Los dos mitos publicados en este folleto han sido tomados del libro Mitos e historias aguarunas de Jos

Luis Jordana Laguna (Retablo de papel ediciones. Lima. 1974). Jos Luis Jordana Laguna

Centro Guaman Poma de Ayala Jirn Retiro 346 Tahuantinsuyo Cusco www.guamanpoma.org Unidad de Capacitacin Coordinadora Victoria Cass Traduccin al quechua Hilda Caari Correccin de estilo Jorge Vargas Prado Ilustraciones Natalia Lizrraga Diseo y diagramacin Nico Marreros Impresin Servicios Grficos JMD Hecho el depsito legal en la Biblioteca Nacional del Per Nro. 2011-00716 Tiraje: 1000 ejemplares Cusco, diciembre del 2010

Contenido
Katp, hukucha aguaruna warmita wachakuyta yachachin / 5

Jmpue, nina paqarichiq qinti / 16

Katp, hukucha aguaruna warmita wachakuyta yachachin

awpaqqa manas Aguaruna warmikunapas nitaq Wanbisa warmikunapas wachakuyta yachasqakuchu. Manas kunan warmikunahinachu wachakuqku. Wirasapaa, hatun wiksayuqa, yaqa qanchis killa unquq kachkaqtinkus qharinku wiksankuta kuchuspa wawata hurquq. Chaywanmi achka warmikuna kiri unquywan unquspa waupuqku. Chayraykus Wambisa wawatawan Aguaruna wawatawanqa qharikuna uuspa uywaqku. Chaypachakunaqa qharikunaqa qhasqusapas kaqku. Huk kutinataqsi, unay wata awpaqtaraq huk qhariqa warmiyuq kasqa. Payqa warminpa wiksanta hatuntaa rikuspas, bambu, gua-

yaquil kaspiwan ima wiksanta kuchurquspa wiksanmanta wawata hurqurqusqa, chaysi warminqa yawar apariywan waupusqa. awpa Wanbisa, Aguaruna qharikunaqa, qhari wawaq paqarimusqanta rikuspaqa wawata hurqurquspahinas waurqachipuqku. Warmicha kaqtintaqsi ichaqa pay kikinku uuspa uywaqku. Chaypachaqa warmi wawachas kasqa.

Chay warmi wawacha hatuna wiarquqtinsi, taytanpa churinta wiksayakapusqa. Chay runaqa ususinpa wiksanpa wiasqanta qhawarispas wiksanta kuchuspa musuq wawata hurqusqa. Qharicha kaqtinsi wawataqa waurqachipusqa. Mana warmiyuq mana wawayuq qhipapuspas, huk ayllumanta wasinman warmita pusarqamusqapacha. Warmiqa utqayllas wiksayuq rikhurirqun. Huk punchawataqsi wachakunanpaqhinaa wiksan nanasqa, chaywansi llakisqa kachkasqa wachakunan punchaw achhuykamuqtin, hinallataq qusan wiksanta kuchuspa wawa hurqu-

nanta yachaspa. Qusanataqsi nisqa: uqaq ima sallqa uywakunallapas hapiq rinaykama, qam inchis hurquq chakrata riy. Muntimanta kutimuspaymi wawa hurqunaypaq wiksaykita kuchusqayki. Warmiqa llakisqas chakrata rispa inchista pallan. Chayhina llakisqa waqay waqay kachkaqtinsi, chakraman llapan uankuna qatirisqa Katp hukucha chayam u n .

