Sata qallta Septiembre
Taypisata Octubre
Lapaka Noviembre
Jallu qallta Diciembre
Chinu Enero
Anata Febrero
Achuqa Marzo
Qasawi Abril
Llamayu Mayo
DIAS DE LA SEMANA

Phaxsüru lunes
Atüru- saxra uru martes
Warüru miércoles
Illapa uru jueves
Urúru – yanqha uru viernes
Kumüru- samüru sabado
Willka uru domingo
suxta 6 seis
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

PRONOMBRES PERSONALES
(suti chiqanchirinaka)
SINGULAR
AYMARA CASTELLANO
Naya pallapalla Yo policia
Juma arxatiri Tú, usted abogado
Jupa lunthata Él, ella ladron
Jiwasa yanapt´iri Nosotros, nosotras colaborador
PLURAL
Nanaka pallapalla Nosotros, nosotras policias
Jumanaka arxatirinaka Ustedes abogados
Jupanaka lunthatanaka Ellos, ellas ladrones
Jiwasanaka yanaptirinaka Todos nosostros, todas nosotras
colaboradores

PRONOMBRE DEMOSTRATIVO
(uñacht´ sutilanti)
SINGULAR
Aka wayna Esto, este, esta joven
Uka tawaqu Eso, ese, esa joven (mujer)
Khaya awki-tayka Aquél, Aquella abuelo-abuela
PLURAL
Akanaka lunthatatayna Estos, estas habian robado
Ukanaka aptatayna Esos, esos habian alzado
Khayanaka apsutayna Aquellos, aquellas habian sacado

PRONOMBRES POSESIVOS
(utjirin sutilanti)
SINGULAR
Nayanki qarwaxa Mío, mía llama
Jumanki wallpaxa Tuyo, tuya gallina
Jupanki uywaxa Suyo, suya animal
Jiwasanki qalakayuxa Nuestro nuestra burro
PLURAL
Nanakanki qarwanakax Míos, mías llamas
Jumanakanki wallpanakax Tuyos, tuyas gallinas
Jupanakanki uywanakax Suyos, suyas animales
Jiwasanakanki qalakayu Nuestros, nuestras burros
nakax

paqallqu 7 siete cuatro


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

PRONOMBRES INTERROGATIVOS
(jiskt´a sutilanti)
SINGULAR
AYMARA CASTELLANO
Khiti ¿Quién?
Kuna ¿Qué?
Kawki ¿Cuál, dónde?
Qawqha ¿Cuánto?
Kamisa ¿Cómo?
Kawkha ¿Dónde?
Kunapacha ¿Cuándo?
Kunqa ¿Cuándo?
PLURAL
Khitinaka ¿Quiénes?
Qawqhanaka ¿Cuántos?

PRONOMBRES INDIFINIDOS
(Jan jaqin sutilanti)
SINGULAR

Khiti-pasa ¿Quién sea?


Kuna-pasa ¿Qué sea?
Kawki-pasa ¿Dónde sea?
Qawqha-pasa ¿Cuánto sea?
Kamisa-pasa ¿Cómo sea?
Kunapacha-pasa ¿Cuándo sea?
Kunaqata-pasa ¿Cuándo sea?

ADJETIVOS
(sutinchasiwinaka)

ADJETIVOS DE COLOR
Chuxña jaqi Hombre verde
Janq´u piq´ jaqi Hombre de cabellos blanco
Chiyar qhisti warmi Mujer negra
Ajan chuxña warmi Mujer con cara verde

ADJETIVOS DE TAMAÑO
Jacha ipi jaqi Hombre sonso grande
Jisk´a tili jaqi Hombre pequeño
Jacha charan warmi Mujer con piernas grandes
Jisk´a ulupik warmi Mujer pequeño picaro

kimsaqallqu 8 ocho
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

ADJETIVOS DE CANTIDAD
Sapäll jaqi Hombre solo
Sapa t´apha jaqi Hombre sonso
Sapa qachuq´ar warmi Mujer coqueta
Walja ulupik warminaka Mujeres pequeñas

ADJETIVOS DE JUSTO
K´ask´a jaqi Hombre picante
Thuksa jaqi Hombre con apesta
Muxsa warmi Mujer dulce
Jayuk´ar warmi Mujer salado

ADJETIVOS DE TACTO
Qhulu wayna Joven duro
Khankharar jaqi Hombre con piel grano
Ch´akha warmi Mujer de hueso
Quña janchi warmi Mujer de piel suave

ADJETIVOS DE PESO
Jathi ñiq´i wayna Joven pesado como barro
Suja wayna Joven suave
Jathi warmi Mujer pesado
Suja warmi Mujer suave

ADJETIVOS DE DEMOSTRATIVO
Aka lunthata jaqi Este hombre ladron
Uka layqa jaqi Ese hombre brujo
Khä achak wayna Aquel joven ladrón
Ukir lunthat chacha Aquella homre ladrón

ADJETIVOS DE DE LUGAR
Maysa t´uxu wayna Joven de otro lado
Maysat parlir chacha Hombre que habla por atrás
Alay qachuq´ar warmi Mujer coqueta de lado de arriba
Maysajaq parlir warmi Mujer que habla de atrás

ADJETIVOS DE DE DISTANCIA
Jaya muyuk jaqi Hombre de lugar desconocido (turista)
Jaya anu Hombre de otro lado
Khaysax t´ili warmi Mujer pequeña de otro lado
Aka lunthat warmi Ésta mujer ladrona

llätunka 9 nueve
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

ADJETIVOS NO DESCRIPTIVOS
Qhuru jaqi Hombre malo
K´ari wayna Joven mentiroso
Jayra jaqi Hombre flojo
Supay warmi Mujer diabla
K´arisir warmi Mujer mentiroso

VERBOS
TIEMPO PASADO CONCIENTE (YA)
Nayax jawq´asiyäta Nanakax jawq´asipxayätwa
Jumax jawq´asiyäta Jumanakax jawq´asipxayätawa
Jupnax jawq´asïna Jupanakax jawq´asipxäna
Jiwasax jawq´asiyätan Jiwasanakax jawq´asipxayätan

TIEMPO PASADO CONCIENTE AFIRMATIVA


Nayax jawq´asiyatwa Nanakax jawq´asipxayätwa
Jumax jawq´asiyätawa Jumanakax jawq´asipxayätawa
Jupax jawq´asïnawa Jupanakax jawq´asipxänawa
Jiwasax jawq´asiyatanwa Jiwasanakax jawq´asipxayätanwa

TIEMPO PASADO CONCIENTE INTERROGARIVA


Nayax jawq´asiyätatti Nanakax jawq´asipxayätatti
Jumax jawq´asiyätati Jumanakax jawq´asipxayätati
Jupax jawq´asïnati Jupanakax jawq´asipxänati
Jiwasax jawq´asiyatanti Jiwasanakax jawq´asipxayätanti

TIEMPO PASADO CONCIENTE NEGATIVA


Nayax janiw jawq´asiy Nanakax jawq´asipxayätti
ätti
Jumax janiwjawq´asiy Jumanakax jawq´asipxayätati
ätati
Jupax janiw jawq´asïnti Jupanakax jawq´asipxänti
Jiwasax janiw jawq´asi Jiwasanakax jawq´asipxayätanti
yatanti

TIEMPO PASADO INCONCIENTE INCONCIENTE (TA)


Nayax nuwasitäta nanakax nuwasipxatäta
Jumax nuwasitäta jumanakax nuwasipxatäta
Jupax nuwasitayna jupanakax nuwasipxatayna
Jiwasax nuwasitätan jiwasanakax nuwasipxayätan

tunka 10 diez
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

TIEMPO PASADO INCONCIENTE AFIRMATIVA


Nayax nuwasitätwa Nanakax nuwasipxatätwa
Jumax nuwasitätawa Jumanakax nuwasipxatätawa
Jupax nuwasïnawa Jupanakax nuwasipxänawa
Jiwasax nuwasitätanwa Jiwasanakax nuwasipxayätanwa

TIEMPO PASADO INCONCIENTE INTERROGATIVA


Nayax nuwasitätti Nanakax nuwasipxatätti
Jumax nuwasitätati Jumanakax nuwasipxatätati
Jupax nuwasïnati Jupanakax nuwasipxänati
Jiwasax nuwasitätanti Jiwasanakax nuwasipxayätanti

TIEMPO PASADO INCONCIENTE NEGATIVA


Nayax janiw nuwasitäti Nanakax janiw nuwasipxatätti
Jumax janiw nuwasitätati Jumanakax janiw nuwasipxatätati
Jupax janiw nuwasïnati Jupanakax janiw nuwasipxänati
Jiwasax janiwnuwasitä Jiwasanakax janiw nuwasipxayätanti
tanti

TIEMPO PASADO NO REALIZADO


Nayax lunthatirikäta Nanakax lunthatasipxiriskäta
Jumax lunthatasismäna Jumanakax lunthatasipxasmäna
Jupax lunthatasispäna Jupanakax lunthatasipxaspäna
Jiwasax lunthatasnäna Jiwasanakax lunthatasipxsnäna

TIEMPO PASADO CONCIENTE AFIRMATIVA


Nayax lunthatayätwa Nanakax lunthatasipxayätwa
Jumax lunthatayätwa Jumanakax lunthatasipxayätwa
Jupax lunthatasïnawa Jupanakax lunthatasipxänawa
Jiwasax lunthatayätanwa Jiwasanakax lunthatasipxayätanwa

TIEMPO PASADO CONCIENTE INTERROGATIVA


Nayax lunthatayätti Nanakax lunthatasipxayätti
Jumax lunthatayätati Jumanakax lunthatasipxayätati
Jupax lunthatasïnati Jupanakax lunthatasipxänati
Jiwasax lunthatayätanti Jiwasanakax lunthatasipxayätanti

TIEMPO PASADO NO REALIZADO NEGATIVA


Nayax janiw lunthatiriskäti Nanakax janiw lunthatasipxiriskäti
Jumax janiw lunthatasismänti Jumanakax janiw lunthatasipxasmänti
Jupax janiw lunthatasispänti Jupanakax janiw lunthatasipxaspänti
Jiwasax janiw lunthatasmanti Jiwasanakax janiw lunthatasipxsnanti

tunka mayani 11 once


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

TIEMPO ACTUAL
Nayax jaychasta Nanakax jaychasipxta
Jumax jaychasta Jumanakax jaychasipxta
Jupax jaychasiti Jupanakax jaychasipxi
Jiwasax jaychastan Jiwasanakax jaychipxtan

TIEMPO ACTUAL AFIRMATIVA


Nayax jaychastwa Nanakax jaychasipxtwa
Jumax jaychastawa Jumanakax jaychasipxtawa
Jupax jaychasiwa Jupanakax jaychasipxiwa
Jiwasax jaychastanwa Jiwasanakax jaychipxtanwa

TIEMPO ACTUAL INTERROGATIVA


Nayax jaychastti Nanakax jaychasipxtti
Jumax jaychastati Jumanakax jaychasipxtati
Jupax jaychasiti Jupanakax jaychasipxiti
Jiwasax jaychastanti Jiwasanakax jaychipxtanti

TIEMPO ACTUAL NEGATIVA


Nayax janiw jaychaskti Nanakax janiw jaychasipxkti
Jumax janiw jaychasktari Jumanakax janiw jaychasipxtati
Jupax janiw jaychaskiti Jupanakax janiw jaychasipxkiti
Jiwasax janiw jaychasktanti Jiwasanakax janiw jaychipxktanti

TIEMPO FUTURO SIMPLE


Nayax jiskt´ä Nanakax jiskt´apxä
Jumax jiskt´äta Jumanakax jiskt´apxäta
Jupax jiskt´äsini Jupanakax jiskt´asipxäni
Jiwasax jiskt´asiñäni Jiwasanakax jiskt´asipxañäni

TIEMPO FUTURO SIMPLE AFIRMATIVA


Nayax jiskt´äwa Nanakax jiskt´apxäwa
Jumax jiskt´ätawa Jumanakax jiskt´apxätawa
Jupax jiskt´äsiniwa Jupanakax jiskt´asipxäniwa
Jiwasax jiskt´asiñäniwa Jiwasanakax jiskt´asipxañäniwa

TIEMPO FUTURO SIMPLE INTERROGATIVA


Nayax jiskt´asïti Nanakax jiskt´apxäti
Jumax jiskt´ätari Jumanakax jiskt´apxätati
Jupax jiskt´äsiniti Jupanakax jiskt´asipxäniti
Jiwasax jiskt´asiñäniti Jiwasanakax jiskt´asipxañäniti

tunka payan 12 doce


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

TIEMPO FUTURO SIMPLE NEGATIVA


Nayax janiw jiskt´äti Nanakax janiw jiskt´apxäti
Jumax janiw jiskt´ätari Jumanakax janiw jiskt´apxätati
Jupax janiw jiskt´äsiniti Jupanakax janiw jiskt´asipxäniti
Jiwasax janiw jiskt´asiñäniti Jiwasanakax janiw jiskt´asipxañäniti

TIEMPO FUTURO CONDICIONAL


Nayax amtirista Nanakax amtapxirista
Jumax amtasma Jumanakax amtapxasma
Jupax amtaspa Jupanakax amtapxaspa
Jiwasax amtasna Jiwasanakax amtapxsna

TIEMPO FUTURO CONDICIONAL AFIRMATIVA


Nayax amtiristwa Nanakax amtapxiristwa
Jumax amtasmawa Jumanakax amtapxasmawa
Jupax amtaspawa Jupanakax amtapxaspawa
Jiwasax amtasnawa Jiwasanakax amtapxsnawa

TIEMPO FUTURO CONDICIONAL INTERROGATIVA


Nayax amtiristti Nanakax amtapxiristti
Jumax amtasmati Jumanakax amtapxasmati
Jupax amtaspati Jupanakax amtapxaspati
Jiwasax amtasnati Jiwasanakax amtapxsnawa

TIEMPO FUTURO CONDICIONAL NEGATIVA


Nayax janiw amtiristi Nanakax janiw amtapxiristi
Jumax janiw amtasmati Jumanakax janiw amtapxasmati
Jupax janiw amtaspati Jupanakax janiw amtapxaspati
Jiwasax janiw amtasnati Jiwasanakax janiw amtapxsnawa

tunka kimsani 13 trece


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

SUFIJOS EN IDIOMA AYMARA


PERSONAS PERSONAS

-ja mi papá -ja mi mamá

-ma tu papá -ma tu mamá


Tata Mama
-pa su papá -pa su mamá

-sa nuestro papá -sa nuestra mamá


AYMARA CASTELLANO AYMARA CASTELLANO
Tata-ja mi papá Mama-ja mi mamá
Tata-ma tu papá Mama-ma tu mamá
Tata-pa su papá Mama-pa su mamá
Tata-sa nuestro papá Mama-sa nuestra mamá

-ja mi hermano -ja mi hermana

-ma tu hermano -ma tu hermana


Jila Kullaka
-pa su hermano -pa su hermana

-sa nuestro hermano -sa nuestra hermana


Jila-ja mi hermano Kullaka-ja mi hermana
Jila-ma tu hermano Kullaka-ma tu hermana
Jila-pa su hermano Kullaka-pa su hermana
Jila-sa nuestro hermano Kullaka-sa nuestra hermana

-ja mi esposo -ja mi mujer

-ma tu esposo -ma tu mujer


Chacha Warmi
-pa su esposo -pa su mujer

-sa nuestro esposo -sa nuestra mujer


Chacha-ja mi esposo Warmi-ja mi esposa
Chacha-ma tu esposo Warmi-ma tu esposa
Chacha-pa su esposo Warmi-pa su esposa
Chacha-sa nuestro esposo Warmi-sa nuestra esposa

