Está en la página 1de 18

QHICHWA SIMIPI RIQSINAKUSPA

Conociéndonos en idioma quechua

Imaynalla yachachiq
Hola prodesora
Imaynalla masikuna
Hola amigos (as)
Allin tuta yachachiq
Buenas noches profesora
Allin tuta masikuna
Buenas noches amigos
Imataq sutiyki?
¿Cómo te llamas?
Ñuqaypata sutiyqa: Noemy Miranda Balcázar
Mi nombre es: Noemy Miranda Balcázar
Maymantataq kanki?
¿De donde es?
Ñuqa La Paz llaqtamanta kani.
Yo soy de La Paz.
Maypitaq llamk’anki?
¿Dònde trabajas?
Ñuqa EGPP wasipi llamk’ani.
Yo trabajo en EGPP.
Maypitaq tiyakunki?
¿ dónde vives?
Ñuqaqa Miraflores kitipi tiyakuni.
Yo vivo en Miraflores.
Ñuqaqa Tarija llaqtapi tiyakuni.
Yo vivo en Tarija.
Pachi.
Gracias.

CARÁTULA
QHICHWA SIMIPI RIQSINAKUSPA

Imaynalla yachachiq FOTO DEL


ESTUDIANTE

Imaynalla masikuna
Allin tuta yachachiq
Allin tuta masikuna

Ñuqaypata sutiyqa: Noemy Miranda Balcázar


Ñuqa La Paz llaqtamanta kani
Ñuqa Jampina wasipi llamk’ani
Ñuqaqa Miraflores kitipi tiyakuni

Ñuqaqa Tarija llaqtapi tiyakuni


Pachi
QHICHWA SANAMPAKUNA
La lengua quechua está conformado por 28 fonemas segméntales, de los
cuales 25 son consonantes y tres vocales.

QHICHWA
K’IRPA /QHAQUSQA: Kirukir
Wirp’apura Sanq’ar Sanq’ar Wasa
OCLUSIVOS: u
Bilabial Palatal velar
Alveolar
LLUNLLUKUNA p t - k
Simples
PHUKUSQAKUNA
Aspiradas
ph th - kh
T’UQYASQAKUNA
Glotalizadas
p' t' - k'
QHAQUSQA:
AFRICADAS:
LLUNLLUKUNA
Simples
ch
PHUKUSQA
aspiradas
chh
T’UQYASQAKUNA
glotalizadas ch’
KHUYUSQAKUNA
fricativos
s j
CHIRUKUNA
Laterales
l ll
SINQASAMAKUNA
Nasales
m n ñ
KHARKATISQA
Vibrante
r
ISKAYCHASQAKUNA
Semiconsonante
w y

QHICHWA UYAYWAKUNA
Vocales

ÑAWPAQKAQ CHAWPIKAQ QHIPAKAQ


Anterior Central Posterior
WISK’ASQA i u
Cerrados
KICHASQA a
UKHU abierto

ESCRITURA PRONUNCIACION
Iqiqu ƏqƏqⱷ ‘dios abundante’
Suqta Sⱷjta ‘seis’
Q’illu Q’Əllu ‘amarillo’

QHICHWA SANAMPAKUNA
QHICHWA SANAMPAKUNA
Simples: pa ta cha ka qa
Aspiradas: pha tha chha khaka qhari
Glotalizadas: p’a t’a ch’a k’a q’a
O e
Uqi
/p/
Simples: pichana, puka, pacha
Aspiradas: phiri, phukuy, phuti, phaway, phasa
Glotalizadas: p’isqu, p’itay, p’uti, p’uñu, p’acha
/t/
Simples: tinku, tiyana, tutuma, tuta, tanta, tata
Aspiradas: thikray, thuta, thanta, thayacha
Glotalizadas: t’ika, t’uru, t’anta, t’ara, t’akay
/ch/
Simples: china, chita, chunka, churi, chaki, chawa
Aspiradas: chhiri, chhutu, chhalla, chhaka
Glotalizadas: ch’ila, ch’iti, ch’ulu, ch’allay, ch’uñu,
ch’aki, ch’aska
/k/
Simples: kiru, kimsa, kunka, kanka, kachi
Aspiradas: khiska, khituy, khuru, khuchi, khaka,
Glotalizadas: k’isa, k’ita, k’uchu, k’ullu, k’acha, k’ara

/q/
Simples: qiru, qillqay, quwi, qullqi, qallu, qaqa
Aspiradas: qhilla, qhispillu, qhusqu, qhuña, qhaway
Glotalizadas: q’illu, q’iwa, q’uwa, q’umir, q’ala, q’asa
q’allu

/s/ siki, sillu, suwa, supay, sara, sach’a


/j/ jisq’un, jina, jucha, juk’ucha, jamuy, jatun

/l/ liwi liwi, link’u, luru, luch’ay, lawa, lat’u


/ll/ llilli, llint’a, llulla, llunk’u, llant’a, llaqwa

/m/ mama, maki, michiy, mikhuy, much’ay, mut’i


/n/ nina, ninri, nuna, nuqa, nanay, napaykuy
/ñ/ ñit’iy, ñiqi, ñuñu, ñut’u, ñawi, ñak’ay, ñaña

/r/ riy, rit’i, runtu, ruway, rantiy, ranqhay


/w/ wiru, wichariy, winkhuy, wuru, waka, waranqa, uwija
/y/ yuru, yapay, yachay, yana, yuraq
Z, RR, X, B, V, D, F, C, G, H, Q
O, E
NAPAYKUNA
Allin paqarin
Allin p’unchaw
Allin sukhayay
Allin ch’isi (4 a 7)
Allin tuta
Allin
Waliq
Sumaq
-p, -pta,- qpata, -pata, -ypata= de

SUFIJOS POSESIVOS NOMINALES EN SINGULAR Y PLURAL

Ñuqaypata misiy mi gato - y = mi ‘marcador de 1ra.persona singular’

Qampata misiyki tu gato -yki = tu ‘marcador de 2da.persona singular’

Paypata misin su gato -n = su ‘marcador de 3ra. Persona singular’

Ñuqanchikpata misinchik -nchik = nosotros ‘marca 1ra. P. plural .Incl.

Ñuqaykupata misiyku -yku = nosotros ‘marca 1ra. P. plural. Ex.’

Qamkunapata misiykichik -ykichik = ustedes ‘marca 2da. P. pl.’

Paykunapata misinku -nku = ellos/ellas ‘marca 3ra. P. pl.’

-manta= de

-man= a, al, a la, hacia


-wan= con

-paq= para

-pi= en

-kama= hasta

Q’ayakama, watakama, tinkunakama, machkhakama

Killakama

-pis= también

Ñuqapis, mamaypis, Pedropis, allqupis

-raq= todavía

-lla= nomás

-ri= y?

TIEMPO PRESENTE SIMPLE

TAKI-Y CANT-AR – ER, -IR

Ñuqa takini -ni 1ra. p. singular


Qam takinki -nki 2da. P. singular
Pay takin -n 3ra. P. singular
Ñuqanchik takinchik -nchik 1ra. P.pl.Incl.
Ñuqayku takiyku -yku 1ra. P. pl. Excl.
Qamkuna takinkichik -nkichik 2da. P.pl
Paykuna takinku -nku 3ra. P. plural
Kay= ser, estar, tener, haber, parecer
Ñuqa kani yo soy -ni 1ra. p. singular
Qam kanki tu eres -nki 2da. P. singular
Pay kan él/ella es -n 3ra. P.
singular
Ñuqanchik kanchik n. somos -nchik 1ra. P.pl.Incl.
Ñuqayku kayku N. somos -yku 1ra. P. pl. Excl.
Qamkuna kankichik ustedes son -nkichik 2da. P.pl
Paykuna kanku ellos/ellas son -nku 3ra.p plural

NAKUNATA RIQSISPA
Q’ipina raphi ch’itana qillqana tiyana
Siqina raphi jusk’una k’utuna ñit’ina
Pirqa qillqana simipirwa phiskuna kikinchana
Waqyana p’anqa llajana ñiqicha
Raphi qillqana p’anqa jamp’ara wayaqa
Juch’uy wayaqa yupana
NAKUNATA RIQSISPA
Piqpatataq kay qillqana?
Chay qillqanaqa ñuqaypata

Imataq qampata sutiyki?

Imataq ñuqaypata sutiy?

Imataq paypata sutin?

Imataq mamaykipata sutin?


Imataq allquykipata sutin?
Imataq misiykipata sutin?
Maymantataq mamayki?
F. I. Kay qillqana qampatachu? -chu=?
F.A. Ari, kay qillqanaqa ñuqaypata
F.N. Mana kay qillqanaqa ñuqaypatachu. Kay qillqanaqa
paypata
Milkirpata
F. I. Chay wasi paypatachu?
F. A. Ari, chay wasiqa paypata
F.N. Mana chay wasiqa paypatachu.
RUNA UKHU

Uma Sinqa Kunka khasku chaki


Chukcha Uya Rikra wiksa muqu chaki
Ninri Simi Maki wasa
Mathi Kiru Muqu maki siki
Pullurki Qallu Ruk’ana qunquri
Qhichirpakuna k’aki Sillu T’usu
ñawi sunqu chuchu ñuñu pupu -
kururu
UNQUYKUNA
Chukchu chiri unquy q’uchu
Tullu t’ajay kharkati ch’uju
Anku unquy wiq’uy ch’uju unquy
Llawar unquy ñawi unquy qhuya unquy
Q’ichalira lliqti
Quñi unquy wanthi
Uma nanay wiksa nanay kiru nanay chaki nanay
Ñawi nanay t’usu nanay, wasa nanay, kunka nanay
Sunqu nanay mallq’a nanay, ñuk’u, aqu nanay
Chuchunka.

-wa= me
-wan = con

TIEMPO PRESENTE SIMPLE

TAKI-Y CANT-AR – ER, -IR

Ñuqa takini -ni 1ra. p. singular


Qam takinki -nki 2da. P. singular
Pay takin -n 3ra. P. singular
Ñuqanchik takinchik -nchik 1ra. P.pl.Incl.
Ñuqayku takiyku -yku 1ra. P. pl. Excl.
Qamkuna takinkichik -nkichik 2da. P.pl
Paykuna takinku -nku 3ra. P. plural

TIEMPO PRESENTE PROGRESIVO -chka= estar+-ando, -endo -yendo

-sha

-sa
Ñuqa llamk’achkani yo estoy cantando
Qam takichkanki tu estas cantado
Pay takichkan él/ella está cantando
Ñuqanchik takichkanchik nosotros estamos cantando
Ñuqayku takichkayku nosotros estamos cantado
Qamkuna takichkankichik ustedes están cantando
Paykuna takichkanku ellos/ellas están cantando

Parachkan q’uñichkan wayrachkan


Rit’ichkan chirichkan ruphachkan
Chhikchichkan qhasachkan
Riy ch’usay
Ñuqaqa Quchapampaman richkani
TIEMPO PASADO TESTIMONIAL -rqa
Ñuqa takirqani yo canté
Qam takirqanki tu cataste
Pay takirqan él/ella cantó
Ñuqanchik takirqanchik nosotros cantamos I.
Ñuqayku takirqayku nosotros cantamos Ex.
Qamkuna takirqankichik ustedes cantaron
Paykuna takirqanku ellos/ellas cantaron
TIEMPO PASADO NO TESTIMONIAL -sqa= había
Ñuqa takisqani yo había cantado
Qam takisqanki tu habías catado
Pay takisqan él/ella había cantado
Ñuqanchik takisqanchik nosotros habíamos cantado I
Ñuqayku takisqayku nosotros habíamos cantado Ex.
Qamkuna takisqankichik ustedes habían cantado
Paykuna takisqanku ellos/ellas habían cantado
verbo -q -na
pichay pichaq pichana
qillqay qillqaq qillqana
llamk’ay llamk’aq llamk’ana
takiy takiq takina wasi

LLIMP’IKUNA
Puka, q’illu, q’umir, anqas, willapi, kulli, sut’i kulli.
Qhusi, ch’umpi, uqi, yana, yuraq, ch’iqchi, lunku, quri,
Qullqi, panti-llamkha.
Chiqan siqina
Link’u-link’u ñan
Rakhu k’ullu
Ñañu k’aspi
Phatu p’acha
Sillp’a p’acha
P’alta jamp’ara
Muruq’u papawki
Muyu siwi
Wist’u chaki
ADVERBIOS
Qayna wata ñawpaq pacha
Ñawpaq wata kunan pacha
Kunan wata qhipa pacha
Qhipa wata unay
Qayna qanimpa
Kunan p’unchaw
Q’aya killa
Minchha wata
TIEMPO FUTURO

Ñuqa takisaq -saq


Qam q’aya takinki -nki
Pay takinqa -nqa
Ñuqanchik takisun-chik -sun-chik
Ñuqayku takisaqku -sayku -sqayku
Qamkuna takinkichik -nkichik
Paykuna takinqanku -nqanku

También podría gustarte