Hukuchaqa uankunatas nin: Inchista pallaychispacha! Ua hukuchachakunaqa inchistas pallayta qallarinku. Inchista pallaykuchkaqtinkus Katp hukuchaqa Aguaruna warmiq khuyay khuyay waqasqanta uyarisqa. Chaysi Katp hukuchaqa tapuykun: Yaw, warmi! Imamantan waqanki? nispa. Warmiataqsi hukuchaman willakun: Wasiyman kutiqtiymi wawa hurquwananpaq qusay wiksayta kuchuwanqa, chaywanmi waupusaq. Manan uqaqa wachakuyta yachanichu. Katp hukuchaataqsi kutichin: Khaynaniraq hatun warmiataqchu, mana wachakuyta atiwaq! Imaynataq uqari huchuychalla kachkaspay mana sasachaspalla wachakuni! Ku-

10

nanmi uqa mana sasachaspalla wachakuyta yachachisqayki, qamataqmi ichaqa wachakuy yachachisqaymanta llapan inchis chakraykita quwanki. Warmiqa manaas waqanchu, Katp hukuchatas wachakuy yachachinanpaq khuyapayakun. Katp hukuchaataqsi rimapayan: Qhawariy, Utu china quwitaraq awpaqta maskarqamuy, payta wachakuyta yachachiway ninki. Sichus Utu wachakuyta yachachisunki chayqa, wawaykikunan paqarirquspahina utqaylla purinqapacha. Warmiqa Utu china quwitas mas-

11

kamun, chaysi quwiqa rumu chakra ukhupi mikhuchkasqa. Warmiqa rimaykuspas khuyapayakun: aachay! Amahina kaychu Wachakuyta yachaykachiway! nispa. Ichaqa, awpa aguarunakuna wambisakuna willakunku, chaypachaqa Utu china quwiqa yuka mikhusqanpi yuyay chinkasqa kaspas, qillakuspa mana warmita yanapayta munasqachu. Warmiqa inchis chakraman kutispas Katp hukuchaman willakusqa, Utu china quwiq mana yanapay munasqanta. Chaysi Katp hukuchaqa nin: Ama llakikuychu. uqa yachachisqayki. Warmiqa Katp hukuchamansi uankunapaq achka inchista quykusqa, Katp hukuchaataqsi wachakuyta yachachin, imaynatas mana akarispalla wachakunman chayta: Qhawariy!, awpaqta iskay kaspita pampaman sayachiy, chay patamantaq huk kaspita chakasqatahina wataspa churarquy. Pampapitaq pltanus rapita mastarquy. Chaymantataq qunqurikuspa, allinta chakaykita kicharispa chakatasqa kaspimanta iskaynin makiykiwan warkukuy. Warmiqa Katp hunkuchaq nisqantas ruran. Warmiqa chakanta allinta kicharispas qunqurikuspa chakatasqa

12

kaspimanta hapiykukuspa warkurikun. Katp hukuchaqa wachakuytas yachachichkallan: Kunanqa kallpawan, ichaqa allillamanta samarinki. Warmiq ukhunmantapacha samarinankamataqsi, Katp hukuchaqa wiksanta itin, chayllamansi warmiqa mana akarispalla wacharqukun, wawataqsi platanus rapi pataman urmaykamusqa. Warmiqa ancha kusisqas. Mana sinchita akarispallas wawanta wacharqukusqa. Katp, hukuchaqa placentanpa lluqsimunantapas yachachinsi: Placentaykiq lluqsimunanpaq sinqaykiman yukaq rapinta winakuy, chaymi kallpawan achhichisunki. Chayta nispas, Katp hukuchaqa warmiq sinqanman yukaq rapinta winarqun. Chiqapaqsi warmiqa kallpawan achhin, chayllamansi placentaq

13

unun phatamun, placentataqsi pltanus rapi pataman urmaykamun. Warmiqa ancha kusisqa, wawanta marqaykukuspa yachachiyninkunamanta yanaparisqankunamanta ima Katp hunkuchata aanchakuspa wasinman ripusqa. Chaypis qharinqa bambu kuchilluwan wiksan kuchunanpaq suyachkasqa. Qharinqa wawa marqaynintin warmiq chayasqanta rikuspas phiasqa rimapakusqa: Kunanqa qam kikiyki wawaykita uywakapuy! nispas qhariqa uunta kuchurqukuspa warmiman chanqaykusqa. Hukninkaq uus awpaqman chayasqa hukninkaqtaqsi wasanman chayasqa. Ichaqa chaymantas warmiq awpaqinman churakapus-