14
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

tunka pusini catorce


-ja mi abogado -ja mi chofer

-ma tu abogado -ma tu chofer


Arxatiri Q´iwiri
-pa su abogado -pa su chofer

-sa nuestro abogado -sa nuestro chofer


Arxatiri-ja mi abogado Q´iwiri-ja mi chofer
Arxatiri-ma tu abogado Q´iwirii-ma tu chofe
Arxatiri-pa su abogado Q´iwiri-pa su chofer
Arxatiri-sa nuestro abogado Q´iwiri-sa nuestro chofer

ANIMALES

-ja mi perro -ja mi gato

-ma tu perro -ma tu gato


Anu phisi
-pa su perro -pa su gato

-sa nuestro perro -sa nuestro gato

Anu-ja mi perro Phisi-ja mi gato


Anu-ma tu perro Phisi-ma tu gato
Anu-pa su perro Phisi-pa su gato
Anu-sa nuestro perro Phisi-sa nuestro gato

-ja mi llama -ja mi burro

-ma tu llama -ma tu burro


Qarwa Qalakayu
-pa su llama -pa su burro

-sa nuestra llama -sa nuestro burro


Qarwa-ja mi llama Qalakayu-ja mi burro
Qarwa-ma tu llama Qalakayu-ma tu burro
Qawwa-pa su llama Qalakayu-pa su burro

15
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Qarwa-sa nuestra llama Qalakayu-sa nuestro burro

-ja mi gallina
tunka phisqhani quince -ja mi cerdo

-ma tu gallina -ma tu cerdo


Wallpa Khuchhi
-pa su gallina -pa su cerdo

-sa nuestra gallina -sa nuestro cerdo

Wallpa-ja mi gallina khuchhi-ja mi cerdo


Wallpa-ma tu gallina khuchhi-ma tu cerdo
Wallpa-pa su gallina khuchhi-pa su cerdo
Wallpa-sa nuestra gallina khuchhi-sa nuestro cerdo

COSAS

-ja mi gorra -ja mi manta

-ma tu gorra -ma tu manta


Q’aspa Phulluja
-pa su gorra -pa su manta

-sa nuestra gorra -sa nuestra manta

Q´aspa-ja mi gorra Phullu-ja mi manta


Q´aspa-ma tu gorra Phullu-ma tu manta
Q´aspa-pa su gorra Phullu-pa su manta
Q´aspa-sa nuestra gorra Phullu-sa nuestra manta

-ja mi honda -ja mi comida

-ma tu honda -ma tu comida


Q’urawa Phujanta
-pa su honda -pa su comida

-sa nuestra honda -sa nuestra comida


Q´urawa-ja mi honda Phujanta-ja mi chalina
Q´urawa-ma tu honda Phujanta-ma tu chalina

16
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Q´urawa-pa su honda Phujanta-pa su chalina


Q´urawa-sa nuestra honda Phujanta-sa nuestra chalina

PERSONAS
tunka suxtani dieciseis
-ja es mi papá

-ma es tu papá
Tata -wa
-pa es su papá

-sa es nuestro papá


AYMARA CASTELLANO
Tata-ja-wa es mi papá
Tata-ma-wa es tu papá
Tata-pa-wa es su papá
Tata-sa-wa es nuestro papá

-ja es mi mamá

-ma es tu mamá
Mama -wa
-pa es su mamá

-sa es nuestro mamá


Mama-ja-wa es mi mamá
Mama-ma-wa es tu mamá
Mama-pa-wa es su mamá
Mama-sa-wa es nuestra mamá

-ja es mi papá

-ma es tu papá

Jila -wa
-pa es su papá

-sa es nuestro papá


Jila-ja-wa es mi hermano
Jila-ma-wa es tu hermano

17
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Jila-pa-wa es su hermano
Jila-sa-wa es nuestro papá

-ja tunka paqallquni diecisiete es mi hermana

-ma es tu hermana
Kullaka -wa
-pa es su hermana

-sa es nuestro hermana

Kullaka-ja-wa es mi hermana
Kullaka-ma-wa es tu hermana
Kullaka-pa-wa es su hermana
Kullaka-sa-wa es nuestra hermana

-ja es mi esposo

-ma es tu esposo
Chacha -wa
-pa es su esposo

-sa es nuestro esposo

Chacha-ja-wa es mi esposo
Chacha-ma-wa es tu esposo
Chacha-pa-wa es su esposo
Chacha-sa-wa es nuestro esposo

-ja es mi mujer

-ma es tu mujer
Warmi -wa
-pa es su mujer

-sa es nuestra mujer

Warmi-ja-wa es mi mujer
Warmi-ma-wa es tu mujer

18
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Warmi-pa-wa es su mujer
Warmi-sa-wa es nuestra mujer

ANIMALES
tunka kimsaqallquni dieciocho
-ja es mi perro

-ma es tu perro
Anu -wa
-pa es su perro

-sa es nuestro perro

Anu-ja-wa es mi perro
Anu-ma-wa es tu perro
Anu-pa-wa es su perro
Anu-sa-wa es nuestro perro

-ja es mi llama

-ma es tu llama
Qarwa -wa
-pa es su llama

-sa es nuestra llama

Qarwa-ja-wa es mi llama
Qarwa-ma-wa es tu llama
Qarwa-pa-wa es su llama
Qarwa-sa-wa es nuestra llama

-ja es mi burro

-ma es tu burro
Qalakayu -wa
-pa es su burro

-sa es nuestro burro


Qalakayu-ja-wa es mi burro
19
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Qalakayu-ma-wa es tu burro
Qalakayu-pa-wa es su burro
Qalakayu-sa-wa es nuestro burro

tunka llatunkani diecinueve


-ja es mi gallina

-ma es tu gallina
Wallpa -wa
-pa es su gallina

-sa es nuestro gallina

Wallpa-ja-wa es mi gallina
Wallpa-ma-wa es tu gallina
Wallpa-pa-wa es su gallina
Wallpa-sa-wa es nuestra gallina

-ja es mi cerdo

-ma es tu cerdo
Khuchhi -wa
-pa es su cerdo

-sa es nuestro cerdo

Khuchhi-ja-wa es mi cerdo
Khuchhi-ma-wa es tu cerdo
Khuchhi-pa-wa es su cerdo
Khuchhi-sa-wa es nuestro cerdo

ROPA

-ja es mi gorra

-ma es tu gorra
Q’aspa -wa
-pa es su gorra

-sa es nuestra gorra


20
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Q´aspa-ja-wa es mi gorra
Q´aspa-ma-wa es tu gorra
Q´aspa-pa-wa es su gorra
Q´aspa-sa-wa es nuestra gorra
ROPA Y EL SUFIJO –MPIpätunka
DE INSTRUMENTO
veinte

Lawa con palo grande

Qala con piedra grande


Jach’a -mpi
Kuchillu con cuchillo grande

Qhisphi con vidrio grande


Jach´a lawa-mpi con palo grande
Jach´a qala-mpi con piedra grande
Jach´a Kuchillu-mpi con cuchillo grande
Jach´a Qhisphi-mpi con vidrio grande

Lawa con palo pequeño

Qala con piedra pequeña


Jisk’a -mpi
Kuchillu con cuchillo pequeño

Qhisphi con vidrio pequeño


Jisk´a lawa-mpi con palo requeño
Jisk´a qala-mpi con piedra pequeña
Jisk´a Kuchillu-mpi con cuchillo pequeño
Jisk´a Qhisphi-mpi con vidrio requeño

ROPA Y EL SUFIJO –MPI DE COMPAÑIA

-ja con mi hermano

-ma con tu hermano


Jila -mpi
-pa con su hermano

-sa con nuestro hermano


21
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Jil-ja-mpi con mí hermano


Jila-ma-mpi con tu hermano
Jila-pa-mpi con su hermano
Jila-sa-mpi con nuestro hermano
ROPA Y EL SUFIJO –MPI DE COMPAÑIA
pätunk mayani ventiuno

-ja con mi hermano

-ma con tu hermano


Jila -mpi
-pa con su hermano

-sa con nuestro hermano


Jila-ja-mpi con mí hermano
Jila-ma-mpi con tu hermano
Jila-pa-mpi con su hermano
Jila-sa-mpi con nuestro hermano
COLORES

Anu es perro negro

Phisi es gato negro


Ch’iyar -wa
Isi es ropa negra

Punku es puerta negra


Ch’iyar anu-wa es perro negro
Ch’iyar phisi-wa es gato negro
Ch’iyar isi-wa es ropa negra
Ch’iyar punku-wa es puerta negra
TAMAÑO

Anu es perro grande

Phisi es gato grande


Jach’a -wa
Isi es ropa grande

Punku es puerta grande


22
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Jach’a anu-wa es perro grande


Jach’a phisi-wa es gato grande
Jach’a isi-wa es ropa grande
Jach’a punku-wa es puerta grande

Anu pätunk payani ventidos es perro pequeño

Phisi es gato pequeño


Jisk’a -wa
Isi es ropa pequeña

Punku es puerta pequeña


Jisk’a anu-wa es perro pequeño
Jisk’a phisi-wa es gato pequeño
Jisk’a isi-wa es ropa pequeña
Jask’a punku-wa es puerta pequeña

GENERO PARA PERSONAS

Yuqalla él es varón

Imilla ella es niña


Jupax -wa
Wayna él es joven

Tawaqu ella es joven


Jupax yuqalla-wa él es varón
Jupax imilla-wa ella es niña
Jupax wayna-wa él es joven
Jupax tawaqu-wa ella es joven

Tata él es papá

Mama ella es mamá


Jupax -wa
Achhila él es abuelo

Awicha ella es abuela

23
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Jupax tata-wa él es papá


Jupax mama-wa ella es mamá
Jupax achhila-wa él es abuelo
Jupax awicha-wa ella es abuela

GENERO PARA ANIMALES


pätunk kimsani ventitres

Anu es perra

Phisi es gata
Qachu -wa
Waka es vaca

Khuchhi es chancha

Qachu anu-wa es perra


Qachu phisi-wa es gata
Qachu waka-wa es vaca
Qachu khuchi-wa es chancha

Anu es perro

Phisi es gato
Urqu -wa
Waka es toro

Khuchhi es chancho

Urqu anuw-wa es perro


Urqu phisi-wa es gato
Urqu waka-wa es vaco
Urqu khuchhi-wa es chancho

SUFIJO –NTA, INDUCTIVO O INGRESIVO


Jala caer

Iki acostarse
-nta –ña
Taki patearlo

24
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Ima ocultarlo
Jala-nta-ña caer
Iki-nta-ña acostarse
Taki-nta-ña patearlo
Ima-nta-ña ocultarlo
SUFIJO –SU, DEDUCTIVO REGRESIVO
pätunk pusini venticuatro

Ap sacar

Jal salir corriendo


-su –ña
Manq´ comer

Ir sacar de una bolsa


Ap-su-ña sacar
Jal-su-ña salir corriendo
Manq´-su-ña comer
Ir-su-ña sacar de una bolsa

SUFIJO –TA, DENOTA MOVIMIENTO DE ABAJO HACIA


ARRIBA

Way levantar un objeto

Ich levantar algo


-ta –ña
Sar levantarse

Ap levantar

Way-ta-ña levantar un objeto


Ich-ta-ña levantar algo
Sar-ta-ña levantarse
Ap-ta-ña levantar

25
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

LA FAMILIA
AYMARA pätunk phisqhani CASTELLANO
venticinco

Jach’a mama Abuela


Awicha, awichu Abuela
Jach’a tata Abuelo
Ichuwawa Ahijado (a)
Masi Amigo (a)
Masi, waqi Amigo íntimo
Asu wawa Bebé
Apachi Bisabuela
Achachila Bisabuelo
Allchhin wawapa Bisnieto
Mita Coetáneo
Warmi masi Concuñada
Tullqamasi Concuñado
Uywata Criado (a)
Khiyatu Cuñada, hermana del marido
Munata Enamorada (o)
Läsi Entre suegros
Warmi Esposa
Chacha Esposo
Wila wawa, sullu Feto
Kullaka Hermana
Kullakapa Hermana del varón

26
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Kullaka Hermana mayor


Sullka Chinki Hermana menor
Jila Hermano
Jila Hermano de la mujer
Phuchha pätunk suxtani Hija
ventiseis
Q’utucha Hija natural
Yuqa Hijo
Tayna, pichuri Hijo (primogénito)
Sapa tunqu Hijo (único)
Sullka wawa Hijo menor
Q’axata Hijo natural
Ch’uri wawa Hijo, menor de todos
Chacha Hombre
Wajcha Huérfano
Wilawis tayka Madrastra
Tayka Madre
Chacha Marido
Ichumama Madrina
Sutiyiri, ichu mama Madrina de bautizo
Mama Mamá
Imilla Muchacha
Lluqalla Muchacho
Warmi Mujer
Allchhi Nieto / nieta
Allchin allchipa Nieto del nieto
Wajcha Niña (huérfana)
P’uru Niño pequeño
Amala Nodriza

27
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Parlata Novio (a)


Yuqch’a Nuera
Wilawis Awki Padrastro
Awki Padre
Ichutata, sutiyiri
pätunk paqallquni Padrino
ventisiete de bautizo
Marka masi Paisano (a)
Jaqi Persona
Auki, tayka Persona de edad
Qulla chinki Prima hermana
Jilata Primo
Jila sullka Primo hermano
Tata Señor
Mama Señora
Jaqiri Sobrino (a)
Taykch’i Suegra
Awkch’i Suegro
Achilan achilapa Tatarabuelo
Ipala / tayka Tía
Tiyu, tiwula Tío
Taykali Viejita
Awkili Viejito
Ijma chacha Viudo
Ijma warmi Viuda
Tullqa Yerno

28
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

NOMBRES
pätunk kimsaqallquni AYMARIZADOS
ventiocho
AYMARA CASTELLANO
Anjichu Ángel
Anjicha Ángela
Antuku Antonio
Wasiku Basilio
Phaysu Bonifacio
Kasicha Casimira
Kasichu Casimiro
Sipriku Cipriano
Kilichu Clemente
Tamiku Damián
Tawiku David
Tunatu Donato
Iliku Heliodoro
Imiku Emeterio
Istiku Esteban
Phili Felipe
Philiku Félix
Siskita Francisca
Sisku Francisco
Riwucha Gregoria
Riwuchu Gregorio
Ilakita Hilaria

29
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Isiku Isidro
Ismichu Ismael
Jiruku Jerónimo
Jisuku Jesús
Jusiya pätunk llätunkani José
ventinueve
Juwanchu Juan
Juliku Julián
Luchu Luís
Manuku Manuel
Manukita Manuela
Marsiku Marcelino
Mawruku Mauricio
Maxsichu Máximo
Muristu Modesto
Nistuku Néstor
Niku Nicolás
Niwisa Nieves
Pastuku Pastor
Pitukita, pituka Petrona
Raphu Rafael
Riniku René
Ruwiku Ruben
Satuku Saturnino
Silwiku, silwi Silverio
Timuku Teodoro
Tumasi Tomás
Turiku Toribio
Wiktuchu Víctor

30
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Viktucha Victoria
Wilphiku Wilfredo

OFICIOS Y PROFESIONES
kimsatunka treinta
AYMARA CASTELLANO
Arxatiri, arsurapiri Abogado
Sayt’arapiri Apoderado
Yapuchiri, yap luriri Agricultor
Utachiri Albañil
Thuqhuri Bailarín
Q’ipiri Cargador
Mañasu, khariri Carnicero (a)
Mañäsu Carnicero
Llaxlliri, k’ullu khitu Carpintero
Q’iwiri Chofer
Phayiri Cocinero
Alakipa alakipiri Comerciante
Qulliri, yatiri, qaquri, thalliri Curandero
Yatiqiri Estudiante
Apnaqari Gobernador
Layqa Hechicero
Anatiri Jugador
T’axsuri Lavandera
Lawa ch’iyiri Leñador
Yatichiri Maestro
Qulliri Médico
Qhuyan irnaqiri Minero

31
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Wayna Mozo
Tawuri, tuyuri Nadador
Kamana Obrero
T’ant’a luriri Panadero
Awatiri kimsa tun mayani Pastor
treinta y uno
Chawlla katuri Pescador
Qala ch’ixtiri Picapedrero
Uñjiri Portero
Yatichiri Profesor
Willka Sacerdote
Ch’ukuri Sastre
P’itiri Tejedora
Sawuri Tejedora
Aljiri Vendedor

32
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

ANIMALES
kimsa tun payani - INSECTOS
treinta y dos

AYMARA CASTELLANO
Wayrunq´u Abeja
Paka Águila
Allqamari Águila
Qaqa allqamari Aguila café
Lari lari Alacrán
Allpachu Alpaca
Kusikusi Araña
Jamach´i Ave
Liqi liqi Ave centinela
Amaru Boa
Urqu waka Buey
Juku Búho
Qala kayu Burro
Anu Perro
Ch´uru Caracol
Khuchhi Cerdo
Katari Cocodrillo
Qhullu Codorniz
Puku puku Codorniz andina
Mallku Cóndor
Wank´u Conejo
Asiru Culebra

33
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Tanqa, jama tanqa, tanqa tanqa Escarbajo


Pariwana Flamenco rosado
Wallpa Gallina
K´ank´a Gallo
Wallata kimsa tun kimsani Ganso
treinta y tresandino
Karasu, jamak´u Garrapata
Phisi Gato
Titi Gato montés
Mamani Gavilán, Halcón
Qillwa Gaviota
Sillinqa Golondrina
Phichhitanka Gorrión
Siripita Grillo
Wanaku Guanaco
Sillq´u Gusano
Sik´imira, K´isimira, K´isirmita Hormiga
Ch´ayña, chayñara, chayñari Jilguero
Sutuwalla Lagartija
Jararankhu Lagarto
Chhixiriri Libelula
Juku juku Lechuza, búho
Ch´iñi Liendre
Qarwa Llama
Sillq´u Lombriz
K´alla Loro, perico
Nina nina Luciérnaga
Pilpintu Mariposa
Thapharaku Mariposa nocturna

34
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Chhichhillankha Mosca
Ch´uspi Mosquito
Chiñi Murciélago
Jukumari Oso
Iwija, iwisa kimsa tun pusini Oveja
treinta y cuatro
Urpila Paloma
Pili Pato
Unkälla Pato silvestre
P´isaqa Perdiz
Anu Perro
Challwa, chawlla Pescado
Luru, luri, luli Picaflor
Lap´a Piojo
Thutha Polilla
K´uthi Pulga
K´ayra Rana
Achaku Ratón
Juq´ullu Renacuajo
T´iju, t´iju, t´isku t´isku Saltamontes
Jamp´atu Sapo
Asiru Sepiente
Anta Taruja
Unkälla, unkhalla Pato de agua
Chiwanku, Chiwaku Tordo
Waka Vaca
Taruja Venado
Wari Vicuña
Añathuya Zorrillo, zorrino

35
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Qamaqi, pampa anu, tiwula Zorro

PARTES DEL CUERPO


kimsa tun phisqhani treintaHUMANO
y cinco

AYMARA CASTELLANO
Puraka Abdomen

36
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Ñaqi, mallq’a Amígdalas


Jamaña, ch’ina Ano
Ina luk’ana Anular
Tayka sirk’a Arteria
Chhiqhanqarakimsa tun suxtani Axila
treinta y seis
Llawsa Baba
Sunkha Barba
Kututu Bíceps (músculos)
Chhunka Bigote
Mulla Bilis
Laka Boca
Chara taypi Bragadura
Ampara Brazo / mano
Qhurqhuntilla, chuyma p’iya Bronquios, manzana de adan
Ñak’uta, nik’uta Cabello
Janq’u ñik’uta Cabello blanco
P'iqi Cabeza
Qaqa p’iqi Cabello blanco
K’inchhu, thixni Cadera
Wayu Campanilla
Qaqa Cana
Kayu wintu Canillas
Ajanu, uñaqa Cara
Aycha Carne
K’apha Cartílago
Nayra phich’u Ceja
Lixwi Cerebro
Jinchu lik’i Cerumen

37
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Ch’illa Cintura
Qhiwi ch’akha Clavícula
Mujlli Codo
K’ili Columna vertebral
Lluqu kimsa tun paqallquni Corazón
treinta y siete
Pikuru Corva
Jaraphi Costilla
Withu withu Coxis
Kunka Cuello
P’iqi lip’ichi Cuero cabelludo
Luk'ana Dedo
Kayu luk’ana Dedo de los pies
Wiku luk’ana Dedo índice
Jach’a luk’ana, taypi luk’ana Dedo medio
Tayka luk’ana thuru luk’ana Dedo pulgar
Jark’a Diafragma
Kiwu, k’achi Diente canino
Laka ch'akha Dientes
Qhiphäxa Dorsal
Usuri Embarazada
Kayu nasa Empeine
Mallq’a Esófago
Sunquru Esófago
Ati, jikhani Espalda
K’ili Espina dorsal
Kayu nasa Espinilla
Puraka, phathanka Estomago
Sunaqi phuju Fontalena

38
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Nasa p’iya Fosas nasales


Para Frente
Mallq’a Garganta
Thusunqalla Glandulas salivales, saliva
Lik’i kimsa tun kimsaqallquni Gordo
treinta y ocho
Lik’i Grasa
Ch’ipi Guineo
Jama Heces fecales
K’iwcha Hígado
Kallachi Hombro
Sirk’i Hongo
Ch’akha Hueso
Chara k’uchu Ingle
Jiphilla Intestino
Juch’us jiphilla Intestino delgado
Thuru jiphilla Intestino grueso
Laka jispillu, ispillu Labio
Ayñach laka ispillu Labio inferior
Alay laka ispillu Labio superior
Jacha Lágrima
Laxra Lengua
Laxra q’achi Lengua (punta)
Ch’illa Lumbar
Mirkha Manchas de la cara
Mama tayka, jakaña Matriz
Parpa Médula espinal
Nawna Mejilla
K’ak’i, Tiranqaya Mentón

39
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Wawa luk’ana Meñique


Jurma Moco
Aqu Muela
Jiwata Muerto
Ampar muqu
kimsa tun llatunkani Muñeca
treinta y nueve
Lankhu chara Muslo
Ch’ina Nalga
Nasa Nariz
Anku Nervio
Kukusa, ati, p’iqi qhiphaxa Nuca
Luk’an muqu Nudillo
Jinchu Oído
Nayra Ojos
Kururu Ombligo
Kallachi, Pala pala Omoplato
Jinchu Oreja
Jinchu p’iya Orificio del oído
Chhuxu Orina
Jinchu Pabellón de la oreja
Ampar qutaña Palma de la mano
Ch’ankhara Páncreas
T’usu Pantorrilla
Tuxtucha Pecho
Janq’u ñik’uta, qaqa p’iqi Pelo blanco
Chhiqhanqar t’arwa Pelo de la axila
Nasa t’arwa Pelo de la nariz
Kayu t’arwa Pelo del pie
Allu, phichhilu Pene

40
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Llika Peritoneo
Nayra phich’u Pestañas
Ñuñu Pezones
Kayu Pie
Lip’ichi pusitunka Piel
cuarenta
Chara Pierna
Tayka luk’ana Pulgar
Chuyma Pulmón
Kupï chuyma Pulmón derecho
Ch’iqä chuyma Pulmón izquierdo
Ch’iyar chuyma Pulmón negro
Thapha chuyma Pulmón rojizo
Nayra-luru Pupila
Tiranku, k’ak’i Quijada
Ch`ina p’iya Recto
Maymuru Riñón
Maymurunaka Riñones
Qunquri Rodilla
Ajanu, uñaqa Rostro
Thusunqalla, thusa Saliva
Wila Sangre
Lik’i Sebo
Ñuñu, jarphi Seno
Lixwi Seso
Lliphu Sienes
Chiqhanqara Sobaco
Jump’i Sudor
Kayu wintu Talón

41
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Q’uruta Testículo
Ñuñu Teta, pezón
Janq’ulla Tez blanca
Wich’u Tibia
Kayu muqu pusitun mayani Tobillo
cuarenta y uno
Chuyma Torax, pecho
Sunquru Traquea
K’ana Trensa
Jiphilla Tripa
Parpa Tuétano
Sillu Uña
Kayu sillu Uñas de los pies
Mama tayka Útero
Jakaña Útero, matriz
Yaq’allachi, jisk’allachi Vejiga
Sirk’a Vena
Mulla Vesícula biliar
Chillka, jiphilla Vesicular
Puraka Vientre
Nayra Vista
Thuru aruni Voz gruesa

42
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

CHHUXURASIWI - URINARIO REPRODUCTOR


pusitun payani cuarenta y dos
AYMARA CASTELLANO
Muju, chacha jatha, q’ita Esperma
Warmi jatha Ovulo
Allu, phichilu Pene
Parisa, jakaña Placenta
Q’uruta Testículos
Chupila Vagina
Llaq’allachi, yaq’allachi Vejiga
Chinqi Vulva

SISTEMA ÓSEO

Impustiru Calcáneo
K’apha Cartílago
Withu withu Cócxis
K’ili Columna vertebral
Qallu jaraphi Costillas falsas
Jaraphi Costillas verdaderas
Tuxu p’iqi Cráneo
Kallamachi Espátula
Ch’akha Hueso
Qhaxuna Maxilar inferior
Wich’uña Peroné

43
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Mathi Rótula
Pikuru Tibia

COLORES SAMINAKA
pusitunak kimsani cuarenta y tres

CASTELLANO AYMARA

Amarillo q’illu

Anaranjado Churi, arumi

Azul (marino) Larama

Blanco Janq’u

Café Ch’umphi

Celeste Janq’u larama

Celeste (color cielo) Janq’u sajuna

Blanco y Negro Ch’ixi

Morado k’illu, anti

44
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Negro Ch’iyara

Plomo Uqi

pusitunka pusini cuarenta y cuatro


Rojo Wila

Rosado Janq’u wila

Verde Ch’uxña

Verde agua Laqhu ch’uxña

Verde claro Janq’u ch’uxña

Verde oscuro Ch’iyar ch’uxña

Violeta Sajuna juli

45
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

LAS SIETE
pusitunkaPREGUNTAS
phisqhani DELy cinco
cuarenta POLICÍA
AYMARA CASTELLANO
Kuna ¿Qué?
Khiti ¿Quién?
Kunapacha, kunaqata ¿Cuándo?
Kamisa ¿Cómo?
Kunata ¿Por qué?
Qawqha ¿Cuánto?
Kunampi ¿Con que?

COMPETENCIA DE DELITOS QUE SE INVESTIGAN

Jiwayawi Homicidio
Jaqin jiwayata Asesinato
Awkir jiwayawi Parricidio
Jiwayasiwi Suicidio
Waw jiwayawi Infanticidio
Nuwasis jiwayasiwi Homicidio en riñas a consecuencia
agresión
Sullusuwi Aborto
Sullsus jiwawi Aborto seguida de lesión o muerte
Sapakut sullsuwi Práctica habitual del aborto
Usuchjat jiwata Lesión seguida de muerte
Sullu Neonato /feto

46
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Jaqi jiwata Muerte de persona


Jiwayañ munawi Tentativa de asesinato
Jiwañ munawi Tentativa de suicidio
Jiwayañ munawi Tentativa de homicidio
Jaqi chaqhata Desaparición
pusitunka suxtani cuarenta yde
seispersonas
Jan yanapt´awi Omisión de socorro
Usump apkatawi Contagio venéreo
Suma jakawir yanqhachawi Delitos contra la Salud Pública
Jan qulliris qulliri Ejercicio ilegal de medicina
Jan yanapt´awi Omisión de socorro
Wali usuchjata Lesiones gravísimas
Wali tantiyu usuchjata Lesiones graves y leves
Jupapach usuchjasiwi Autolesión
Axsarayawi, yanqhachawi Amenazas
Ñanqhachawi Violación
Yaqhat sayt´awi Sustitución de persona
Jaqir phiskasiwi Abuso deshonesto
Jupapacha k´arintasi Auto calumnia
Inak parlasiwi, k´ariwi Difamación/Injurias
Pä jaqichawi, warmini Bigamia
Wawa chakhayaña Substracción de un menor o incapaz
Wawar jan Kamsas irpaña Inducción o fuga de un menor
Warmir jaytjawi Abandono de familia
Jaytjañ wallq´i warmiru Abandono de mujer embarazada
Jaytjañ wawaru Abandono de menores
Jaytjañ usut wawaru Abandono de personas incapacidad
Ñanqhachawi Violación
Yaqha warmimp sarjakiri Estupro

47
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Imt´awi Encubrimiento
Aptasiña, lunthataña Hurto
Lunthatawi Robo
Uywa luntathatawi Abigeato
Apaqawi, lunthatawi, salqxawi
pusitunka Estafacuarenta y siete
paqallquni
Aljat aljawi Estelionato
Aynacht´awi Quiebra
Chillta Soborno
Aarlasiwi Desacato
Apasiwi Secuestro
K´ari Falsedad
MÓVILES Y/O CAUSAS DE MUERTES
HOMICIDIO

Illapt´ata por arma de fuego


Lawampi/ kuchillumpi por arma blanca
Jalaqtasa por precipitaciones
Jaychkata estrangulamiento

SUICIDAS

Achakqullampi raticida
Qullanakampi medicamentosas
Jupapach Illaptsisa por arma de fuego
Saxra qullanakampi sustancias venenosas
Jiwq´imp jiwawi monóxido de carbono
Jaychkatasisa ahorcamiento
Umamp asxkatasa ahogamiento

48
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

MUERTE
pusitunka kimsaqallquni NATURAL
cuarenta y ocho
AYMARA CASTELLANO
Chuyman kawsa por edad
Usuntasa enfermedad
Yaqanakamp kuna otros

ASESINATOS

Illapt´ata por arma de fuego


Jaychkatata estrangulamiento
Jawqjata linchamiento
Asxkatasa asfixia

MUERTE ACCIDENTAL

Irnaqasa laborales
Atak usu paro cardiaco
Manq´an jaychjasisa atragantamiento
Jaxu umap t´urjayasita intoxicación alcohólica
Umar jalantasa sumersión

49
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

PRIMEROS AUXILIOS
pusitunka llatunkani cuarenta y nueve
(USUTANAKAR YANAPT´AWI)
EROSIÓN Y ESCORIACIÓN
Jununtata Herida punzante
Khart´ata Herida cortante
P´ust´ata Herida contusa
FRACTURA
Jikhani p´akhata Fractura de la clavícula
Kallachi p´akhata Fractura de humero
Ampara p´akhata Fractura de huesos del
antebrazo
Ampara muqu p´akhata Fractura de muñeca
Luk´an p´akhata Fractura de los dedos
Thixni p´akhata Fractura de la pelvis (cadera)
Kayu p´akhata Fractura de pierna
kayu muqu p´akhta Fractura del tobillo
Kili p´akhata Fractura de la columna
vertebral
Jaraphi p´akhata Fractura de las costillas

LUXACIONES

Kallachi mach´xtata Luxaciones del hombro


Mujlli mach´xtata Luxaciones del codo

50
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Qunquri mach´xtata Luxaciones de rodillas

MORDEDURAS Y PICADURAS DE ANIMALES


phisqhatunka cincuenta
Phisin achjata Mordeduras de gato
Jaqin achjata Mordeduras humanas
Asirun michintata Mordeduras de serpiente
Kusikusin achjata Picaduras de araña
Wayrunqun mich´intata Picaduras de abejas
Jamak´un achjata - jamak´jata Picaduras de garrapata
Q´isirmiran achjata Picaduras de homigas

LESIONES PRODUCIDOS POR FRIO


Kayu luk´ananaka Dedos de los pies
Ampara luk´ananaka Dedos de las manos
Jinchu Orejas
Nasa Nariz

PERDIDA DE CONOCIMIENTO
Samaskiti Hay respiración
Lukuja putuqiskiti Hay pulso cosotideo

POSICIÓN DEL CADÁVER


KUNAMS JIWATAYNA

Laqa amstata Decúbito supino


Winkt’ata Decúbito prono

51
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Kichata, lart’ata Decúbito lateral


Qunqurjar ikt’ata Genu-pectoral
Qunt’atjama Sedente

INFORMACIÓN DEL ACCIDENTE


phisqhatun mayani cincuenta y uno
CHIJIT YATIYAWI
AYMARA CASTELLANO
Kawkhans uka chijija lurasi Dónde tuvo lugar el Accidente.
Kunapacha Cuándo.
Kitinakasa usuchjatanakapjanxa Quiénes eran las personas afectadas.
Usuchjatanaka Lesiones de las víctimas.
Qawaha awtunakasa juchanipxana Qué vehículos estaban implicados.
Kunamasipkisa Estado de los mismos.
Tupux kunamaskansa Circunstancias de la via, etc.

INVESTIGACIÓN DEL ACCIDENTE


CHIJTI YATXATAWI

Kunjamasa uka chijija lurasija Cómo sucedió el accidente.


Kunats uka chijixa lurasi Porqué sucedió el accidente.
Khitis juchani De quién fue la culpa.

POR SUS RESULTADOS

Jiwatanakani Mortales
Usuchjatanakani Con heridos
Awtukiw susirjata Con daños materiales

52
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

EXISTEN FORMAS DE COMUNICACIÓN


phisqhatunk payani cincuenta y dos
KUNAMATS ARST´ASNA
AYMARA CASTELLANO
Uñjasa Visual
Mukt’asa Olfativa
Arst’asa Oral
Llamkt’asa Táctil
Qillt’asa Escrita
Ist’asa Auditiva

POSICIÓN DEL DISPARADOR

53
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Sayt’ata - Parado/de pie

phisqhatunk kimsani cincuenta y tres

54
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Jalasa, maqasa – Corriendo

Wint’ata – Tendido

phisqhatunka pusini 55 cincuenta y cuatro


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Killtata - Arrodillado

KUNAMANAKATS ILLAPT´SNA
AYMARA CASTELLANO
Sayt’ata Parado/de pie
Killt’ata Arrodillado
Wint’ata Tendido
Sarasa, maqasa Caminando
Jalasa, maqasa Corriendo

phisqhatunka phisqhani 56 cincuenta y cinco


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

DELINCUENTES POR ESPECIALIDADES


AYMARA CASTELLANO
Lunthatanak aljiri Alberto
Ch’aman jalxatasin lunthatiri Atracador
Awtu lunthata Autero
Qullq Liwt’asin lunthatasiri Botero
Lunthatan uñch’ukiripa Campana
Awtut lunthatasiri Carrero
Wayaq lunthata Carterista
Salqa jaqi Casquero
Jaychkatiri Cogotero
Kuschjiri Cortijero
Sallqaqiri Cuentero
Surmir lunthata Cumbrero
Ch’usarjt’ayiri Descuidista
Jaltiri Escapero
Q´ipiqiri Estibador
Apsuri Lancero
Umatat lunthatsuri Lavadora
K’ilsus lunthatiri Monrrero
Umjayas lunthatiri Rastrillador
Wañaskir is lunthatiri Sequero

phisqhatunka suxtani 57 cincuenta y seis


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

ENTREVISTA CON POLICÍA

JUMAMP
KUNS MUNT PARLIRIW
TATA JUTAWAYTA
TATA
WALIKIWA PALLAPALLA
ARSUSKAKIM
UYWAJAW
WALIKIWA CHHAQHI
YATXATAÑANI
WA UKA UKA
UYWAMATXA YATT´AYASIRIW
JUTXA

YANAP´TITAYA

KUNS MUNT
MAMA
JUMAMP
WALIKIWA PARLIRIW
ARSUSKAKIM JUTAWAYTA
MAMA PALLAPALL
A
WALIKIWA
UKAMAXA NAYAX
AYMARAKIT
MÄ ARXATIRI WA
THAQHAÑAMA LUNTHATA
WA WA UTARUW
MANTITUTU
YANAK
APSUWAYAT
AYNA

phisqhatunka paqallquni 58 cincuenta y siete


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

KUNS MUNT
MAMA JUMAR
YATT´AYASIRI
WALIKIWA W JUTAWAYTA
UKAXA WALI YANAPTITAYA
JACHA
JUCHAWA CHACHAJAWA
MAMA WALIPUNI
NUWXITU
JICHAXA
JUCHAPA WAWANAKAR
UÑTAYAÑANI US WALIPIW
TUQI

KUNS MUNT
TATA

WALIKIW JUMAR
TATA UKA YATT´AYASIRIW
WARMIRUX JUTTA
PICHIKAT YANAPTITAYA
QATATTAYAÑIÑ
ANIW TATA WARMIJAW
YAQHA
JICHAXA SUTIPA CHICHAMPI
AWISAWAYITA IRPASITAYANA

WAWANAKAJAS
WALIPUNIW
JACHAPXI

phisqhatunka kimsaqallqu 59 cincuenta y ocho


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

ENTREVISTA JISKHIYAWI
AYMARA CASTELLANO
C. kamisaki jilata policía ¿Cómo estas señor policía?
P. walikisktwa Estoy bién
C. jumasti ¿Y usted?
P. nas ukamaraki Yo también
C. mayay yatt´ayasiña Quiero denunciar
P. kunachiya ¿Qué será?
C. masuruxa ma jaqiwa utajar Ayer había entrado una persona a mi
mantatayna casa
P. ukati pasatäyna ¿Eso había pasado?
C. uka yatt´ayasiña munsma Eso quiero denunciar
P. kunapachjamasa utaruja ¿A que hora había entrado?
mantatayna
C. ñeya chiküruruwa A medio día
ACCIÓN DIRECTA
P. kunasa karmachi ¿Naturaleza del hecho?
C. lunthataw utar mantatayna Ladrón había entrado a la casa
P. kawkhans lunthataxa mantatayna ¿Lugar del hecho?
C. khaysa río seco uksana Por Rió Seco
P. kunapachas mantatayna ¿Cuándo había entrado’
C. masayp´u mantayna Ayer en la tarde
P. kunapis punkx jist´aratayna ¿Con que había abierto la puerta?
C. jirump k´ilsutawa Esta hecho con fiero
P. kunats yanakans apapxatayna ¿En que había llevado sus cosas?
C. mä aututwa apapxatayna En un auto habían llevado
P. uka autux kunams saminisa ¿Ese auto de que color era?
C. janq´u awtun siwa Dice que era auto blanco
phisqhatunka llatunkani 60 cincuenta y nueve
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

JAQIT YATXATAWI TOMA DE DATOS PERSONALES


P. Kuna sutinitasa ¿Qué te llamas?
C. Nayan sutijax siskuwa mamani Mi nombre es Francisco Mamani
P. Kunapachas yuriwimaxa ¿Cuándo es tu fecha y año de
nacimiento?
C. Nayan yuriwixaj 21 junio 1975 Mi fecha de nacimiento es 21 de junio
de 1975
P. Qawqha maranitasa ¿Cuántos años tienes?
C. Pusitun maranitwa Tengo cuarenta años
P. Kawkhas yuriwimaxa ¿Dónde es lugar de nacimiento?
C. Nayan yuriwixaj wiyachawa Mi lugar de nacimiento es Viacha
P. Kawkhans jakta ¿Dónde vives?
C. Nayax Viyachan jakta Yo vivo en Viacha
P. Kunans irnaqta ¿En que trabajas?
C. Nayax janiw irnaqawinikti No tengo trabajo

JAQIN JAKAWIPA DATOS PERSONALES


P. Kuna sutinitasa ¿Qué te llamas?
C. Nayan sutijax Juwanchu Qhisphi Mi nombre es Juan Quispe
P. Kunapachas yuriwimaxa ¿Cuándo es tu fecha y año de
nacimiento?
C. Nayan yuriwixaj 24 junio 1960 Mi fecha de nacimiento es 24 de junio
de 1980
P. Qawqha maranitasa ¿Cuántos años tienes?
C. Pusitun kimsaqalqun maranitwa Tengo cuarenta y ocho años
P. Kawkhas yuriwimaxa ¿Dónde es lugar de nacimiento?
C. Nayan yuriwixax Wat’axata Mi lugar de nacimiento es
Huatajata
suxtatunka 61 sesenta
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

P. Kawkhans jakta ¿Dónde vives?


C. Nayax wat’axatan jakta Yo vivo en Huatajata
P. Kunans irnaqta ¿En que trabajas?
C. Nayax yatichirit irnaqata Yo trabajo de profesor
JAQI UÑKATAWI DESCRIPCIÓN DEL SUJETO
P. Chachan jan ukax warmicha ¿Era varón o mujer?
C. Chachanwa Era varón
P. Qawqha maranjamansa ¿Mas o menos cuantos años tenía?
C. Ña patun maranjamawa Era casi de veinte años
P. Kunamansa ¿Cómo era?
C. Tantiy likpachakinwa Mas o menos era medio gordo
P. Qawqch’ansa ¿Qué tamaño era?
C. Jisk’akinwa Era pequeño
UÑAQ UÑKATAWI COMPOSICIÓN FACIAL
P. Kunamansa ñik’utapaxa ¿Cómo eran sus cabellos?
C. Jach’a ñik’utaninwa Tenía cabellos largos
P. Kunjamas ajanupaxa ¿Cómo era su cara?
C. Muruqt’asitanwa Era redondo
P. Kunamans nayrapaxa ¿Cómo eran sus ojos?
C. Jisk’a nayraninwa Eran pequeños
P. Nayrapax kunam samininsa ¿Sus ojos de que color eran?
C. Ch’umphi nayraninwa Era de color café
P. Kunjamans nasapaxa ¿Cómo era su nariz?
C. Kk’umu nasaninwa Nariz aguileña
P. Kunamans lakapaxa ¿Cómo era su boca?
C. Jach’a lakaninwa Tenía boca grande
P. Kunam isininsa ¿Cómo estaba vestido?
C. Ch’iyar isininwa Tenía ropa negra
suxtatunka mayani 62 sesenta y uno
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

JAQI UÑKATAWI - DESCRIPCIÓN DEL SUJETO


P. Chachan jan ukax warmicha ¿Era varón o mujer?
C. Warminwa Era mujer
P. Qawqha maranjamansa ¿Mas o menos cuantos años tenía?
C. Ña pusitun maranjamawa Era casi de cuarenta años
P. Kunamansa ¿Cómo era?
C. Lik’inwa Era gorda
P. Qawqch’ansa ¿Qué tamaño era?
C. Jisk’akinwa Era pequeña
COMPOSICIÓN FACIAL
P. Kunamansa ñik’utapaxa ¿Cómo eran sus cabellos?
C. Jach’a ñik’utaninwa Tenía cabellos largos
P. Kunjamas ajanupaxa ¿Cómo era su cara?
C. Muruqt’asitanwa Era redondo
P. Kunamans nayrapaxa ¿Cómo eran sus ojos?
C. Jisk’a nayraninwa Eran pequeños
P. Nayrapax kunam samininsa ¿Sus ojos de que color eran?
C. Ch’iyar nayraninwa Era de color negro
P. Kunjamans nasapaxa ¿Cómo era su nariz?
C. K’umu nasaninwa Nariz aguileña
P. Kunamans lakapaxa ¿Cómo era su boca?
C. Jisk’a lakaninwa Tenía boca pequeña
P. Kunam isininsa ¿Cómo estaba vestido?
C. Ch’uxpa pulliraninwa Tenía pollera verde
P. Ukatsti ¿Después?
C. K’illu mantaninwa Tenía manta amarilla
P. Chumpapasti ¿Su chompa?
C. Janq’u chumpaninwa Tenía chompa blanca
suxtatunka payani 63 sesenta y dos
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

WALLQ´I WARMIRU JAYTJAWI


ABANDONO DE MUJER EMBARAZADA
P. Kuna sutinitasa ¿Qué te llamas?
C. Nayan sutijax Warawara Lazo Mi nombre es Barbara Lazo
P. Kunapachas yuriwimaxa ¿Cuándo es tu fecha y año de
nacimiento?
C. Nayan yuriwijax 3 mayo 1980 Mi fecha de nacimiento es 3 de mayo
de 1980
P. Qawqha maranitasa ¿Cuántos años tienes?
C. Pä tun kimsaqalq maranitwa Tengo veinte ocho años
P. Kawkhas yuriwimaxa ¿Dónde es lugar de nacimiento?
C. Nayan yuriwijax Waña jawira Mi lugar de nacimiento es Río Seco
P. Kawkhans jakta ¿Dónde vives?
C. Nayax Waña jawiran jakta Yo vivo en Río Seco
P. Kunans irnaqta ¿En que trabajas?
C. Nayax q’añupirit irnaqta Yo trabajo de limpieza
P. Khitimpis jakta ¿Con quien vives?
C. Nayax wawajanakampiw jakta Yo vivo con mis hijos
P. Qawqha wawanitasa ¿Cuántos hijos tienes?
C. Kimsa wawanitwa Tengo tres hijos
P. Kuna sutininakasa ¿Qué sellaman?
C. Ujiñu, Inriki, Susana Eugenio, Enrique y Susana
P. Jilirix qawqha maranisa ¿El mayor cuantos años tienen?
C. Jïlirix pusi maraniwa El mayor tiene 4 años de edad
P. Taypinkiristi ¿El de medio?
C. Pä maraniwa Tiene dos años
P. Ch’uristi ¿El último?
C. Jichaw tirsuniski Recién tiene 6 meses
suxtatunka kimsani 64 sesenta y tres
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

P. Jichhasti kunarus jutta ¿Ahora a que has venido?


C. Chachaw apanukuwayitu Mi esposo me ha dejado
P. Kuna pacha ¿Cuándo?
C. Pasir phaxsi El mes anterior
P. Jichhax kuns yatax jupatxa ¿Ahora, que sabes de él?
C. Yaqha warmimpiw irpas sat yatta Si, que se fue con otra mujer
P. Uñtt’at uka warmxa ¿Conoces a esa mujer?
C. Jisa, nayax jaktxa ukhanrak jakana Si, vivía donde vivo
P. Kawkhankats yatta ¿Sabes donde se encuentran?
C. Tipaninkiw sat yatta Se que se encuentran en Tipuani
P. Khitis yatiytam ¿Quién te ha informado?
C. Jilapan warmipaw yatiyitu Me informó la esposa de su hermano
P. Ukat jumax kunats jichhak jutta ¿Y porque has venido recién?
C. Janiw kawkinkats yatkayatti No sabia donde estaba
P. Kuna sutinis chachamaxa ¿Qué se llama tu marido?
C. Chachajax lusikuwa Mi esposo se llama Luciano
P. Qawqha maranisa ¿Cuántos años tiene?
C. Kimsa tunk maraniwa Tiene 30 años de edad
P. Qawqha jilanisa ¿Cuántos hermanos tiene?
C. Kimsa jilaniwa Tiene tres hermanos

suxtatunka pusini 65 sesenta y cuatro


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

P Ä WARMIN PARLASITAPATA
CONVERSACIÓN ENTRE DOS MUJERES
A. Kuna sutinitasa ¿Qué te llamas?
B. Nayan sutijax siskitawa Mi nombre es Francisca
A. Kunapachas yuriwimaxa ¿Cuándo es tu fecha y año de
nacimiento?
B. Nayan yuriwixaj 21 junio 1975 Mi fecha de nacimiento es 21 de junio
de 1975
A. Qawqha maranitasa ¿Cuántos años tiene?
B. Pusitun maranitwa Tengo cuarenta años
A. Kawkhas yuriwimaxa ¿Dónde es lugar de nacimiento?
B. Nayan yuriwixaj Jach’a Ajllata Mi lugar de nacimiento es Ajllata
Grande
A. Kawkhans jakta ¿Dónde vives?
B. Nayax Jach’a Ajllatan jakta Yo vivo en Ajlalta Grande
A. Kunans irnaqta ¿En que trabajas?
B. Nayax Janiw irnaqawinikti No tengo trabajo
A. Janit irnaqañ munkta ¿No quieres trabajar?
B. Jisa, irnaqañ munta Si, quiero trabajar
A. Kuns jumax lurasma ¿Tu que puedes hacer?
B. Kuns nayax lurakiristwa Yo puedo hacer cualquier cosa
QULLIRIMPI USUTAMPI PARLASIPXI
CONVERSACIÓN ENTRE MEDICO Y SU PACIENTE
D. Aski ur churatam mama Buenos días señora tome asiento,
ukhar qunt’asim por favor
M. Aski urukipanay qulliri Buenos días doctora
D. Kunans yanapt’irisma ¿En que le puedo servir?
M. Qulliri p’iqiw usutu Doctora me duele mi cabeza
suxtatunka phisqhani 66 sesenta y cinco
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

D. Kuna pachats ustama ¿Desde cuando le duele?


M. Ma simanaw usxitu Hace una semana
D. Kawkiwjitas ustam ¿En que parte le duele?
M. Jikhaniwjaw usutu. Parte de la nuca y además, como
ukatsti umatjamatwa borracho estoy
D. Usumatakix kuna qullcha umtaxa ¿A tomado algún medicamento
para su dolor?
M. Jisa, aspirinwa Si, aspirina
D. Uka qulla umasax, usum ¿Tomando ese medicamento le
apaqtamti calma el dolor?
M. Janiwa No
D. Walikiw mama, uka kamill ¿Bueno señora suba a la camilla lo
patxar makhatam uñakipamawa. voy a examinar?
D. Mama lluqumax walikiskiwa, Señora, su corazón esta bien, su
chuymamas ukhamaraki, is pulmón también, ahora súbase la
amparat lluchkatasim, uñjamaw manga de su chompa para tomar su
Kamisaskta. Presión
D. Mama, wali khusu wilanitawa ¿Señora su presión esta alta?
M. Qullirir kuns lurirista Doctor que tengo que hacer
D. Aka qull umata, jan jayun manq’ata, ¿Va tomar este medicamento, no
ukatsti janiw wal manq’atati, vaya comer con sal, además no
t’ukharañamawa. Pa urut yatiyir debe comer mucho tiene que bajar
kut’anita de peso. Debe volver a venir en 2
días para decirme como está?
M. Walikiskiw qullir mama, kut’aniwa. Gracias doctora, voy a volver.
D. Jikisiñkam mama Hasta luego señora
M. Jikisiñkam qullir mama Hasta luego doctor

suxtatunka suxtani 67 sesenta y seis


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

PAYIR JAQIT JIST’AWI


PREGUNTAR POR OTRA PERSONA
A. Kunawsas utajar jutata? ¿Cuándo vendrás a mi casa?
B. Qharurur jayp'uw juta Vendré el lunes por la tarde
A. Janit jayp’ux jutkata ¿No vas a venir el martes por la
mañana?
B. Janiw atkati. Martisakipuniwa, No voy a poder, Sólo el martes
A. Kuna urasarus Chukiyaw sarxata? ¿A qué hora te irás a La Paz?
B. Mä jayp'u urasaruw sarxa. Me iré a horas 13:00
A. Janit qhantatix sarkata ¿No te irás al amancer?
B. Janiwa, ma jayp'u urasaruw sara No, me iré a las 13:00'
KIMSIR JAQITA JISKTAWI
PREGUNTANDO POR 3ª. PERSONA.
A. Achachilamax kunawsas jutani ¿Tú abuelo cuándo vendrá?
B. Achachilajax mara tukuyaw jutani Mi abuelo vendrá fin de año
A. Janit awustun jutkani? ¿No vendrá en agosto?
B. Janiwa, mara tukuyawa. No, vendrá fin de año
A. Kuna urasarus kullakamax jutani ¿A qué hora vendrá tú hermana?
B. Chika ururuw jutani. ¿Vendrá a medio día?
A. Janit suxta jayp'ur jutkani. No vendrá a las 18:00
B. Janiwa, chika ururuw jutani. No, vendrá a medio día
“ti” UKAMP JISKHT'ASIÑANI
PREGUNTANDO CON .ti. ... .
A. T unka urasarut jutata? ¿Vendrás a las 10:00?
B. Saya, tunka urasaruw juta. Sí, vendré a las 10:00
A. Janit pa jayp'u urasar jutkata ¿No vendrás a las 14:00?
B. Janiwa, tunka urasaruwa, No, es a las 10:00
A. Qharürux irnaqir jutatati ¿Mañana vendrás a trabajar?
suxtatunka paqallquni 68 sesenta y siete
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

B. J'isa, jutapuniwa. Sí, va a venir siempre


A. Janit yaqha chiq sarkata ¿No irás a otra parte?
B. Janiwa, akaruw juta. No, vendré aquí
DIALOGO SOBRE OBJETO
A. Kunas sutimaxa? ¿Qué te llamas?
B. Nayan sutijax Mariyawa Mi nombre es María
A. Kuns munta? ¿Qué quieres?
B. Nayax apill munta Quiero oca
A. Kunakis munta? ¿Para qué quieres?
B. Phayañatakiw munta Quiero para cocinar
A. Kunatas uka aycha? ¿De qué es esa carne?
B. Uka aychax iwijakiwa Es carne de cordero
A. Kunatakis api? ¿Para que ha traído?
B. Aljañatakiw api Ha traido para vender
A. Kunalayku? Por qué
B. Qullqi munapxi ukalayku Quiere dinero, por eso
A. Jupax kunans juti ¿El en qué ha venido?
B. Jupax awtun juti El ha venido en auto
A. Kunampis juti ¿Con qué ha venido?
B. Mayt’ atampiw juti Prestàndose ha venid
PAYIRI JAQITA JISKHIWINAKA
PREGUNTAS EN SEGUNDAS PERSONAS
A. Jilata, kuna samis utamaxa? Hemano, ¿de qué color es tu casa?
B. Utajax janq'uwa. Mi casa es blanca
A. Janit wilaki? ¿No es rojo?
B. Janiwa, janq'uwa. No, es blanco
A Kuna saminis sapatumaxa? ¿De qué color es tu zapato?
B. Sapatujax saminiwa Mi zapato es de color negro
suxtatunka kimsaqallquni 69 sesenta y ocho
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

A. Ch'ullumasti kuna samisa ¿Es de color negro y blanco?


B. Ch'iyaramp janq'umpiwa. Tu gorra de qué color es
KIMSIR JAQ’ IMPI - TERCERA PERSONA:
A. Kuna kuluras chumpaxa? ¿Qué color es su chompa?
B. Chumpapax janq'uwa. Su chompa es blanco
A; Mamaman pullirapax kuna samisa ¿Tu mama que colo es su pollera?
B. Mamajan pullirapax laramawa Su pollera de mi mama es azul
PREGUNTAS CON EL SUFIJO -ti:
A. Janq'uti ¿Es blanco?
B. Saya, janq'uwa. Si, es blanco
A. Utamax janq'uti ¿Tú casa es blanco?
B. Jïsa, janq'upuniwa. Si, es blanco
A. Wilati ¿Es rojo?
B. Jïsa, wilapuniwa. Sí, es rojo
A. Ñik'utapax janq´uti ¿Su cabello es blanco?
B. Jïsaya, janq´uwa Sí, es blanco
A. Q´illuti ¿Es amarillo?
S. Saya, q´illuwa Es amarillo
A. Ch'uxñati? ¿Es verde?
S. Jïisa, ch'uxñawa Si, es verde
A. Pantalunamax laramati ¿Tu pantalón es azul?
S. Jisa, laramawa Si, es azul
A. Janit ch'iyaraki ¿No es negro?
S. Janiwa, laramawa No, es azul

suxtatunka llatunkani 70 sesenta y nueve


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

ARUSKIPAWI - DIALOGOS
AYMARA CASTELLANO
Kunas juman sutimaxa ¿Cuàl es tu nombre?
Nayan sutijax mariawa Mi nombre es Maria
Janit stimax siskuki ¿Tu nombre no es Francisco?
Janiwa, sutijax mariawa No, mi nombre es Maria
Kunas juman sutimaxa ¿Qué es tu nombre?
Nayan sutijax Jhonny Satawa Mi nombre es Jhonny
Janit sutimax Jhonny Sataki ¿No es Jhonny?
Janiwa, Maria Satawa No, me llamo Maria
Kunas jupan sutipaxa ¿Cuál es su nombre?
Jupan sutipax Santikuwa Su nombre de el es Santiago
Janit sutipax Jhonnyki ¿No es su nombre Jhonny?
Janiwa, sutipax Siskitawa No, su nombre es Francisca
Kunas tateman sutipaxa ¿Cuál es el nombre de tu padre?
Tatajan sutipax Santikuwa De mi padre su nombre es Santiago
Janit Jhonny sataki ¿No es Jhonny?
Janiwa, Ismichuwa No, se llama Ismael
Aka qillqañax jumankiti ¿Es tuyo este boligrafo?
Jisa, nayankiwa Sí, es mío
Janit jupankki ¿No es de ella/él?
Janiwa, nayankiwa No, es mío
Khitinkis khä utaxa ¿De quién es aquella casa?
Khä utax mamajankiwa Aquella casa es de mi madre
Janit tatamankkiti ¿No es de tu padre?
Janiwa, mamajankiwa No, es de mi madre
Akax kunasa ¿Qué es esto?
Ukax mä qillqañawa Es un boligrafo
paqalltunka 71 setenta
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Khitinkisa ¿De quién es?


Jhonnynkiwa Es de Jhonny
Khayax kunasa ¿Qué es aquello?
Khayax mä utawa Aquello es una casa
Janit jumankki ¿No es tuyo?
Janiwa, No
Tata Jhonnynkiwa Es del señor Jhonny
Jhonny kamisaki Kamisaki sisku
Janq’uti ¿Es blanco?
Jisa, janq’uwa Si, es blanco
Utamax janq’uti ¿Tu casa es blanco?
Jisa, janq’upuniwa Si, es blanco
Jumax kawkins jakasta ¿Tú en dónde vives?
Nayax Munaypatan jakasta Yo vivo en Munaypata
Janit Calacoton jakaskta ¿No vives en Calacoto?
Janiwa, Munaypatan jakasta No, vivo en Munaypata
Jumax kawkins qamasta Tú dónde vives?
Nayax Achacachin qamasta Yo vivo en Achacachi
Janit Achumanin qamaskta ¿No vivo en Achumani?
Tatam mamamax kawkins jakasi ¿Dónde viven tus padres?
Tataj mamajax Achachicalan jakasi Mis padres viven en Achachicala
Janit Obrajen jakaski ¿No viven en Obrajes
Janiwa, Achachicalan jakasi No viven en Achachicala
Kullakitamax kawkjans qamasi ¿En dónde vive tu hermanita?
Kullakitajax Chijinin qamasi Mi hermanita vive en Chijini
Janit Pura Puran jakaski ¿No vive en Pura Pura?
Janiwa, Chijinin jakasi No, vive en Chijini

paqalltunka mayni 72 setenta y uno


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

TECNOLOGÍA ANDINA AGRÍCOLA


AYMARA CASTELLANO
Waruwaru yapuchawi Sistema de camellones/tacana
Ch’uqi yapuchawi Cultivo de papa
Jupha yapuchawi Cultivo de quinua
Qañaw yapuchawi Cultivo de cañahua
Tarw yapuchawi Cultivo de tarwi
Tunq yapuchawi Cultivo de maíz
Apill yapuchawi Cultivo de oca
Ulluk yapuchawi Cultivo de papalisa
Isañ yapuchawi Cultivo de isaño
Kuka yapuchawi Cultivo de coca

TÉCNICAS DE TRANSFORMACIÓN Y CONSERVACIÓN DE


PRODUCTOS AGRÍCOLAS

Ch’uñu lurañxata Proceso de elaboración de chuño


Tunta lurañxata Proceso de elaboración de tunta
Kay lurañxata Proceso de elaboración de kaya
Uma kay lurañxata Proceso de elaboración de uma kaya
Muray lurañxata Proceso de elaboración de muraya
TECNOLOGÍA ANDINA PECUARIA

Qarwa uywaña Crianza de la llama


Allpachu uywaña Crianza de la alpaca
K’uyi wank’u uywaña Crianza de cuy
Challwa uywaña Crianza de peces
Khuchi uywaña Crianza de chancos
Wari uywaña Crianza de vicuña

paqalltunka payani 73 setenta dos


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

TÉCNICAS DE TRANSFORMACIÓN Y CONSERVACIÓN DE


PRODUCTOS PECUARIOS

AYMARA CASTELLANO
Ch’arkhi luraña Elaboración de charque
T’arwata ch’ankhakiptayaña Elaboración de la lana/fibra en hilo
Ch’akhata wilata ch’amachiri Elaboración de alimento balanceado del
uywa manq’a luraña hueso y sangre
Uywa thaxaxa kunatakisa Uso del estiércol
Lip’ichi yaqha yänakaru tukuyaña Derivados del cuero

TECNOLOGÍA DE LA ARTESANÍA TEXTIL ANDINA

Awayu sawuña Tejido del aguayo (telar)


Phant’a sawuña Tejido de la manta (telar)
Chusi sawuña Tejido de cama/frasada (telar)
Wayita sawuña Tejido de la bayeta (telar)
Phujanta sawuña/p’itaña Tejido de la chalina (telar y palillos)
Punchu sawuña Tejido del poncho (telar)
Kustala sawuña Tejido del costal (telar)
Aljurja sawuña Tejido de la alforja (telar)
Tari sawuña Tejido del tari (telar)
Kapuchu sawuña Tejido del morral (telar)
Wak’a/yapisa sawuña Tejido de la faja (telar)
T’isnu sawuña Tejido del huato (telar)
Chumpa p’itaña Tejido de la chompa (palillos)
Lluch’u p’itaña Tejido del gorro/chullo (palillos)
Mantisa p’itaña Tejido de guantes (palillos)
Iskarpina p’itaña Tejido de las medias (palillos)

paqalltunka kimsani 74 setenta y tres


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

TECNOLOGÍA EN TRENZADOS

AYMARA CASTELLANO

Q’urawa k’anaña Trenzado de la onda


Wiska k’anaña Trenzado de la soga
T’isnu k’anaña Trenzado del huato
Tullma k’anaña Trenzado de la tullma
Wichiwichi k’anaña Trenzado del wichiwichi

TECNOLOGÍA DE CONTRUCCIONES Y FÁBRICAS

Wampu luraña Construcción de balsas


Sixi luraña Construcción de sixi
Uta, chhujlla, putuku lurañxata Construcción de la casa
ch´ujlla
Sañu luranxata Fabricación de ollas, platos, otros etc.

TECNOLOGÍA SIMBÓLICA Y METEOROLÓGICA SIMBOLISMO

Wak’a, illa, pachamama Ofrenda a las deidades naturales


Yupaychawi
Kunturmamani, ispalla yupaychai Ofrenda a las deidades naturales
Katja, jañuyu usunaka qullaña Curación de enfermedades anímicas
Kukata yaqhampinakata yatxatawi Diagnóstico mediante la lectura de coca
y otros
Chhijchi, juyphi, jallu kutiyaña Forma de evitar el granizo, helada,
lluvia
Amaya imaña Inhumanación de difuntos
Irpaqa Petición de la mano al estilo andino
Jaqichasiwi Matrimonio andino

paqalltunka pusini 75 setenta y cuatro


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

INDICADORES NATURALES DE TIEMPO (LUMASANAKA)


AYMARA CASTELLANO
Jamachinakata pacha sarayawi Pronóstico del tiempo mediante aves
Uri uywanakata pacha sarayawi Pronostico del tiempo mediante
animales silvestres
Alinakata quranakata pacha Pronóstico del tiempo mediante plantas
sarayawi
Paxsita warawarata pacha Pronóstico del tiempo mediante la luna
sarayawi y estellas
Thaya khunu qinayata pacha Pronóstico del tiempo mediante viento,
sarayawi nieve y nubes

TECNOLOGÍA DE LA MEDICINA NATURAL

Mansanillampi, kukampi, Curación mediante manzanilla, coca,


liktumpiqullasiña eucalipto
Ithapillu, q’uwa, q’ara Curación mediante itapillo, q’uwa,
llantinampi, qullasiña llantén
Waraqu, sawila, sik’impi qullasiña Curación mediante waraqu, sávila, sik’i
Qhanapaqu, sanusanu, t’ulampi Curación mediante qhanapaqu,
sanusanu, qullasiña t’ula
Anisa, ch’illkha, kiswarampi Curación mediante anis, ch´illkha,
Qullasiña kiswara
Uqhururu, alpha, rumirumpi Curación mediante berros, alfalfa,
Qullasiña romero
Qhiya, qintu, churichurimpi Curación mediante qhiya, qinto,
qullasiña churichuri
Ñustasa, anuch’aphi, pinumpi Curación mediante ñostaza, pino, espino
qullasiña perro.

paqalltunka phisqhani 76 setenta y cinco


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

T’amata, chhuxu, q’uymimpi Curación mediante orin, q´uymi,


Qullasiña fermento orin
Phasampi, llink’impi qullasiña Curación mediante phasa, greda.
Anumpi, jararankhu, asirumpi Curación mediante el perro, lagarto,
Qullasiña vibora
CALENDARIO MUSICAS ANDINOS CON EL PACHA

JALLU PACHA época de lluvia


Chinu - Enero Anata - Febrero
Pinkillu Chiriwanu
Pinkillu aywaya Pinkillu aywaya
Musiñu Qipu
Tarqa Musiñu
Anata Tarqa
Thuru pinkillu Anata
AWTI PACHA época seca
Achuqa - Marzo Qasawi - Abril
Chiriwanu Lakita
Lakita Lakita imilla
Ch´iri Ch´iri
Llamayu - Mayo Mara t´aqa - Junio
Wawku Chiri
Jula Jula Qina qina
Qantu jacha Chuqila
Lakita Qina marimachu
Lakita imilla Waka pinkillu
Chiri Lichiwayus
Qina qina Siku chuqila

paqalltunka suxtani 77 setenta y seis


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Waka pinkillu Jula Jula


Suri situ Jach´a siku
Siku phusa
Kajanis
Willka kuti - Julio Llumpaqa- Kuchu- lakani - Agosto
Chuqila Siku
Marimachu Suri sikuris
Lichiwayus Qhusqhu
Qhantus
Italaki
Jula Julas
Suri sikuris
Sata qallta - Septiembre Taypi sata - Octubre
Siku Jula jula
Lichiwayus Zampoñas
Ayarachi Pusi p´iya
Ch´unch´u Mukululu
Auki Auki Wayk´uli
JALLU PACHA época de lluvias
Lapaqa - Noviembre Jallu pacha - Diciembre
Alma pinkillu Pinkillu
Muquni Tarqa
Tarqa Musiñu
Anata thuru pinkillu
Thuru pinkillu

paqalltunka paqallquni 78 setenta y siete


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

CUADRO DE POBLACIÓN
PUEBLOS INDÍGENAS Y ORIGINARIOS DE BOLIVIA
PUEBLO DEPTO. PROVINCIA REGIÓN POBL.
ECOLÓGICA
Afro Boliviano La Paz Sud Yungas Andina 30,985
Nor Yungas
Araona La Paz Iturralde Amazónica 100
Aymara La Paz Varias Andinas 1.577.786
Oruro
Potosí
Ayoreo Santa Cruz German Busch Amazónica 3,190
Chiquitos
Nuflo de Chávez
Baure Beni Itenez Amazónica 4,758
Canichana Beni Cercado Amazónica 1,547
Cavineño Beni Vaca Díez Amazónica 2,952
Ballivián
Pando Madre de Dios
Cayubaba Beni Yacuma Amazónica 4,607
Chácobo Beni Vaca diez Amazónica 1,090
Chiman Beni Ballivián Amazónica 7,385
La Paz Sud Yungas
Chiquitano Santa Cruz Ñuflo de Chávez Amazónica 63,520
Velasco
Chiquitos
Ese Ejja Pando Madre de dios Amazónica 2,258
Beni Vaca Diez
Ballivián
paqalltunka kimsaqallquni 79 setenta y ocho
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

La Paz Iturralde
Guaraní Santa Cruz Cordillera Chaqueña 77,126
(Ava, Izoceño, Chuquisaca Luis Calvo
Simba Hernando Siles
Tarija O. Connor
Gran Chaco
Guarayos Santa Cruz Guarayos Amazónica 9,926
Itunama Beni Itenez Amazónica 5,248
Joaquiniano Beni Mamamore Amazónica 3,145
Leco La Paz Larecaja 2,763
Machinneri Pando Nicolás Suárez Amazónica 203
Moré Beni Mamoré Amazónica 359
Musetén La Paz Sud Yungas Amazónica 3,300
Beni Ballivián
Movida Beni Yacuma Amazónica 7,269
Moxeño Beni Moxos Amazónica 39,371
(Trinatario, Cercado
Ignaciano) Marbán
Nahua Pando Manuripi Amazónica ND
Pacahuara Beni Vaca Diez Amazónica 17
Paiconeca Santa Cruz Ñuflo de Chávez Amazónica 3,941
Quechua Chuquisaca Varias Andina 2.339,630
Cochabamba
Potosí
Oruro
La Paz
Sirionó Beni Cercado Amazónica 856
Tacana La Paz Iturralde Amazónica 8,616
paqalltunka llatunkani 80 setenta y nueve
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Beni Ballivián
Vaca Diez
Tapiete Tarija Gran Chaco Chaqueña 178
Toromona La Paz Iturralde Amazónica ND
Uru (Chipaya Oruro Varias Andina 2,162
Murato, Hir-uito) La Paz Ingavi
Weenhayek Tarija Gran Chaco Chaqueña 2,525
Yaminahua Pando Ñuflo de Chávez Amazónica 406
Yuqui Cochabamba Carrasco Amazónica 157
Yuracaré Cochabamba Chapare Amazónica 3,568
Carrasco
Beni Moxos

kimsaqallqtunka 81 ochen ta
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

HECHOS HISTORICO DE ABYA AYALA


MARA T´AQA – JUNIO
Mara t´aqa - Junio 5 (1781) Tupak Katari castiga seriamente a Mariano
Murillo por haber sido descubierto su vinculación con
las tropas que comandaba Sebastían de Segurola; el
caudillo aymara lo remite a la ciudad de La Paz con los
brazos cortados y colgados en el cuello. Sin duda fue un
horrendo escarmiento dado a un infiltrado en la causa
indígena.
Mara t´aqa - Junio 7 (1759) El cacique del pueblo de Laja, Isidro Qhispi,
denuncia ante las autoridades superiores que el
corregidor de la provincia de Umasuyu Antonio Calonje,
viene cometiendo una serie de excesos en el reparto de
la mercaderías.
Mara t´aqa - Junio 18 (1565) Titu Kusi Yupanki y los capitanes inkas
Yamki Mayta y Limachi Yupanki se reunen con el
lincenciado Juan de Matienzo, en el puente de
Chukichaka, para discutir las condiciones de paz con el
gobierno español, cuyos funcionarios residían en Lima.
Mara t´aqa – Junio 21.- Inti Raymi, fiesta principal renacimiento de tata inti
Mara t´aqa - Junio 23.- (1744) Nace Micaela Bastidas en Tampurku Perú;
Mara t´aqa - Junio 24 (1967) Masacre de mineros en siglo XX y Catavi.
Mara t´aqa - Junio 26 (1979) Creación de la Confederación Sindical Unica
de Trabajadores Campesinos de Bolivia CSUTCB.
Mara t´aqa - Junio 26 (1784) Maríano Tupak Amaru, hijo del caudillo José
Gabriel, que había participado en el cerco de la ciudad
de La Paz y sublevación indignea en los Yungas, es

kimsaqallqtunka 82 ochenta y uno


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

capturado y luego y sometido a un perpetuo destierro


por las autoridades peninsulares.
Mara t´aqa - Junio 28 (1869) Los comunarios de San Pedro de Tikina de la
Provincia Umasuyu, en un mumero de 5 mil se sublevan
contra el General Mariano Melgarejo, fue masacre de
600 indigenas muertos.
WILLKA KUTI - JULIO
Willka kuti - Julio 2 (1781) Bartolina Sisa, cae prisionera después del 2do
Cerco de La Paz y es encarcelada.
Willka kuti - Julio 7 (1783) Tupaj Inka Yupanki (Felipe Velaso) lider
indígena, es derrotado por las tropas españolas.
Willka kuti - Julio 12 (1920) Saturnino Marka, Dionisio Apaza y otros,
lucha para la recuperacion de las tierras vendidas por
Ismael Montes.
Willka kuti - Julio 23 (1780) Los indígenas de Chayanta, encabezados por
Pascual Chura y otros, rodean y atacan a hondazos al
administrador de Chayanta, exigen la libertad de Tomas
Katari y la rebaja de los tributos.
Willka kuti - Julio 26 (1533) La injusta ejecución de Atawallpa, por el
asesino F. Pizarro, pese a que cumplío su palabra de dar
oro por su libertad.
LLUMPAQA- KUCHU- LAKANI - AGOSTO
Llumpaqa- kuchu- lakani - Agosto 2 (1931) Fundacion de la Normal de
Warisata.
Llumpaqa- kuchu- lakani - Agosto 5 Andres Tupaj Amaru y Gregoria
Apaza, ingresan triunfalmente a la población de
Larecaja.

kimsaqallqtunka 83 ochenta y dos


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Llumpaqa- kuchu- lakani - Agosto 5 (1924) Santos Marka Tula, desde la


carcel pide que se terminen las usurpaciones de la tierras
comunales.
Llumpaqa- kuchu- lakani - Agosto 15 (1990) Central de pueblos Indígenas
del Beni inician la “Marcha hacia La Paz por el
Territorio y la Dignidad”
Llumpaqa- kuchu- lakani - Agosto 17 (1896) Sublevacion de los indígenas
de Sikasika, Kalamarca y Wiyacha, que cubre todo el
altiplano entre La Paz y Oruro.
Llumpaqa- kuchu- lakani - Agosto 24 (1756) Nace Bartolina Sisa en
Karaqhatu, esposa de Tupak Katari, verdadera lider del
movimiento campesino.
SATA QALLTA - SEPTIEMBRE.
Sata qallta - Septiembre 5 (1782) Son ahorcadas Bartolina Sisa y Gregoria
Apaza en La Paz.
Sata qallta - Septiembre 9 (1613) Levantamiento de los pueblos Aymaras y
Quechuas, contra los españoles, en Larecaja.
Sata qallta - Septiembre 20 (1571) El Inka Tupaj Amaru I, es ejecutado en
la plaza del Cuzco por ordenes del Virrey Francisco de
Toledo.
Sata qallta - Septiembre 26 (1996) Llegan a la ciudad de La Paz cerca de 50
mil marchistas de distintos lugares del pais, en contra de
la Ley INRA y la mercantilización de las tierras.
TAYPISATA - OCTUBRE
Taypisata - Octubre 6 (1930) Empieza una historica reunion Nacional de
Caciques de diferentes markas, dirigida por Santos
Marka Tula.

Qimsaqallqtunka kimsani 84 ochenta y tres


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Taypisata - Octubre 9 (1968) Es ejecutado Ernesto “Che” Guevara en


Bolivia, su lucha fue para liberar a los pueblos
Latinoamericanos de las garras del imperialismo.
Taypisata - Octubre 12 (1492) Empieza la invasión y colonización del Abya
Yala (America), por los españoles y otros.
Taypisata - Octubre13 (1917) Es apresado Santos Marka T´ula, por exigir la
titulacion de sus tierras.
LAPAKA - NOVIEMBRE
Lapaka - Noviembre 4 (1780) Empieza la rebelión dirigida por Tupaj
Amaru.
Lapaka - Noviembre 13 (1939) Muerte de Santos Marka T´ula, cacique
principal de los ayllus de Qallapa La Paz.
Lapaka - Noviembre 15 (1781) Muere Asesinado Tupak Katari en La Paz.
Noviembre 16 (1533) El Inka Atawallpa es capturado y reducido a prision
por los invasores españoles en Kajamarca.
Lapaka - Noviembre 18 (1780) En sangarata, José Gabriel Tupak Amaru,
vence al ejercito de la junta de la Guerra del Cuzco.
JALLU PACHA - DICIEMBRE
Jallu pacha - Diciembre 9 (1780) José Gabriel Tupak Amaru entra
victorioso al Lampa, allí practica varias requisiciones
contra los corregidores, chapetones y alacabaleros, el
plan de José Gabriel se centraba en dominar todo el sur
peruano.
Jallu pacha - Diciembre 10 (1781) Gregoria Apaza, hermana del cuadillo
aymara Tupak Katari, es interrogada por los españoles
en la ciudad de La Paz.
Jallu pacha - Diciembre 21(1870) Pablo Wilka Zarate, general en jefe de los
indígenas comunarios de las provincias del norte, se
qimsaqallqtunka pusini 85 ochenta y cuatro
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

hace presente en Jayu Jayu provincia Aroma ante el


Corornel Agustin Morales, para ofrecer sus servicios en
la lucha contra el gobierno del General Mariano
Melgarejo.
CHINU - ENERO
Chinu - Enero 2 (1780) Masacre de indígenas, Waychu, por el General
Melgarejo.
Chinu - Enero 3 (1924) Rebelión indígena en Pukarani, ante el asesinato de
indígenas de Ikayaka y 2 de Catawi.
Chinu - Enero 6 (1947) Masacre campesina de Pucarani, por sindicalizarse
y pedir escuela
Chinu - Enero 8 (1781) Asesinan a Tomas Katari en al Abra de Chataquila
Quewiñapugio.
Chinu - Enero 10 (1980) Se funda la Federación Nacional de Mujeres
Campesinas de Bolivia “Bartolina Sisa”. Bajo el lema
“la emancipación de las mujeres campesinas, será obra
propia de nosostras mismas”.
Chinu - Enero 15 (1781) Asesinan a Tomás Karari en Chalaquilla.
Chinu - Enero 30 (1941) Muere Avelino Siñani uno de los fundadores de la
escuela Ayllu de Warisata.
ANATA - FEBRERO
Anata - Febrero 1 (1899) Zarate Willka organiza sus bases en Imilla –
Imilla.
Anata - Febrero 5 (1920) El cacique de Waki, Prudencio Kallisaya es
victimado en el regimiento “Avaroa”, recinto cuartelario
que estaba al mando del Tcnl. Julio Sanjinés.
Anata - Febrero 5 (1920) Avelino Siñani Cosme, nace en Warisata, en el
hogar de Tiburcio Siñani y Jacoba Cosme.
qimsaqallqtunka phisqhani 86 ochenta y cinco
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Anata - Febrero 12 (1545) Llegan los conquistadores españoles a las minas


de Potosí, el saqueo de las riquezas trae la muerte de 8
millones de indígenas.
Anata - Febrero 15 (1615) Felipe Waman Puma de Ayala, remite al rey
Felipe II de España su voluminosa obra que había
escrito e ilustrado durante más de 30 años sobre la
historia prehispánica y colonial del Perú.
Anata - Febrero 20 (1781) Dámaso Katari y sus tropas que se hallaban en
las alturas de Punilla, son atacados por el ejercito de la
Audiencia. Alli se produjo un enconado combate, donde
mueren alrededor de 400 indigenas, por lo que la tropa
de Dámaso se vio obligada a retirarse a Macha.
Anata - Febrero 28 (1810) El indio Katari, alias el U.S. como miembro de la
Junta Tuitiva, junto con otros patriotas, son sentenciados
a 200 azotes, y al presidio por seis años en la cárcel de la
ciudad de La Paz.
ACHUQA - MARZO
Achuqa - Marzo 6 (1781) Levantamiento de Julian Apaza, cambia su
nombre (Tupak Katari).
Achuqa - Marzo 13 (1921) Masacre en Jesús de Machaca, a los campesinos:
hombres y mujeres.
Achuqa - Marzo 13 (1781) Tupaq Katari toma la ciudad de La Paz.
Achuqa - Marzo 24 (1740) Nace Tupaq Amaru, (José Gabriel Kunturkanki
Noguera), en Surimana, provincia de Tinta.

qimsaqallqtunka suxtani 87 ochenta y seis


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

QASAWI - ABRIL
Qasawi - Abril 6 (1781) José Gabriel Tupak Amaru es capturado por el
traídor mestizo Francisco Santa Cruz en el pueblo de
Bangui.
Qasawi - Abril 11 (1781) Las tropas de Tupak Katari realizan un violento
ataque sobre la ciudad de La Paz, A causa del intenso
disparo de las armas y el indendio de varias viviendas
mueren alrededor de 300 indigenas que estaban ocultos
en el tambo de las Harinas del barrio de San Sebastián.
Qasawi - Abril 17 (1950) Se funda la Central Obrera Boliviana (C.O.B.)
Qasawi - Abril 25 (1899) Muere asesinado Zarate Willka, Cacique Aymara
Qasawi - Abril 27 (1781) Muere Dámaso Katari en Sucre.
Qasawi - Fines Abril (1536) Manku Inka, con un jercito de alrededor de 40
mil soldados provenientes de todo el Tawantinsuyu,
ataca la ciudad del Qhusqhu, para poco después
apoderarse de la fortaleza de Saksawaman, donde se
produce un encarnizado enfrentamiento con las tropas
españolas.
LLAMAYU - MAYO
Llamayu - Mayo 5 (1933) Alejandro Qhisphi y Manuel Inka Lipi,
denuncian ante el Prefecto del departamento, que
Eduardo L. Qhispi, Esteban Machaqa y otros, han sido
detenidos injustamente por realizar una supuesta
propaganda comunista.
Llamayu - Mayo 7 (1781) Nicolas Katari es arrastrado, ahorcado y
descuartizado en la Real audiencia de Charcas (Hoy
Sucre)

qimsaqallqtunka paqallquni 88 ochenta y siete


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Llamayu - Mayo 14 (1781) José Gabriel Tupak Amaru, Micaela Bastidas


(su mujer), Fernando e Hipólito (hijos del caudillo),
Francisco Tupak Amaru (tío del caudillo) y Antonio
Bastidas, son condenados a horrendas torturas y muertes
por el visitador general José Antonio de Areche.
Llamayu - Mayo 18 (1781) Asesinan a José Gabriel Tupak Amaru y su
esposa Micaela Bastidas, en la plaza de Cuzco.
Llamayu - Mayo 25 (1760) José Gabriel Tupak Amaru y Micaela Bastidas
Puyukawa, contraen matrimonio en Surimana.

qimsaqallqtunka kimsaqallquni 89 ochenta y ocho


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

DERECHOS CONSTITUCIONALES DE LAS PERSONAS


Chhijllañataki, ukhamarak chhijllayasiñataki
Amuyus arsuñataki
Yatiqañataki
Kikipañataki
Waqaychañataki
Q’umarañataki
Askinjam uñjatañataki
Jakañaru
Tantachasiñataki
Jan ñanqhachayasiñataki, janir irkatasina
Jaqirjam uñjatañataki
Irnaqañataki

DERECHOS DE LA TERCERA EDAD

Jakañataki
Yaqatañataki
Jaqjam jakañataki
Jan uñisit jakañataki
Tantachasiñataki, sarnaqawinakap yatiyasa
Tantachasiñataki jilir irpirinakampi

qimsaqallqtunka llatunkani 90 ochenta y nueve


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

DERECHOS DEL NIÑO

Qullayasiñataki
Yatiqañataki
Manq’añataki
Isisiñataki
Anatasiñataki
Awkins taykans munasiñataki

CUADRO COMPARATIVO

DERECHO POSITIVO DERECHO


CONSUETUDINARIO
FUENTE: Ley, costumbre, FUENTE: la costumbre, el uso,
jurisprudencia y doctrina el sentir de la colectividad.

JURISDICCION: Sobre el JURISDICCION: Comunidad.


territorio nacional.

TIPOS DE SANCIONES TIPOS DE SANCIONES QUE


QUE APLICA: Multas, prisión, APLICA: Multas, azotes, pena
castigos corporales, pena de de muerte (zona andina).
muerte (en algunos países Reflexión verbal, reposición o
Estado). bienes materiales
(tierras bajas).

llatun tunkani 91 noventa


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

MODELO: Fuerte influencia del MODELO: Fuerte relación


Derecho Romano mítica expresada en la
normatividad.

PROCESOS JUDICIALES: El que PROCESOS JUDICIALES:


demanda los trámites y los honorarios Ninguno.
de los abogados (a nivel particular),
costo para el aparato estatal
honorarios jueces y otros funcionarios.

MEDIO DE EXPRESION: Palabra MEDIO DE EXPRESION:


escrita (ley, reglamento, decreto, etc). Oral.

llatunktunka mayani 92 noventa y uno


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

DIRECCIONES DEPARTAMENTALES, REGIONALES Y


PROVINCIALES DE LA FUERZA ESPECIAL DE LUCHA
CONTRA EL CRIMEN
DEPARTAMENTO DE LA PAZ
Dirección Nacional
Dirección Departamental de La Paz
Dirección Regional El Alto
Dirección Regional Zona Sud
Dirección Provincial Viacha
Dirección Provincial Sica Sica

DEPARTAMENTO DE SANTA CRUZ


Dirección Departamental de Santa Cruz
Dirección Provincial Warnes
Dirección Provincial Cotoca
Dirección Provincial Montero
Dirección Provincial San Matías
Dirección Provincial Guarayos
Dirección Provincial San Ignacio de Velasco
Dirección Provincial San Puerto Suarez

DEPARTAMENTO DE COCHABAMBA
Dirección Departamental de Cochabamba
Dirección Provincial Quillacollo
Dirección Provincial Sacaba
Dirección Provincial Trópico de Cochabamba
Dirección Provincial Punata

llatunktunka payani 93 noventa y dos


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

DEPARTAMENTO DE POTOSÍ
Dirección Departamental de Potosí
Dirección Provincial Llallagua
Dirección Provincial Uyuni
Dirección Provincial Tupiza
Dirección Provincial Villazon

DEPARTAMENTO DE TARIJA
Dirección Departamental de Tarija
Dirección Provincial Yacuiba
Dirección Provincial Bermejo
Dirección Provincial Villamontes

DEPARTAMENTO DE BENI
Dirección Departamental de Beni
Dirección Provincial Guaramerin
Dirección Provincial San Borja
Dirección Provincial Riberalta
Dirección Provincial Rurrenabaque
Dirección Provincial Reyes
Dirección Provincial San Ignacio
Dirección Provincial Santa Ana
Dirección Provincial San Joaquín
Dirección Provincial Santa Rosa
Dirección Provincial Magdalena

llätunktunka kimsani 94 noventa y tres


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

DEPARTAMENTO DE CHUQUISACA
Dirección Departamental Chuquisaca
Dirección Provincial Monteagudo

DEPARTAMENTO DE ORURO
Dirección Departamental de Oruro
Dirección Provincial Caracollo
Dirección Provincial Challapata

DEPARTAMENTO DE PANDO
Dirección Departamental de Pando
Dirección Provincial Puerto Rico

llätunktunka pusini 95 noventa y cuatro


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

PENITENCIARIOS EN LAS CAPITALES DEL DEPARTAMENTO


DEPARTAMENTO PROVINCIAS NOMBRE ESTABLECIMIENTO
(CARCEL)
Chuquisaca Oropeza San Roque Varones
Chuquisaca Oropeza San Roque Mujeres
La Paz Murillo San Pedro
La paz Ingavi Chonchocoro
La Paz Murillo C.P.F.M. Miraflores
La Paz Murillo C. O. F. Obrajes
Cochabamba Cercado San Sebastián Varones
Cochabamba Cercado San Sebastián Mujeres
Cochabamba Cercado San Antonio
Cochabamba Cercado El Abra
Cochabamba Cercado Quillacollo
Oruro Cercado San Pedro Varones
Oruro Cercado San Pedro Mujeres
Potosí Tomas Frias Cantumarca Varones
Potosí Tomas Frias Cantumarca Mujeres
Tarija Cercado Morros Blanco Varones
Tarija Cercado Morros Blanco Mujeres
Santa Cruz Andrés Ibáñez Palmasola Varones
Santa Cruz Andrés Ibáñez Palmasola Mujeres
Beni Cercado Mocovi Varones
Beni Cercado Mocovi Mujeres
Pando Villa Busch Villa Busch Varones
Pando Villa Busch Villa Busch Mujeres

llätunktunka phisqhani 96 noventa y cinco


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

PENITENCIARIOS EN PROVINCIA DE LOS DEPARTAMENTALES


DEPARTAMENTO PROVINCIA SEC. MUNICIPAL NOMBRE DE CARCELETA

Chuquisaca Zudañez Zudañez Zudañes


Chuquisaca Tomina Padilla Padilla
Chuquisaca Hernando Siles Monteagudo Monteagudo
Chuquisaca Yamparaez Tarabuco Tarabuco
Chuquisaca Nor Cinti Camargo Camargo
La Paz Omasuyos Achacachi Achacachi
La Paz Pacajes Corocoro Corocoro
La Paz Camacho Puerto Acosta Puerto Acosta
La Paz Muñecas Chuma Chuma
La Paz Franz Tamayo Apolo Apolo
La Paz Inquisivi Inquisivi Inquisivi
La Paz Sur Yungas Chulumani Chulumani
La Paz Aroma Sica Sica Sica Sica
Cochabamba Campero Aiquile Aiquile
Cochabamba Chapare Sacaba Sacaba
Cochabamba Ayopaya Ayopaya Ayopaya-
Independencia
Cochabamba Arani Arani Arani
Cochabamba Arque Arque Arque Varones
Cochabamba Arque Arque Arque Mujeres
Cochabamba Capinota Capinota Capinota Varones
Cochabamba Capinota Capinota Capinota Mujeres
Cochabamba Carrasco Totora Totora
Cochabamba Tilaque Tilaque Tilaque
Cochabamba Quillacollo Quillacollo Quillacollo
Potosí Rafael Bustillo Uncia Uncia Varones

llätunktunka suxtani 97 noventa y seis


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Potosí Rafael Bustillo Uncia Uncia Mujeres


Potosí Cornelio Saavedra Betanzos Betanzos
Potosí Chayanta Colquechaca Colquechaca
Potosí Charcas S.P. De Buena S.P. De
Vista Buena Vista
Potosí Nor Chichas Cotagaita Cotagaita
Potosí Vitichi Vitiche
Potosí Alonso De Ibáñez Sacaca Sacaca
Potosí Sud Chichas Tupiza Tupiza
Potosí Nor Lipez Colcha "K" Colcha "K"
Potosí Modesto Omiste Villazon Villazon Varones
Potosí Modesto Omiste Villazon Villazon Mujeres
Potosí Antonio Quijarro Uyuni Uyuni
Potosí Jose M Linares Puna Puna
Tarija Gran Chaco Yacuiba Yacuiba Varones
Tarija Gran Chaco Yacuiba Yacuiba Mujeres
Santa Cruz Obispo Santiesteban Montero Montero Varones
Santa Cruz Obispo Santiesteban Montero Montero Mujeres
Beni Vaca Diez Riberalta Riberalta Varones
Beni Vaca Diez Riberalta Riberalta Varones
Beni Guayanamerin Guayaramerin
Varones
Beni Guayanamerin Guayaramerin
Mujeres
Pando no existen carceletas en provincias

llätunktunka paqallquni 98 noventa y siete


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

DISTRIBUCIÓN DE FISCALES Y JUECES A NIVEL NACIONAL


DEPARTAMENTO DE CHUQUISACA
PROVINCIA FISCALES JUZGADOS DE JUZGADOS
ASIGNADOS INSTRUCCIÓN DE ARTIDO
Oropeza 26 si si
Juana Azurduy de Padilla - si -
Jaime Zudañéz 1 si -
Tomina 1 si si
Hernando Siles 2 si si
Yamparáez 1 si si
Nor Cinti 1 si si
Belisario Boeto 1 - -
Sud Cinti 1 si -
Luis Calbo 2 si si
Boeto - si -

DEPARTAMENTO DE LA PAZ
Pedro Domingo Murillo 116 si si
Omasuyos - si si
Pacajes - si si
Eliodoro Camacho 1 si si
Muñecas 1 si si
Larecaja 1 si si
Franz Tamayo 1 si si
Ingavi 2 si -
Loayza - si -
Inquisivi 1 si -
Sud Yungas 1 si si

llätunktunka kimsaqallquni 99 noventa y ocho


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Los Andes - si -
Aroma 1 si si
Nor Yungas 1 si si
Abel Iturralde - - -
Bautista Saavedra - si -
Manco Kapac 1 si si
Gualberto Villarroe l si -
Jose Manuel Pando - - -
Caranavi - si si

DEPARTAMENTO DE COCHABAMBA
Cercado 26 si si
Narciso Campero 1 si si
Ayopaya - si si
Esteban Arce - si si
Arani - si si
Arque - si -
Capinota 1 si si
Germán Jordán 1 - -
Quillacollo 7 si si
Chapare 12 si si
Tapacarí - si -
Carrasco - si si
Mizque - si -
Punata 3 si si
Bolivar - - -
Tiraque - si -

llätunktunka llatunkani 100 noventa y nueve


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

DEPARTAMENTO DE ORURO
Cercado 20 si si
Eduardo Avaroa 1 si si
Carangas 1 si si
Sajama 1 si -
Litoral - si -
Poopó - si -
Pantaleón Dalence 1 si si
Ladislao Cabrera - si -
Atahuallpa - - -
Saucarí - - -
Tomás Barrón - si -
Sud Carangas - - -
San Pedro De Totora - - -
Sebastián Pagador - si -
Puerto de Mejillones - - -
Nor Carangas - - -

DEPARTAMENTO DE POTOSÍ
Tomás Frías 22 si si
Rafael Bustillo 3 si si
Cornelio Saavedra 1 si si
Chayanta 1 si si
Charcas 1 si si
Nor Chichas 1 si si
Alonzo de Ibáñez 1 si -
Sud Chichas 2 si si
Nor Lípez - si -
pataka 101 cien
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Sud Lípez - - -
José María Linares - si -
Antonio Quijarro 2 si si
Bernardino Bilbao - si -
Daniel Campos - - -
Modesto Omiste 2 si si
Enrique Baldivieso - - -

DEPARTAMENTO DE SANTA CRUZ


Andrés Ibáñez 76 si si
Ignacio Warnes 1 - -
José Miguel de Velasco - si si
Ichilo 2 si -
Chiquitos 1 si -
Sara - si si
Cordillera 2 si si
Vallegrande 2 si si
Florida 2 si si
Obispo Santistevan 4 si si
Ñuflo de Chávez 1 si si
Ángel Sandóval 2 si -
Manuel María Caballero 1 - -
Germán Busch 3 si si
Guarayos 1 si -

DEPARTAMENTO DE TARIJA
Cercado 23 si si
Aniceto Arce 3 si si
pataka mayani 102ciento uno
Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Gran Chaco 3 si si
José María Avilés - si -
Eustaquio Méndez - si -
Burneo O´connor 1 si si

DEPARTAMENTO DE BENI
Cercado 16 si si
Vaca Díez 8 si si
José Ballivián 1 si si
Yacuma 1 si si
Moxos 1 si -
Marbán - - -
Mamoré - si -
Iténez 1 si -

DEPARTAMENTO DE PANDO
Nicolás Suárez 9 si si
Manuripi 1 si si
Madre de Dios - - -
Abuná - - -
Federico Román - - -

pataka payani 103 ciento dos


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

GRADOS EN IDIOMA AYMARA EN LA POLICÍA NACIONAL


AYMARA CASTELLANO

Pallapalla Policía egresado de


ESBAPOL.

Mä jaraphini Cabo

Pä jaraphini Sargento Segundo

Kimsa jaraphini Sargento Primero

Ch´uxñar mä jaraphini Suboficial Segundo


pä illapt’añani

Ch´uxñar päjaraphini Suboficial Primero


pä illapt’añani

Ch´uxñar kimsajaraphini Suboficial Mayor


pä illapt’añani

Ch´uxñar kimsa jaraphini Suboficial Superior


ma warawarani

pataka kimsani 104 ciento tres


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Mä warawarani Subteniente

Pä warawarani Teniente

Kimsa warawarani Capitán

Ch’uxñar mä warawarani Mayor

Ch’uxñar pä warawarani Teniente Coronel

Ch’uxñar kimsa Coronel


warawarani

Q’illur warawarani General

pataka pusini 105 ciento cuatro


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

EL THAKHI: “EL CAMINO DE LA AUTORIDAD”

AMAWT’A

JACH’A MALLKU SUYU

Autoridades administrativas

MALLKU MARKA

Autoridades administativas

JILAQATA AYLLU

AUTORIDADES
MENORES

JERARQUÍA DE AUTORIDADES
 Asamblea Comunal.
 Mallku y Secretario General
 Secretario Subcentral Campesina
 Secretario Subcentral Cantonal
 Secretario de Justicia.
AUTORIDADES NOMINACIONES HISPÁNICAS
 Asamblea General
 Segunda Mayor
 Alcalde Comunal.
 Jilanqu
 Qhawasiri
 Corregidor.

pataka phisqhani 106 ciento cinco


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

LA IDEA DE COMUNIDAD EN LA POLÍTICA

Diversidad/Dualidad

Alternancia del poder

Complementariedad
Identidad
colectiva,
reciprocidad,
consenso., IDENTIDAD
Valores POLITICA Participación
mandar
comunitarios COMUNITARIA comunitaria
obedeciendo

El ámbito sagrado

El ritual

Diálog con los


ancestros

pataka suxtani 107 ciento seis


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

ESTRUCTURA ORGANICA DIRECCION NACIONAL


DE LA FUERZA ESPECIAL DE LUCHA CONTRA EL
CRIMEN
COMANDO GENERAL DE LA POLICÍA
NACIONAL

DIRECCION NACIONAL DE LA FUERZA


ESPECIAL DE LUCHA CONTRA EL
CRIMEN

AYUDANTÍA

DPTO. NAL.
SECRETARIA
ASESORÍA JURÍDICA
GENERAL,
RELACIONES
PÚBLICAS

AREA ADMINISTRATIVA AREA OPERATIVA

DEPARTAMEN DEPARTAME DEPARTAMEN DEPARTAMEN DEPARTAMENT DEPARTAMENT


TO NACIONAL NTO TO NACIONAL TO NACIONAL O NACIONAL DEPARTAMENTO DEPARTAMENT O NACIONAL DE
DE RECURSOS NACIONAL DE DE DE CONTROL NAL DE CONTROL O NACIONLA DE POLICIA
RECURSOS DE PLANEACIÓN SERVICIOS DE DELITOS DEL CRIMEN CONTROL DE TECNICA
HUMANOS INTELIGENCI POLICIAL ADMINISTRATI COMUNES ORGANIZADO CRISIS CIENTIFICA
A VOS
CRIMINAL

DIRECCIÓN DIRECCIÓN DIRECCIÓN DIRECCIÓN DIRECCIÓN DIRECCIÓN DIRECCIÓN DIRECCIÓN DIRECCIÓN


DEPARTAMEN DEPARTAMEN DEPARTAME DEPARTAMEN DEPARTAME DEPARTAME DEPARTAME DEPARTAMEN DEPARTAME
TAL LA PAZ TALSANTA NTAL TAL ORURO NTAL NTAL NTAL TARIJA TAL BENI NTAL PANDO
CRUZ COCHABAMB POTOSÍ CHUQUISACA
A

ESTRUCTURA FUNCIONAL DE LA DIRECCION DEPARTAMENTALDE LA FUERZA ESPECIAL DE LUCHA CONTRA EL


CRIMEN
FISCAL GENERAL
COMANDO GENERAL --------------------------

DIRECCION NACIONALDE LA FUERZA ESPECIAL


----------------------- DE LUCHA CONTRA EL CRIMEN -------------

DIRECCION DEPARTAMENTAL DE FISCALIA DE DISTRITO


CONTROL SOCIAL LUCHA CONTRA EL CRIMEN

SECRETARIA GENRAL

COORDINA Y
ASESORIA JURIDICA SUPERVISA A TODOS
LOS FISCALES DE
RELACIONES PUBLICAS MATERIA DE TURNO

JEFATURA OPERATIVA JEFATURA ADMINISTRATIVA


DEPARTAMENTAL DEPARTAMENTAL

DPTO.MANEJO DEPTO. CONTRA DEPTO. CONTRA DEPTO. DE DEPARTAMENTO DEPARTAMENT


CONTROL DE CRISIS EL CRIMEN LOS DELITOS PLATAFORMA UNICA DE ANALISIS O DE POLICIA DEPARTAMENTO DEPARTAMENTO
DE PLANEACION DE SERVICIOS
ORGANIZADO COMUNES CRIMINAL E TECNICA
POLICIAL ADMINISTRATIVOS
INTELIGENCIIA CIENTIFICA

DIVISION DIV. DE INV. DE


NEGOCIACION TRATA Y TRAFICO DIV. INV. DELITOS DIVISIÓN
Y MANEJO DE DE PERSONAS Y C. LA PROPIEDAD DIV. PLATAFORMA DIV. ANALISIS Y DIVISIÓN
ESCENA DEL CRIMEN
CRISIS ORGANOS DE ATENCION AL RECEPCIÒN DE LAB.
DENUNCIAS CRIMINALISTICO DIV. PLANEACIÓN DIVISION
DIV. INV. DE PUBLICO SEC. REGISTRO ESCENA RECURSOS
HOMICIDIOS DEL CRIMEN HUMANOS
DIV. INV. SEC. QUIMICA
DIVISION DELITOS DIVISION DE SEC. PLANIMETRIA DIV.
INV. DE CONTRA DIV. ANALISIS DE INTELIGENCIA DOCUMENTACIÒN Y
DELITOS DE DIV. INV. DELITOS CRIMINAL SEC. FOTOGRAFIA SEC .FISICA
SEGURIDAD CASOS CONTROL DE DIVISIÓN
TERRORISMO DEL ESTADO ECONOMICOS INFORMACIÒN
DIV. REGISTROS RECURSOS
Y FINANCIEROS SEC. BIOLOGIA
DIVISION POLICIALES FINANCIEROS
SEC .CUSTODIA DE
DIV. INV. SEGUIMIENTO Y
DIV. SOLUCION EVIDENCIAS SEC. M.
DELITOS CONTROL DE DIVISIÓN
DIVISIÓN CONTRA LA FE DIV. INV. DELITOS TEMPRANA DE CASOS PSICOLOGICA
INTERVENCIO- SEC. MATRICULAS DE ESTADISTICA DIVISION
PUBLICA DE CORRUPCION CAUSAS SEC. IDENTIFICACIÓN
NES TACTICAS MATERIALES
PUBLICA SEC. IDENTIFICACION H. Y SERVICIOS
CRIMINAL
DIV. INV. DE SEC.
DELITOS SECC. ARRESTOS DOCUMENTOLOGIA
DIV. INV. DELITOS SEC. HUELLOGRAFIA
INFORMATICOS CONTRA LAS SECC. PROP.
PERSONAS RECUPERADA SEC. BALISTICA
DIV. INV. DELITOS DIV. LOGISTICA
SEC. MANIPULACION
CONTRA SEC. TRANSPORTES INFOMATICA REFERENCIAS
MENORES Y ----- NIVEL COORDINACIÓN
FAMILIA SEC. COMUNICACIONES SEC. IMAGEN AUDIO DIRECTA
Y video NIVEL DE DEPENDENCIA
SEC .SUMINISTROS DIRECTA
..... NIVEL FUNCIONAL

pataka paqallquni 108 ciento siete


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

ESTRUCTURA OPERATIVA DEL MINISTERIO PÚBLICO


FISCAL GENERAL DE LA REPÚBLICA

FISCALES DE DISTRITO (9)

Fiscales de Recursos

Fiscales de Materia

Fiscales Asistentes

ESTRUCTURA ADMINISTRATIVA DEL M.P.

A NIVEL SUPERIOR Fiscal General de la República

A NIVEL DE Consejo Nacional

COORDINACION Consejo Técnico

A NIVEL DE CONTROL Inspectoría General

Auditoría Interna

APOYO DIRECTO AL Fiscal Adjunto

FISCAL GENERAL Coordinador General

Secretario General

Asesor General

Asesor Legal

A NIVEL EJECUTIVO Y Dirección Nacional de Recursos Humanos

OPERATIVO Dirección Nacional Administrativo Financiera

Instituto de Investigaciones Forenses

Instituto de Capacitación del Ministerio Público

Fiscalías de Distrito (9 en todo el territorio)

pataka kimsaqallquni 109 ciento ocho


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

ESTRUCTURA ORGÁNICA DEL PODER JUDICIAL

PODER JUDICIAL

CONSEJO DE LA JUDICATURA CORTE SUPREMA DE JUSTICIA TRIBUNAL CONSTITUCIONAL

Cortes Superiores de Justicia (9) Civil-comercial


Penal
Familia
Penales Niño, niña y adol.
Trabajo y SS
Agrarios Tribunales Juzgados Minerìa y
Administrativa
Contravenciones
Mínima cuantía
De instrucción De partido

ORGANIGRAMA DEL SERVICIO NACIONAL DE LA DEFENSA


PÚBLICA
D.S. No. 24073 DE 20 DE JULIO DE 1995

PODER EJECUTIVO
Dependencia
MINISTERIO
DE LA PRESIDENCIA
Coordinación
VICEMINISTERIO VICEMINISTERIO
DE JUSTICIA DE DD.HH.

DIRECTOR NACIONAL
DE LA DEFENSA PÚBLICA

ÓRGANO DE ORGANO DE ÓRGANO


EJECUCIÓN COORDINACIÓN ADMINISTRATIVO

JEFE NACIONAL DE
JEFE
DEFENSORES NACIONAL
PÚBLICOS
ADMINISTRATIVO

TRABAJORES COORDINADORES JEFE REGIONAL


DEFENSORES
DISTRITALES ADM.
PÚBLICOS SOCIALES

ASISTENTES ASISTENTES COORDINADORE


LEGALES SOCIALES PROVINCIALES

pataka llatunkani 110 ciento nueve


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

ORGANIGRAMA DEL SERVICIO NACIONAL DE LA DEFENSA


PÚBLICA

LEY No. 2496 DE 4 DE AGOSTO DE 2003

PODER EJECUTIVO

MINISTERIO DE
LA PRESIDENCIA

VICEMINISTERIO VICEMINISTERIO
DE JUTICIA DE DD.HH.

SERVICIO NACIONAL
DE DEFENSA PÚBLICA

DIRECTOR NACIONAL

DIRECTORES DISTRITALES

DEFENSORES PÚBLICOS TRABAJADORES SOCIALES

ABOGADOS ASISTENTES ASISTENTES SOCIALES

pataka tunkani 111 ciento diez


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

LAPHICHIK YATIYASIÑA

Phuq´ata 24 Llamayu 2009

Arxatiri:
Teodoro Salgado Rojas
APU QAMAYU JUCHANAK P´AMP´ACHIRI
CHUKIYAWU

Jallallakipanay arxatiri

Jichüruw walpuniw jumarux jallallt´ansman jumaruxa kunatix jumax


irnakt´a yanaptasina taqi jaqinakaruw ukatwa jumaru yatt´ayasiña munsma
akhama sasa.

Jilata arxatiri aka pä simanaw pasawayxi, jicha illapa urumpixa jaypachaw


saraqawayxi, ukatwa jichhaxa nayax yatt´ayasiña munta kunatix nayan
utajaruw lunthatanakaxa mantatayna, anujas jiwataw uñsti, wali qhurunawa,
chhaqhatawa qullqi phisqapatakanwa ukatsti isinakaw chachajana,
wawanakana, ikiñanaka ukanakaw, ukatwa punks khaksuwayataynaw uka
lunthatanakaxa.

Yatxatatapanay ukhamaraki uka jaqinakas katjatarakipanay juchapa


uñt´ayañkama

Nayana sutijaxa satawa

Nikuläsa Mamani Huanca


Ayllu Phuq´ata

pataka tunka mayani 112 ciento once


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

BIBLIOGRAFÍA

Defensor del Pueblo CONVENCIÓN INTERAMERICANA


PARA LA ELIMINACIÓN DE TODAS
LAS FORMAS DE
DISCRIMINACIÓN DE TODAS LAS
FORMAS DE DISCRIMINACIÓN
CONTRA LAS PERSONAS CON
DISCAPACIDAD. 2007

MANUAL DE ACTUACIONES INVESTIGATIVAS DE FISCALES,


POLICIAS Y PERITOS

Plan Quinquenal MINISTERIO PÚBLICO FISCALÍA


GENERAL DE LA REPÚBLICA 2006
– 2010,

Defensor del Publo DECLARACIÓN UNIVERSAL DE


LOS DERECHOS HUMANOS 2007

Coa H., Jhonny y LEXICO JURIDICO AYMARA


Villavicencio M., Santiago JOSE La Paz – Bolivia, 2008

Ministerio de Asuntos COMPENDIO DE


LEGISLACIÓN INDÍGENA

Campesinos, Pueblos Indígenas La Paz- Bolivia 2001


y Originarios

Policía Nacional PROPUESTA INSTITUCIONAL Y


EXPOSICIÓN DE MOTIVOS PARA
EL REGIMEN DE LA POLICÍA
NACIONAL EN LA NUEVA
CONSTITUCIÓN POLITICA DEL
ESTADO 2007

Defensor del Pueblo DERECHOS HUMANOS DE LAS


PERSONAS PRIVADAS DE
LIBERTAD 2004

pataka tunka payani 113 ciento doce


Jhonny Coa y Santiago Villavicencio Cha´axwaw utanakan arst´asiwi

Memoria Anual FUERZA ESPECIAL DE LUCHA


CONTRA EL CRIMEN La Paz –
Bolivia. 2007

Defensor del Pueblo DERECHOS HUMANOS Y


CIUDADANOS EN EL TRABAJO DE
LA POLICÍA 2004

Gutiérrez M., Pascual MORFOSINTAXIS NOMINAL: Un


estudio contrastivo aymara y castellano
1998 Tesis (UMSA.) La Paz –
Bolivia

Roberto Santos Escobar FECHAS HISTORICAS INDIGENAS


Ediciones Aruwiyiri 1992.

patak tunkani kimsani 114 ciento trece

También podría gustarte