14

qa, chaymantapachas warmikunaq qhasqunqa wiapusqa, chaywan wawachanku uuy atinankupaq. Chayhinatas awpa warmikunaqa wawa wachakuyta, wawayuq warmi kayta yachasqakuchu. Hinallataq purunpi tiyaq awpa runakunapas willakullankutaq, Sichus chay warmi khuyapayakuchkaqtin Utu china quwi wachakuyta yachachinman karqan chayqa, paqariq wawakuna utqaylla sayaspa purinkumanpacha karqan; qillakuspataq Utu china quwi mana chay warmita yachachiyta munasqachu chayqa, chaymi wawakuna huk wata qhipataraq purinku.

15

Jmpue, nina paqarichiq qinti

guarunakunaqa Alto Maraon yunkapi tiyayta qallarichkaspaqa, manas ninatapas riqsisqakuchu, nitaq allpa tarpuytapas yachasqakuchu. Manas rumu chakrankupas nitaq platanus chakrankupas kasqachu.

17

Chirimanta yarqaymanta imas akariqku. Wawakunapas paqarimusqanku qhipallatas waupuqku, manas imankupas pistuspa wawakuna quirichinankupaq kaqchu. Manataq ninanku kaqchu chayqa, aguarunakunaqa manas aychatapas nitaq wak mikhuykunatapas waykusqatachu mikhuqku. Wayqukunapis churuchakunatawan camaronchakunatawan maskakuqku, tarirquspankutaqsi wallwakunku ukhuman churakuqku. Hinatas wallwakunku ukhupi hukniray llimpiman tikrakunankama hapiqku, chaytataq mikhuqku. Chayhinatas awpa Aguarunakunaqa mikhuykunata waykuqku. Balsa ruranapaq Topa sutiyuq kaspitapas kasqanta wallwakunkuman hukniray llimpiman tukunankama churakuspa mikhuqku. Churuta camaronta chawllatawansi awasqa chambira istira pataman churaspa intiwan ruphachiqku. Allinta chakinankama saqiqku. Chaytas mana imallayuqta mikhuqku, manataq kachitapas riqsiqkuchu chayqa.

18

Iwa, runa mikhuq hatun runallas ninata hapiq kasqa. Mana kacharispas allinta qhawaq. Aguarunakunamanqa manas quyta munaqchu. Paykunapas manas qichuyta atiqkuchu, Aguarunakunata wauchispa mikhurqapuqtinsi manchakuqku.

19

Jmpue pichinkuwan Yampits pichinkuwanataqsi huk punchaw Iwamanta nina suwakunankupaq kamachinakusqaku. uqaq nina hapinaykama, Jmpue qamataq Iwaq chakranpi tarpunan mikhuykunaq muhunta apamunki nispa Jmpue qintichaqa chayhinata nin. Mallki mallki sunqupi kawsaq Yampits pichinkuchapas nillantaq: Ar, allinmi. Qam haqayninta riy, uqataq kayninta risaq.

20

Qintichaqa wayquntakamas risqa, ichaqa raphranta chuychuta apicharqukuspas Iwaq warminkunaq chakramanta kutimunanku anpi kumparayasqa. Iwaq warminkunas annintakama kutinpuchkasqaku, chaysi an patapi chuychu apichasqa chirimanta qhatatachkaq qintichata tarisqaku. Akakallaw! Wakcha qinticha! Chirimanta wauchkana!, haku wasinchisman quirinapaq apakusunchis nispa Iwaq warminkuna nisqaku. Hukninkaq warmis, qintichaq quirinanpaq pachan ukhuman winarqukusqa. Wasinkupiqa ninaq awpaqinpis chura-

21

ykunku. Iwaq hukninkaq warmiataqsi wasiq sispallanpi Yampits pichinkuchata tarikamusqa, pichinkuchaqa yarqaymantapas wauy wauyllaa kachkanman hinas kasqa. Warmiqa hapirquspas wasiman apallasqataq. Chaysi warmiqa pay kikin tapuykukun: Imatataq kay pichinkuchari mikhunman?, kay ruruchata quykusaq, rurukunatapasch mikhukun. Warmiqa simichallanmansi purutu ruruta, inchis ruruta sara ruruta ima mikhuchisqa. Pichinkuchaqa llapantas mullpurqun. Qutunpis llapan mikhusqanta waqaychan, manas akakusqapaschu. Warmiqa pichinkuq rurukuna mikhusqanta rikuspas, sapallanta pampapi rurukuna mikhuchkaqta saqiykun, chaykamaataqsi warmiqa platanus waykuq, rumu waykuq risqa. Chaykamas Jmpue qintichaqa ninaman pisi pisimanta aswanta achhuykusqa. Ninaman achhuykusqanwansi phurun chakichkasqa. Allin chakisqaa phurun kaqtinsi, ninaman chupanta winayta munasqa, Iwas rikurqusqa, chaysi qaparisqa:

22

Qintin chupanta kanakuchkan! Qintin ruphachkan! Huk warmis phawaykuspa ninamanta qichuspa karuchaman churasqa. Qintitaqsi ichaqa nina suwakuytapuni munachkasqa. Unayas kasqa, Iwakunapas qintitaqa qunqapusqakuas. Qintiqa chinchallas

23

qhipanpamanta rawrachkaq ninaman achhuykusqa, qunchaq rawramusqan ninamansi hatun chupachanta winaykusqa. Ruphaspas qintiq chupanqa phurunkunaman hapirqun. Qintiqa chupachan rawrachkaqsi qusirispa, qusirispa utqayllata phalaspa hatun Iwaq wasinmanta lluqsisqa. Iwataqsi qaparisqa:

24

Qintin ninata suwakuchkan! Qintin ninata suwakuchkan! Hapiytas munasqaku, manas hapiyta atisqakuchu. Qintiqa mallki mallki sunqumansi ninata aparikuspa ayqiykukusqa.

25

Jmpue qintichaqa chaki mallkikunata machu mallkikunata llamta rurana mallkikunata tarispas chupachanwan rakhu kaspikunaman tupaykachispa hapichisqa. Lliwpi ninata saqispas phalasqa. Qintichaqa aychanman nina rawray ayparqunan kachkaqtinsi, Maraon mayuman phawaykuspa unu ukhuman winarqukusqa. Chayhinatas phurunpi nina rawray waupusqa. C h a y punchawmantapachas, llapan qintikuna usphaman rikchakuq yuraq uqi llimpi chupachayuq kapunku. Aguarunakunataqsi ninata hapikuspa wasinkuman apakusqaku, chaymantapachas ninaq mana waunanpaq allinta qhawapayanku.

26

Yampits pichinkuchaataqsi Iwakunaq llakisqa Jmpuepa ninata aparikuspa chinkakusqanmanta kachkanankukama, utqaylla phalaspa ayqikapusqa. Yampits pichinkuchaataqsi aguarunaq wasinman chayaspa Iwaq wasinpi llapan rurukuna mullpumusqanta aqturqapusqa. Chayhinatas aguarunakunaqa inchis muhuyuq, sara muhuyuq, purutu muhuyuq kapusqaku. Chakrankupis tarpuyta qallarisqaku.

27

Chay punchawmantapachas Aguarunakunaqa tuta punchaw ninataqa rawrachkaqtapuni hapinku, chaywan mikhunanku waykukunankupaq, platanus kankanankupaq, rumu kankanankupaq, mana aychaq ismunanpaq, aycha qusichinankupaq, paray punchawkuna chiriy tutakuna, chakinku quichikunankupaq.

28

Aguarunaq kawsayninmanta willakuykuna

Una pblicacin de:

Con el apoyo de: