Está en la página 1de 29

GUÍA METODOLÓGICA

PARA EL APRENDIZAJE
QUECHUA
INTERMEDIO Iv

“Qichwa siminchik aswan


mat’ipanapaq”

Puno - 2020
DIRECTORIO DEL CENTRO DE ESTUDIOS DE LENGUAS
EXTRAJERAS Y NATIVAS

RECTOR DE LA UNA PUNO: Dr. Porfirio Enriquez Salas.

VICERRECTOR ACADÉMICO: Dr. Rogelio Flores

Franco. DIRECTOR DE CELEN: Dr. Mario Silva Dueñas.

ADMINISTRADOR DE CELEN: Mg. Carlos Emilio Quilca Godoy.

COORDINADOR ACADÉMICO: Ing. Néstor Huanca Arias.

DOCENTES DE LENGUA ORIGINARIA QUECHUA


Guillermo Valeriano Anahui.
Benjamin Mango Mamani.
Eulalia Antonia Pino Apaza.
Bernardino Yucra Yucra.
César Genaro de la Cruz López.
Teodoro Julio Coronel Quispe.
Alex Cesar Davila Quispe.
Virgilio Garcia Garcia.
Miguel Zapana Vilcazán.

AUTOR.
Guillermo Valeriano Anahui.

DOCENTES QUE VALIDAN EL MÓDULO.


Guillermo Valeriano Anahui.
Benjamín Mango Mamani.
Eulalia Antonia Pino Apaza.
Bernardino Yucra Yucra.
César Genaro de la Cruz López.
Teodoro Julio Coronel Quispe.
Alex Cesar Davila Quispe.
Miguel Zapana Vilcazán.

2
Huk kutinpi llamk’anapaq

Siwarchallay rumi

Wichay kalli muqupi siwarchallay rumi (Kuti)

Amama willankichu mamataytamanqa

Amama willankichu ripukusqaytaqa.

Aswanpas willaykunki, warma yanachayman

Aswanpas willaykunki warma urpichayman

Hierbas del olvidotan pallachkarqan nispa.

Hierbas del olvidotan tìpichkarqan nispa

Sichus machkhawanqa, machkhawanqa chayqa

(kuti) Urqupi lakiwanata tapurikullanqa (kuti)

Mana tariwaspa, mana tinkuwaspa kuti

Waqayachisqaycha ripukun niwanqa.

Llakiyachasqaycha pasapun niwanqa.

P’isaq chaka patachapi turunhilchay

Anilluchayta chinkachini turunhilchay

Picha maycha tarikunqa turunhilchay

Chaypunicha dueño kanqa turunhilchay.

Imamantam chay takiy. … Siwarchallay rumi


Imanaptintaq hierbas del olvido qurata pallachkarqan Sichus machkhawanqa, machkhawanqa
chayqa

Mana tariptinri pitataq tapukunman. Waqayachisqaycha ripukun niwanqa.

Imanaptintaq ripuchkanman. Mana tariwaspa

Pitaq paypa duyñun kanqa. Chaypunicha dueño kanqa


Llaqtanchikmanta rimaykusunchik

Wayqipanaykuna; kay Riparayninchikmanta, llaqta


huñukuyninchikpi umalliqninchik manachu hinan
rimaykusunchik llaqtanchikpa
allintachu lllamk’achkan.
kawsayninkunamanta.

Llaqtanchikpa k’ikllunkunapas,
Qayna p’unchaw, sapanka
sinchi t’uru, qhilli, qaynana
Barrio umalliqkuna
pampapipas hunt’a qhatuqkuna,
huñunakurqayku, chaypi
mana chay k’ataypas chaninchu.
yuyaykuyku, llapamanta
chaninchariyta.
Hina kaqtinqa, papilpi
qhillqaykusunchik, chaytataq
haywarikusunchik.

Qayna p’unchaw wawayta


aparqani hampina wasita,
nipuni pipas uyarpariwanchu. Ñuqapas qullqiy
Kaqllataq chaqay urqukuq purirqani,
juzgado nisqa, chaypitaq ch’isiyaq
huchakuna sayaspa suyana,
chaninchana hinaspapas phiñasqa,
wasipipas, manan ni allintapaschu
pipas uyarisunkiku.
yuyarisunkimanchu.

Ñawpaq t’aqapi runakuna imamantan rimachkankuman?


Qhatuqkunamanta rimanchkankun………………………………………………
Qhipa kaq t’aqapi runakunari, imamantan rimachkanku?
Qhatuqkunamanta ……………………………………………………………………
Imanaqtintaq chay llaqtap wasinkunapi llamk’aqkuna mana allintachu kasurparikunku?
Mana allintachu llamk’aqku……………………………………
Llaqta runarí¡ imaynatataq purinaqallanchiktaq? Allintachu, manachu.
Mana allinchu………………………………………………………………………
Llaqtanchikpa kawsayninkuna.

Llaqtanchik ukhupiqa, imaymana kawsayninchikkuna ikhurin.


Kaypi rikuchkanchik, Municipio nisqa llaqtap wasin. Kaymanta
llaqta umalliq, yanapaqninkunapiwan allin, mana allinta
kamachikamunku. Chaytataq llaqtaqa munaspa, mana munaspa
kasun.

Kunanqa kay tapukuykunata kutiykuchisunchik.


Imamantan chay qillqakuna rimachkan?
Municipio nisqamanta
Pikunan chay Municipio nisqamanta kamachikamunku.
Llaqta umalliq yanapaqninkunawan kamachikunku
Pikunanchay Municipio nisqa, llaqtap wasinpi llamk’anku?
Llaqta umalliq yanapaqninkunawan kamachikunku
Kastilla simipi kutiykuchiy; pin kanman Yachay kamayuq, pin qillqa kamayuq?
Profesionales/el gerente

Kaytaq Iglesia nisqa, Hanaq pacha Taytanchikpawasin.


Kaypi tarikun Taytakura, paymi llaqtaq allin kawsananpaq
taytanchikmanta mañakun, sapa p’unchaw allin yuyayta
apachimunawanchikpaq. Hinallataqmi, huchasapa
runakunapas mañakunku kay ukhupi, huchanku
pampachanankupaq. Chaypaq, sapa domingo apakun misa.

Kay qillqakunari imamantataq rimasqa?


Kaypi huntakunku llipi runa misa uyarinapaq

Pin kanman ñuqanchikpa kamaqninchik? Taytaychik

Hayk’aqmi apakun misa nisqa? Sapa domingo

Taytakura, imapaqmi Taytanchikmanta mañakun allin kawsananchikpaq


Kaytaqmi plaza de armas nisqa, llaqtaq qaynanan
pampa. Rikuchkanchikhina, kaypi hinantinmanta
chayamuq runakuna, huñunakunku, rimanakunku,
sipas waynakunapas suyanakunku, wawakunapas
pukllarinku ima. Kaypi sapa domingo,
unanchanchikta wichachinku takikuspa, hinaspataq
qhari usupiraq, marchaykunku, wanta tukaqpi.
Qichwa simipi, imaynatan sutichanku plaza de armas nisqata? Qaynana pata
Imapaqmi rurasqa chay plaza de armas nisqa?
Huñunakuypaq rimanakuypaq, suyanakuypaq pukllarinakuypaq

Chay plaza de armas nisqapi, sapa domingo, llaqtap ima rurayninmi apakun?
Unanchanchikta wichachinku takikuspa hinaspataq qhari usupiraq……………
May llaqtapipas, chay qaynana pampa nisqapi, ima llaqtap wasinkunan tarikun?
Iñina wasi, llaqtaq wasi, huchakuna chaninchana wasi, llaqtap qhawakunap llamk’anan
wasi…………………
Kaypitaq rikuchkanchik, llaqta ukhupi k’iklluta, wichaykuchkan
patara, pata. Chawpinpitaq, munay pawkar rikch’ayniyuq
kanchachakuna ikhurichkan. Llaqtanchik ukhupiqa tarikun,
hatun, huch’uy k’ikllukuna, qaynanapatakuna,
pukllanakanchakuna, qhatunawasikuna. Hinallataqllaqta
hampina wasi, qullqi waqaychana wasi, huchakuna
chaninchana wasi, yachaywasikuna; sapanka
umalliqniyuqkama.

Kunan kaypi, llaqtap imaymana kawsayninkunata riqsiykusunchik, chaytataq qichwa


simiman kutiykuchisunchik:
Municipio Llaqtap Wasun………………….
Iglesia: Iniña wasi …………………………..
Juzgado: Huchakuna chaninchana wasi……………………
Gobernatura: Suyu Kamachina wasi…………………………
Banco de la Nación: Qullpi waqaychana wasi…………………………
Mercado: Qhatuna wasi…………………………………………………
Hospital: Hampina Wasi…………………………………………………
Estadio: Pukllana kancha………………………………………………
Iskay kutinpi llamk’anapaq

Sufijos Independiente

Primera Mano: m – mi. Pleno conocimiento.


- Iskay runakuna-m hamusqa.
- Sapa p’unchaw-mi upyakuchkam.
- Allin kawsayta-m munani.
- Waqasaq-mi mana hamuqtiykiqa.

REPORTATIVO
Segunda Mano: s – si. Sin conocimiento del hablante.
- Iskay runas hamusqa.
- Sapa tuta-s para chayarqan.
- Allin kawsayman-si taripasun.
- Tususun-si musuq wata chayamuqtin.

Sufijo cha. Expresa una duda o probabilidad.


- Ima-chá chay runaqa.
CONJETURAL
- Pi-chá hamuchkan.
- Takiyta-chá munan.
- José, taytanman rinqachá.

V Sufijo chu. Formula preguntas.


A - Mana-chu munanki.
INTERROGATIVO - Wawaykiman-chu purinki.
L - Qayna p’unchaw-chu hamurqan.
I - Pukllayta munanki-chu.
D
A
C Sufijo chu. Expresa la negación con la partícula Mana – ama.
I - Manan rikuni-chu
- Manan qullqiyuq-chu kani.
O NEGATIVO
- Chay runaqa manam warmiyuq-chu.
N - Aman turiyawanki-chu.
A
L
E Sufijo puni. Expresa seguridad, confianza o convicción.
S - Qam-puni ruranki.
CERTITUDINAL - Kaymanta ripusaq-puni.
- Kay paray killapiqa rit’illam-puni.
-

Sufijo ya. Expresa mayor énfasis sobre una posición.


- Ama-yá. Ichaqa phiñakunkichu.
ENFÁTICO - Hina kaqtinqa upyaykusunpuni-yá
- Utqha-yá hamuchun.
-

7
KUNANTAQ CHAY SUFIJO INDEPENDIENTE NISQA CH’IKUKUNAWA
RIMAYKUNATA HATARIYKUCHISUNCHIK

SUFIJOS RIMAYKU HUNT’ASQA RIMAY HATARICHISQA


VALIDACIONAL NA
ES
Reportati Runa Taytayqa runam, manam pay hinachu.

vo 1ra. m Ñuqa qhatuna wasipi mikhunatam rantichkani. (Yo estoy


comprando comida en el mercado.)
mano: m - Mikhu
Allquy tullunwan pukllaytam munachkan. (Mi perro está queriendo
ytam
mi jugar con su hueso.)
Kimsa runakunam tusuchkanku. (Tres personas están bailando.)
Pukllayt
am
Runaku
man:
Qammi Qammi kutichiwanki, manam imatapas yachanichu.
Tususaqmi Kay p'achawan tususaqmi, waqta maskhakuy. (Yo voy a bailar
con esta ropa, otro búscate tú.)
Qanmi
. Qanmi: Qammi munakuwanki. (Tú me quieres.)

Reportati Runa Chakraykiman, runas aykusqa manas uywachu.

vo s Tawa uhas urqupi chinkarqapusqa

2da.mano Mikhu sapa chisis wasi masiy pitaykun


ytas allqukunas turayta kanirkusqa
: s – si
Qamsi Qamsi mana rurayta munakichu, wakinqa munakuchkansi.
Llamk’as Yachay wasipi paqarinraq llank’asunsi
aqsi Kay qilqa panqata ñawinchayta tukusunsi
Chakiykita hampisunsi

Congetural: Pukllaytac Chay wawa, pukllaytachá munan.



Cha chay sipas hamurqanchá ( habrá venido esa señorita)
Paykunachá chayamunku (Seguramente ellos llegaron)
Kunan tuta paranqachá. ( quiza esta noche llueva)
Chay runata wahamurqanchá. ( le habrá llamado a esa persona)
Wawakuna tusurqanchá (Los niños seguro bailaron)

8
Interrogativo: Hamunqac Mamayki huñunakuyman hamunqachu.
hu
Chu Sayk'usqachu kachkanki¿estás cansado?
Mikhunata wayk'unkichu¿cocinaste la comida?
Taytayki takiyta atinchu manachu ¿tu papá puede cantar o
no?

Awichuyki kawsachkanraqchu, wañupunñachu ¿tu abuelo


aún está vivo o ya se murió?

Negativo: chu Manachu Huñunakuyman manachu pipas hamusqa.


Manan parlayta atinichu (no puedo hablar)
Manan takiyta yachanichu( nose cantar)
Aman paqarin wasiyta haminkichu(no vengas a mi casa mañana)
Aman chay waynamanta wakaychu(no llores por ese joven)
Certitudin Ñuqanchikpu Ñuqanchikpuni mana allintachu purinaqanchik.
ni
al: …payqunapuni mana jamunchu

puni Chay misi puni mikhun……………

Enfático: ya Amayá Amayá yanqhaqa hamuchiwankichu.


Amaya mana hamunkichu
Amaya hamunkichu tuta

9
Llaqtanchikpa rayminta riqsiykusun

Llaqtanchikpa kawsaynin ukhupiqa, imaymana ruraykuna, yachaykuna tarikun; chay


ruraykunataq aparikun kusikuywan, tukuy sunquwan imapas rurana; mana chayqa
manachá! Ima ruraypas wakikunmanchu, ima munaypas, ima yuyaypas hunt’akunmanchu.
Chaypaq, watantin ukhupi imaymana raymikuna ikhurin, ichaqa sapanka llaqtap
kawsayninmanhina, imas rurayninkumanhina. Ayllu chikanpiqa, uywa taripay, chakra
taripay, apunchikkuna taripay. Llaqta chikanpitaq, tiyasqanchik wasi pachamama taripay,
yuyariy. Aswanpas qhipa wiñaymantaq ikhurillantaq, llaqtap p’unchawnin yuyariy, santo
tayta, virgen mama yuyariy. Chayrayku kay puquy killapiqa ikhurin chay pukllay raymi,
carnavales sutiyuq.

Dentro de las vivencias de nuestro pueblo, hay diversas costumbres y tradiciones, las costumbres se
hacen alegría y con mucha fe, si no se hacen asi no va estar bien, lo que queremos y pensamos no
se va realizar para eso, en todo el año hay todo tipo de fiestas, de acuerdo a las vivencias de cada
pueblo, según a sus quehaceres, En el campo hay fiestas para el ganado, para la chacra, para las
deidades andinas, los apus.En cambio en la ciudad, adornamos nuestras casas en honor a la
Pachamama.

Ademas después de la fiesta recordamos el aniversario del pueblo, la fiesta patronal. Por eso en este
mes de febrero aparece la fiesta de la diversión llamado carnavales.

Maymantas chay carnaval ikhurimuq kasqá? Chay carnaval sutichasqa raymiqa,


manas llaqtanchikpa kawsayninpunichu kanman, chayqa ikhurimuq kasqa, chaqay Brasil
suyumantas, hinaspas chayamuq kasqa Buenos Aires Argentina suyuman, chaymantas,
Bolivia suyunta, Perú suyunchikman wasakipamuq kasqa, yuraq kawallupi, hatun yuraq
wiphala apaykusqa. Hinas siman hunt’a, tuta p’unchaw chhanchallaña tusuq kasqa.
Domingo de carnavales p’unchawtas chayamusqa. Tusuytas qallarin lunes pukllay
p’unchaw, martes pukllay, miércoles, jueves, viernes, sábado de ceniza p’unchawtaq
tusuyta tukun, domingo de tentación p’unchawtaq kacharpariy. carnaval sunsu chinkaripun
imaymana apaykusqa, q’ipiykusqa, aysa aysa, paltapas palta, wata chayamuy kama,
karnawalqa chinkaripun.

¿De dónde apareció ese carnaval? Ese carnaval se llama fiesta, no forman parte de las costumbres
de muestra tierra, eso había aparecido, allá en las tierras de Brasil, después llego a buenos aires,
argentina luego al país de Bolivia, a nuestro Perú había llegado en caballo blanco, trayendo una
grande bandera blanca. Así toda la semana día y noche todo traposo habían bailado El día domingo
de carnavales había llegado. Comienza a bailar lunes de juego, martes juego, miércoles, jueves,
viernes, el día sábado de ceniza termina de bailar, el día domingo de tentación es la despedida. El
carnaval sonso termina Llevándose de todo, cargando, jalando, uno sobre otro hasta el otro año, el
carnaval se va.

Pin chay carnaval kanmán? Chay carnaval sutiyuqqa, ichapas kanmansi karqan, millay
runa, supaypa wawan, hatuchaq waqrayuq, chupayuq, uyanpas imaymanamansi tukun,
p’achanpas imaymana rikch’ayniyuqsi.
Makinpitaqsi yuraq wiphala apaykusqa, llaqtan,
llaqtanta, wasin wasintas tusukuspa purín. Yuraq
kawallunpitaq imaymana tarisqanta,
mikhunakuna alsakusqanta q’ipichin.

Kawsayninchik ukhupi, imaynataq chay


carnaval pukllayrí? Ñuqanchikpa kawsayninchik
ukhupiqa, mana kanchu, chay millay kawsaykuna yachapayayqa. Llaqta chhikanpi tiyaq
runakunalla chaytaqa yachapayan, Chayrayku, domingo de carnaval p’unchaw, chay ño
carnavalón nisqata, urqunku, millay p’acharqusqa, sirpintinawan ch’uqarqusqa,
imaymanawan phichkurqusqa tusunku. Lunis pukllay p’unchawmantataq, imaymanata
tusunku; diablada, morenada, millay uyawan churaykukuspa. Chaymantaq qatillantaq
llaqtanchikpa tusuyninkunapas.

Aswanpas, kawsayninchik ukhupiqa, wak kusikuykuna apakun. Chay carnaval nisqatapas


sutichanchik, “pukllay raymi” nispa. Imaraykuchus, paykunapuni sutichasqanku juego
nispa, chayrayku, pukllay raymi. Chay pukllay raymi qallarinapaqqa, mana
pachamamanchikman haywakunachu, tumpallata wikch’urparikuna, ch’allarparikuna. Chay
pukllay raymipiqa; uywanchikta, chakranchista,
wasinchikkunata taripana, t’akana, tusupayana.
Chayrayku rurakun; chita taripay, ch’uru taripay,
chakra taripay, apukunaman taripay,
tiyasqanchik wasi t’akay. Ichaqa sapanka
llaqtap usunmanhina, imaynas
kawsayninmanhina, takiyninkuta takikuspa,
tukayninkuta tukakuspa, mikhuyninkuta
mikhukuspa.

¿Dentro de nuestras costumbres/vivencias/entorno, cómo es ese carnaval? Nosotros dentro de


nuestras costumbres, no hay malas costumbres para aprender. Solo la gente que vive alrededor
del pueblo puede imitar eso. Por eso, el día domingo de carnaval, a ese “Ño carnavalón”, le
sacan vestido extravagantemente, adornado con serpentina en el cuello y pintado con talco en su
cara bailan. Desde el día lunes de juego, bailan de todo: diablada, morenada, con sus feas
caretas/máscaras colocadas. Luego a su atrás vienen las danzas típicas del pueblo.
Mas bien, dentro de nuestras vivencias/costumbres, otras alegrías/diversiones se lleva. Ese
carnaval también le llamamos “Pukllay raymi” (Fiesta de juego), porque ellos siempre habían
llamado juego, por eso es “Fiesta de juego”. Para que inicie esa “Fiesta de juego”, no debemos
de pagar a nuestra madre tierra, solo un poco se debe challar. En esa “Fiesta de juego”,
adornamos arrojando flores o misturas a nuestros ganados, nuestras chacras, nuestras casas,
dedicando baile. Por eso se festeja a las ovejas, al vacuno, a la chacra, a los apus, a nuestras
casas. Pero cada pueblo según a su costumbre, según a su vivencia, cantando sus canciones,
tocando sus músicas, comiendo sus comidas.
Kunanqa tapukuykunata kutiykuchisunchik

Chay pukllay rami, may suyumantataq ikhurinman karqán? , chaqay Brasil suyumantas,
Chiqata, pis chay carnaval kanmán? Huk hatun runa…………………………..
Ñuqanchikpa kawsayninchikpi chay carnaval kanchu. Ari kanmi……………………………….
Imanaptintaq llaqtanchikkunapi paykuna kasqan tusunchik. Carnavales jisqapi
Kawsayninchikpi imaynatataq chay carnaval pukllayta ruranchik.
chita taripay, ch’uru taripay, chakra taripay, apukunaman taripay, tiyasqanchik wasi
t’akay. Ichaqa sapanka llaqtap usunmanhina …….

Imay ruraykunataq kam chay pukllay ramipí? Llapan runa kam chay pukllapi
Imataq chakra t’akay.Adornar la chacra………………………………………………………….. Imataq chita taripay.
Fiesta de los ganados……………………………………………………
Kunantaq chay qillqakunapi riqsiykuspa ch’ikuykuy chay sufijos independientes qillqachakunata.
 Chayrayku
 taripay
 takiyninkuta
 tukakuspa
 mikhukuspa.

Chay qillqachakunawan huk willakuyta wakichiy

Llaqtaypa kawsaynin

Ñuqap llactaypi enero killapi k’allarin hatun raymi carnavales niska, chaypi qhaynana
papati tusunku pasactaraq hinallataq chaypi Chay kam pukllay raymipiqa; uywanchikta,
chakranchista, runacuna
wasinchikkunata taripana, t’akana, tusupayana. Chayrayku rurakun; chita taripay, ch’uru
taripay, chakra taripay, apukunaman taripay, tiyasqanchik wasi t’akay. Ichaqa sapanka
llaqtapusunmanhina,imaynas kawsayninmanhina, takiyninkuta takikuspa, tukayninkuta
tukakuspa, mikhuyninkuta mikhukuspa.
Kimsa kutinpi llamk’anapaq

WAYRALLA WAYRAYKAMUCHKAMTakiyninchik

Qasallas qasaykamuchkan,
Wayrallas wayraykamuchkan
Apunchikkunaq chakinpi (kuti)
Manañam unupas kanchu,
Manañam mikhuypas kanchu,
Uywakunas wañupuchkan
Imanasuntaq kunanri.(Kuti)
Atuqpas atuq kayninpi,
Añaspas añas kayninpi,
Yaraqaymantas wañupun.(kuti)
Pachamamanchik phiñasqa
Apunchikkuna llakisqa;
Tiqsimuyunchik unqusqa
Imanasuntaq kunanri. (kuti)

Kunanqa kay tapukuykunata kutiykuchisunchik.


Imamantan kay takiypi qillqakuna rimasqa?
wayralla wayraykamuchkam…

Imanaqtinmi mana unu kapunmanñachu?


Pasacta qasaykamuchkan ……
Imanaqtintaq tiqsimuyunchik unqusqa kachkanman?
Pachamamanchik phiñasqa kachkan ………………………………………
Atisunmanchu chay unquy hampiyta? …………….Imaynata?
Ari atimusunman mana phiñachispa Pachamamanchik
……………………………………………………………………………
Ayllunchikpa kawsayninkuna.

Ayllunchikkunap kawsayninqa, sinchi achkha;


rimasunman puna ayllumanta, yunka ayllumanta, chala
ayllumanta. Sapanka suyu wak kawsayniyuqkama.
Chay ukhupi tarikun; imaymana uywakuna, imaymana
chakrakuna, imaymana ruraykuna, yachaykuna.

Las costumbres/vivencias de nuestros pueblos, son bastantes, hablaríamos de las comunidades de la


puna/sierra, selva y costa. Cada comunidad tiene una costumbre diferente. Dentro de esas se encuentra, todo
tipo de animales, distintos cultivos/chacras, todo tipo de haceres, saberes.

Kaypi rikuchkanchik puna uywata; puna ayllupi tarikun:


qicha uywa, sallqa uywa, halaq pisqukuna, unupi tiyaq
uywakunapas:
Aquí estamos viendo a los animales de la puna/sierra; en estas tierras se encuentran animales domésticos,
silvestres/salvajes, aves y peces.

Kaqllataq puna ayllunchikpiqa tarikun; papa chakra,


kinuwa chakra, qañiwa chakra, sara chakra. Kay
chakrakunataq sapanka riqsisqa killapi rurakun. Papa
chakarapaq ruranchik: chakmayta, tarpuyta, hallmayta,
hasp’iyta, muhu akllayta ima. Chay kasqallantataq wakin
chakrakunapipas ruranallataq.

Así mismo en la puna/sierra se encuentra, la chacra de papa, la chacra de quinua, chacra de qañiwa, y chacra
de maíz. Estás chacras tienen su propio mes para cultivar.
Para hacer la chacra de papa seguimos los siguientes pasos: Se voltea la tierra, se siembra, aporcar, se
escarba, y luego se escoge la semilla de la papa. Lo mismo se hace para los demás cultivos.

Tusuykunapas, sapanka llaqtap usunmanhina


ikhurillantaq. Chaykunataq ikhurin sapa wata llaqtap
p’unchayninpi, pukllay rami killapi. Chay tusuykunapi
ikhurin imaymana p’achakuna, qhari, warmi llaqtanku
usuta p’achakunku. Takiyninkupas sapanka llaqtaq
rimayninpi, qichwa, aymara, kallantaq kastilla
simimantapas.

Hay danzas típicas de cada pueblo. Esos se realizan cada año en el aniversario del pueblo, en los carnavales.En
esas danzas aparecen con todo tipo de ropas/trajes, el varón y la mujer se visten con sus trajes típicos de sus
pueblos. Cantando sus canciones originarias, cantos en idiomas de quechua, aymara y también del idioma
castellano.

Chaymanta, llaqtanchikkunap yachayninkunapas


kallantaq. Chaypi ikhurin: pachamamaman
haywarikuy; kuka qhaway, hanaq pachapi quyllurkuna
qhaway, Tayta Inti, mama killa qhaway; sallqa
uywakunap waqaynin uyariy. Chaykunata uyarispa,
qhawaspa, kasuspa ima ruraykunatapas hunt’achina.

Así mismo tenemos las enseñanzas de nuestros pueblos. Aquí aparecen: La ofrenda a la madre tierra, mirar la
coca, ver las costelaciones/estrellas del cielo, ver al padre Sol y la madre Luna; escuchar las señales de la
naturaleza (animales silvestres/salvajes). Escuchando, mirando, y obedeciendo todo esto, debemos cumplir con
nuestros quehaceres para que nos vaya bien.
PACHAMAMAMAN HAYWAKUY

Kawsayninchik ukhupiqa tiyanchik hanaq pacha kamaqninchikpa munayninmanta,


pachamamanchikpa uywasqan, apukunaq kallpanchasqan. Paykunamanta imaña
kaqtinpas, ima ruray qallarinapaqpas mañarikunchik, haywarikunchik. Manam
pachanpampaqa imatapas rurayta atisunmanchu, ni kawsayta atisunmanchu. May
suyupipas, llaqtapipas, ayllupipas; hanaq pacha taytamanta mañarikuna, pachamamaman
haywarikuna, apukunamn phukurikuna. Chaytaqa llapa runa ruran, llaqtanpa
usunmanhina, yachayninmanhina.

Hayk’aqtaq pachamamamanri haywarikuná? Atiytaqa atillasunmansi mayqin killapipas,


imay uras haywakuytapas. Ichaqa, agosto killatas tukuy sunquwan chakiwanchik.
Imaraykuchus, chay killapis pachamama kawsarin, apukuna tiyarin; yaraqaymanta, unu
ch’akiymanta imatapas mañarikunku. Chayrayku, chay killata haywarina, tukuy
sunqunchikwan. Hinapapas, chaytaqa haywakuna miércoles tuta, jueves p’unchawman
paqariqta, mana chaytaq domingo tuta lunes p’unchawman paqariqta. Mana chaninllapaq
ruranaqa martes, viernes p’unchawkunapiqa. Chaytaqa haywakuna karu urqukunapi,
kuchka tuta urasta, mana piq rikusqan, mana piq uyarisqan. Imaraykuchus paykunaqa
kanku sallqa, mana runamasinchikwanhinaqa rimarasunmanchu, mikhurasunmanchu imay
urastapas, maychus atisqanchikpipas. Wakin runamasikuna, haywakullankutaq enero
wata qallariy killata, abril, mayo, junio killakunata. Hinaspapas, ch’isinnira, pacha
paqariypi, mana chaytaq, kuchka p’unchaw urasta. Kuntalki kachun mana runa
ch’aqwaypi, ni allqukunaq kanikuyninpi. Chaykuna kaqtinqa, manan allinchu kanman,
astawanmi ima llakitapas, mana allin kawsaykunata mink’amunman.
Dentro de nuestras costumbres vivimos de las bendiciones de nuestro creador, cuidados por nuestra
madre tierra, con la fuerza de los apus. De ellos para hacer cualquier cosa, para comenzar a hacer
algo, pedimos. No podríamos hacer por hacer ni vivir por vivir. En cualquier región, en cualquier
ciudad, en cualquier comunidad debemos de pedir a nuestro Dios, debemos de pagar a la madre
tierra, debemos de pagar a nuestros apus. Eso hacen todas las personas, según a sus costumbres y
sus saberes.
Hayk’aqtaq pachamamamanri haywarikuná? Atiytaqa atillasunmansi mayqin killapipas, imay uras
haywakuytapas. Ichaqa, agosto killatas tukuy sunquwan chaskiwanchik. Imaraykuchus, chay
killapis pachamama kawsarin, apukuna tiyarin; yaraqaymanta, unu ch’akiymanta imatapas
mañarikunku. Chayrayku, chay killata haywarina, tukuy sunqunchikwan. Hinapapas, chaytaqa
haywakuna miércoles tuta, jueves p’unchawman paqariqta, mana chaytaq domingo tuta lunes
p’unchawman paqariqta. Mana chaninllapaq ruranaqa martes, viernes p’unchawkunapiqa.

¿Cuándo tendríamos que pagar a la tierra? Se puede realizar en cualquier mes, a cualquier hora,
pero en el mes de agosto con todo corazón nos recibe. Porque en ese mes renace/revive la
Pachamama, los apus se levantan, de hambre, de sed, por eso piden lo que sea. Por eso en ese mes
se ofrenda, con todo corazón hay que servir el día miércoles en la noche, hacia el día jueves en la
mañana, no en la noche del domingo hacia el amanecer del día lunes. No tiene sentido un martes y
viernes, esos días se hacen para hacer maldades.

Chaytaqa haywakuna karu urqukunapi, kuchka tuta urasta, mana piq rikusqan, mana piq uyarisqan.
Imaraykuchus paykunaqa kanku sallqa, mana runamasinchikwanhinaqa rimarasunmanchu,
mikhurasunmanchu imay urastapas, maychus atisqanchikpipas. Wakin runamasikuna,
haywakullankutaq enero wata qallariy killata, abril, mayo, junio killakunata. Hinaspapas,
ch’isinnira, pacha paqariypi, mana chaytaq, kuchka p’unchaw urasta. Kuntalki kachun mana runa
ch’aqwaypi, ni allqukunaq kanikuyninpi. Chaykuna kaqtinqa, manan allinchu kanman, astawanmi
ima llakitapas, mana allin kawsaykunata mink’amunman.

A la Pachamama se le ofrenda en los cerros alejados a media noche, sin que nadie vea y sin que
nadie escuche. Porque ellos son salvajes, no se puede hablar como a cualquier persona, ni comer a
cualquier hora, donde podamos. Algunas personas lo hacen en enero al inicio del año, otros en los
meses de abril, mayo y junio. Así también, en la noche, en la madrugada, si no al medio día. No se
debe hacer en cualquier momento, cuando la gente está haciendo bulla ni cuando los perros estén
ladrando. Y si eso pasa no va a ser bueno, va a ver pena, es un mal augurio.
Imapaqtaq pachamamamanri haywakuná? Sapanka runa yachan imapaq haywakuyta. Uywa michiq,
allin uywan mirananpaq, mana pisiyananpaq; paykunaqa agosto killallatapuni ruranku, uywanku
taripanankupaq, ch’uyanankupaq, urqunankupaq ima. Chakra ruraq runataq haywakun, chakran
allin urinanpaq, mana qasa hap’inanpaq. Qhatuq runakunataq, allin qhatunankupaq, achkha qullqi
chaskinankupaq.
¿Para qué servimos a la Pachamama? Cada persona sabe para qué pide, el ganadero puede pedir
para que se reproduzcan más sus animales, para que no se mueran; para que no disminuya su
ganado, ellos en el mes de agosto realizan esta ofrenda a la Pachamama. Y los que hacen chacra
piden para que su chacra tenga una buena producción, para que no agarre la helada. Y los
comerciantes para que tengan una buena venta, para ganar mucho dinero.
Llaqta runataq, mana ima ch’iqmipi kawsanankupaq, mana ima llakikuypi tiyanankupaq. Tukuy
runapas, ima hatun ruray qallaykunanpaq, pachamamamanqa haywakullanpuni; mana ima
ruraytapas qallaykuwaqchu pachanpampaqa. Aswanpas, wakin mana chanin runakuna, millay
sunquyuq runakuna, rurallankutaq wawamasinku mana allin kawsananpaq, unqunanpaq,
wañunanpaq ima. Chaytaqa ruranku, tikranpanmanta, martes, viernes p’unchawkuna.
Las personas del pueblo, para no vivir en chisme, para no vivir con preocupaciones. Y las demás
personas, para empezar cualquier gran propósito, a la Pachamama siempre le ofrendan, no puedes
empezar por empezar. Mas bien, algunas personas no son sinceros, no tienen un buen corazón,
piden para que los demás no tengan una buena vida, para que se enfermen y para que se mueran.
Eso hacen, al revés, los días martes y viernes.

Imapaqtaq pachamamamanri haywakuná? Sapanka runa yachan imapaq haywakuyta.


Uywa michiq, allin uywan mirananpaq, mana pisiyananpaq; paykunaqa agosto
killallatapuni ruranku, uywanku taripanankupaq, ch’uyanankupaq, urqunankupaq ima.
Chakra ruraq runataq haywakun, chakran allin urinanpaq, mana qasa hap’inanpaq.
Qhatuq runakunataq, allin qhatunankupaq, achkha qullqi chaskinankupaq. Llaqta runataq,
mana ima ch’iqmipi kawsanankupaq, mana ima llakikuypi tiyanankupaq. Tukuy runapas,
ima hatun ruray qallaykunanpaq, pachamamamanqa haywakullanpuni; mana ima
ruraytapas qallaykuwaqchu pachanpampaqa. Aswanpas, wakin mana chanin runakuna, millay
sunquyuq runakuna, rurallankutaq wawamasinku mana allin kawsananpaq, unqunanpaq,
wañunanpaq ima. Chaytaqa ruranku, tikranpanmanta, martes, viernes p’unchawkuna.

Para que debemos pagar a nuestra madre tierra? Cada persona sabe para que pagar. El pastor para
que su ganado se reproduzca bien, para que no disminuya; ellos siempre hacen el pago en el mes de
Agosto, traen a sus animales para challarlos, para sacar de su corral también las personas que hacen
la chacra , hace el pago para que haya buena producción , para que la helada no le agarre y los
comerciantes, para que vendan bien , para q1ue reciban mucho dinero. Para que la gente del pueblo
no vivan con ningún tipo de chisme, para que vivan sin ninguna preocupación. Y todas las personas
para que tengan un gran inicio, el pago a la tierra siempre se hace no puedes hacer daño, las
personas malas de corazón hacen para que sus vecinos no vivan bien. Para que se enfermen y para
que se mueran, para eso hacen.

Pikunataq atinman pachamamaman haywaytarí? Pachamamaman haywayqa mana


ch’ullallachu. Chaymanhina kallantaq yachayniyuq runakuna. Huk p’unchaw ima
ruranapaq, may purinapaq, ñuqallanchik kuka k’intuwan phukurikuyta, winuchawan
wikch’urparikuyta, atillasunmanmi. Mikhuy qallaykunapaqpas kikin mikhunawan
apukunaman, wañuq runakunaman, karupi tiyaq wawamasimanpas phukurina. Ichaqa
tukuy sunquwan, mana chansakuspaqa chaykunata ruranachu. Chaymanta kallantaq,
allinpacha churaykukuy; chaytaqa ruranku llapa phamilla, mana chaytaq llapan
llamk’aqkuna, tusuqkuna; chay ruraytaqa atinman yachayniyuq pacha kuraq tayta. Ichaqa,
llapa runa pachamamaman haywakuyta yachan, imaraykuchus, wawankumantapacha
ñawinkuta kichariqku chay rurayman, chayrayku llapa uywa michiq runa, chakra ruraq
runa yachanku imaynas pachamamaman haywakuyta. Chaymanta kallantaq misa
haywakuy; chaytaqa ruran allin yachayniyuq tayta. Chikchiq hap’isqan runa, mana
chaytaq, kay pachaman chakinpanmanta paqarimuq runa, chaytaqa taytallanchik yachan,
mana kikin runapas yachakunchu imayna yachayniyuq kasqanta. Chay taytakunallam
misa haywaytaqa atinman, manan ruranmanchu yanqha runaqa. Chaymanta kallantaq,
altu misayuq tayta, wakin sutichanku paqu nispa. Chay runakunaqa, sinchi allin
yachayniyuq kanku. Paykunaqa, apukunatapas, kikin pachamamatapas, mayqin runaq
ahayuntapas, waharispa rimachiyta atinmansi. Chay hina yachayniyuq runaqa, manan
tukuy runachu, paykunaqa riqsisqallam kanku, taytanchikpa munayninmanta, apukunap
kallpanchasqan, pachamamaq wawan. Paykunaqa ñawpaqta pachamamamanraq allin
hunt’asqa misata hawarinku, apukunamanta mañarikunku allin kallpata,
kamaqninchikmantataq allin yuyayta, allin yachayta mañarikunku; chaykunawan
paykunaqa allinta llamk’arinku.
Quienes pueden hacer el pago a la tierra? El pago a la tierra no es uno solo. Hay personas con
saberes. Para hacer un dia una persona, para ir algún lugar, nosotros nomas con coca pagamos, con
vino challamos si podríamos. Para comenzar a comer con la misma comida a , a los dioses, alos
difuntos, a los familiares que viven lejos se le sopla. Pero con todo el corazón, eso nose hace
bromeando. Despues hay buena ropa se ponen eso hace toda la familia o sino todos los trabajadores,
bailarines eso puede hacer un sabio una persona mayor. Pero todas las personas saben hacer
alcanzar el pago a la tierra será porque desde que eran niños abrieron sus ojos a esa costumbre por
eso todos los pastores, las personas que hacen chacra saben alcanzar todo tipo de pagoa la tierra,
después hay ofrenda de misa. Eso hace un buen curandero Sino una persona que le haya cogido un
rayo sino la persona que haya nacido de ´pie eso sabe solo nuestro Dios. Ni el mismo sabe como
posee esa sabiduría. Solo esas personas pueden ofrendar misa. Otros nombran el paquchaman. Esas
personas poseen muy buena sabiduría . Elos a los apus a nuestra santa tierra, al espíritu de
cualquier persona llamando o invocando pueden conversar. Personas con ese conocimiento no son
todos, ellos son solo conocidos porque asi lo quizo Dios nuestro señor con la fuerza de los apus,
hijo de la santa tierra. Elos primeron ofreendan a la pachamama una misa completa piden de los
apus buena fuerza y de nuestro dios buen pensamiento, piden buena sabiduría, con eso ellos
trabajan bien.

Imaynatataq pachamamamanri haywakuná? Chaytaqa huk tutaq sunqunpi, allin


yuyayninchikwan, tukuy sunqumanta haywakuna. Qallaykuna miércoles p’unchaw
ch’isimanta. Yachaq misa akllayta qallaykun, makinta alkulwan maqllirqukuspa,
Taytachamanta mañarikuspa, haywachikuq taytamamaq rikusqan. Chay misaqa iskay
punta; huk hanku mikhunamantakama wakichisqa, huktaq chayasqa mikhunamantakama
tupachisqa. Ñawpaqta qallaykuna chayasqa mikhunakuna tupachiy, chaypiqa tarikun,
imaymana misk’ikuna, llallitaskuna, titimanta imaymana kawsaychakuna, chaytaqa allinta
akllana, mana chanin kawsaykunataqa urqupuna, mana chayqa ima llakitapas
mink’amunman. Chay ukhupi tarikullantaq quri liwru, qullqi liwru, hinallataq yuraq clavel
t’ika. Chaytaqa munay yuraq sira hatun raphipi wakichina, ch’uwina, yuraq unkhuñapitaq
khipurquna. Chay wakichiyta tukuspa samaykuna. Kukata akulliykuna, hinaspataq hanku
mikhunamanta misata wakichina. Chaytaqa qallaykuna, kuka k’intu churakuywan. Sapa
suqta, mana chaytaq tawa kuka k’intuta churana, sapanka apuq sutinpi, hinantin
tiyanakunata yuyarispa, may ñam purisqankunap sutinta aysarispa. Chay kuka k’intuqa
untu wirawan huñusqa purín. Chawpipitaq paqucha sullu. Kantunkunapitaq, imaymana
hanku mikhuna. Chaytapas kaqllatataq yuraq sira raphipi wakichina, hinaspataq munayta
watarquna huk yuyaq unkhuñapi. Chaytaqa, sapanka chaypi tarikuq runakuna
anyanaykukunku, imas munasqankuta mañarikunku, hinaspa aparipunku karu urquman,
chaypitaq pasachimuna, kuchka tuta urasta, mana piq rikusqan, mana k’ati chaqwaypi.
Allin yachaqqa, allqutapas ch’inrarquchinmi.
Chaypaqqa, ch’aki q’awawan, mana chaytaq
ch’aki k’aspi k’ulluwan yawrachina, allin
rawray kachkaqtin, misata churaykuna, allinta
anyanakuspa, ima munasqaykitapas
mañarikuspa. May pacha allin rawrayman
churaykuspaqa; ayqiripuna, manam pipas
qhawanmanchu; mana chayqa
qhayqarqusunkimanmi, hinaspapas mana ima
chaskisunkimanchu. Qhipantin tutamantaraq
chaytaqa qhawana, imaynas pachamama chaskisqanta, ima llakipas kananpaqqa, sut’ita
hankuyarqun, yanayarqun, mana chaytaq millayta t’uqwan. May pachachus munay yuraq
usphaman tukuspataq, allinta chaskiykun, ima yuyasqapas hunt’akunqa; hinaqa kusisqa
haywachikuq runa tarikun.
Como se puede pagar a la tierra? Eso se puede realizar a media noche, con buen conocimiento, hay que pagar de todo
corazón. Hay que Comenzar el día miércoles desde la tarde. El chaman comienza seleccionando la misa, lavándose la
mano con alcohol, pidiendo de Dios, en presencia de los que se van hacer ofrendar
Esa misa es de dos tipos, uno es preparado de comida cruda, y el otro es preparado con pura comida cocida. Primero se
inicia juntando con la comida cocida, ahí se de encuentra, de todo tipo de dulces, galletas, todo tipo de cosas de metal, eso
se debe escoger bien, las cosas que no son buenas se debe de sacar, y si no es así, puede convocar malos presagios. Ahí
adentro, también se encuentra el libro de oro, libro de plata, así mismo, un clavel blanco.
Eso se prepara en un papel blanco, grande y bonito, envolver, amarrarlo en una estalla blanca. Después de realizar eso se
descansa. picchar la coca, después se prepara la misa de comida cruda. Eso se debe iniciarse, poniéndose hojas enteras de
coca. Cada seis, o si no se debe poner cuatro hojas enteras de cocas, en nombre de cada Apu, mencionando los nombres de
todas las cabañas, los caminos donde anduvo, esa coca va juntado con el cebo. Y en el medio el feto de la alpaca. Y en los
costados, todo tipo de comida cruda.
Eso también, igual se prepara en un papel blanco, después bonito se amarra con una estalla blanca, eso, cada uno de las
personas que se encuentran se piden, se piden todo lo que quieren, después se lo llevan a un cerro lejano, y ahí se debe
hacer pasar, a media noche, nadie tiene que verlo, en absoluto silencio. El buen chaman , hasta al perro lo hace callar.
Para eso, con bosta seca, o sino hacer fuego con leña seca, cuando este ardiendo bien, se pone la misa, pidiendo bien,
pidiendo cualquier deseo que tengas. Poniendo Cuando ya este ardiendo bien, nos debemos de alejar, nadie puede verlo, o
si no te podría hacer asustar, así también no te puede recibir.
Se tiene que ver a la siguiente mañana todavía, como recibió la pachamama, para que haya cualquier tristeza, a la vista se
queda crudo, se vuelve negro, o sino revienta feo, cuando ya se termina se vuelve blanco y bonita ceniza, recibió bien, todo
lo deseado se hara realidad. Y así, la persona quien se hizo ofrendar se siente feliz.
Tawa kutinpi llamk’anapaq
PAPA TARPUY

Haku puririsun, papanchik tarpumuq; (kuti)


Muhuta urqumuy, wanuta kustalay. (kuti)
Hatun samanapaq, kharmuta watamuy, (kuti)
Huch’uy samanapaq, kukata khipuchay. (Kuti)

Yaqaña, yaqaña paranqa,


phuyupas phuyunqa;
papa tarpumunanchikpaq. (Kuti)

Taytamamakuna, tarpuq puririsun; (kuti)


Papata, uqata allin urinanpaq. (kuti)
Allin watas kanqa, mikhuy watas kanqa; (kuti)
Tukuy sunqunchikwan tarpuykamusunchi. (kuti)
Yaqaña, yaqaña mikhusun
chakra rurunchikta,
allin kawsakunanchikpaq. (kuti)
Imamantan chay takiy rimasqa? Tawa kutinppi llamk’anapaq

Ima killapitaq papatari tarpuna? Agosto killapi …

Imataq hatun samayri? Grande despertar……………………………………

Hayk’aqtaq allin watari kanman? Pachamama allinta kanman

Imanaqtintan nichkan, yaqaña paranqa nispa?

Dice ya casi va llover…………………………………………………………

Chay qillqakunapi, maykinkunan kanman, frases adverbiales nisqa?

Ari kachkan chaypi


SUFIJOS INDEPENDIENTES

Sufijo /qa/ Señala al tópico de la conversación a


TOPICALIZADOR cerca del cual se proporciona una información
nueva.
- Wayna-qa allintas llamk’an.
- Kunan-qa llaqtayta ripusaq.

Sufijo /ri/ Marca el enlace o reanudación del


diálogo o las preguntas y al mismo tiempo
REANUDADOR topicaliza.
- Qam-rí imatataq munachkanki.
- Kunan-rí maytataq purinki.

Sufijo /pas/ /pis/. Está unido a los pronombres


ADITIVO interrogativos; y tiene el significado de adición o de
inclusión de una cantidad. Ej. Manan pipas
hamunchu.

CONTRASTIVO Sufijo /taq/. Estableceuna coordinación de tipo


C contrastivo. Con los pronombres interrogativos,
O empleado en la formación de las preguntas de
N información. Ej. Imatataq munanri.
E
C
T Sufijo /raq/. Expresa la continuidad de un estado de
O CONTINUADOR
cosas y una prioridad o cierto cambio de opciones,
R incluso una advertencia.Ej. Amaraq puriychu.
E
S
Descontinuado: /ña/. Expresa lo opuesto a /raq/, es
DISCONTINUADOR decir que el estado de cosas señalado por éste, cambia a
una nueva situación esperada. De unacircunstancia
determinada se pasará a otra. Pueden aparecer las dos
ocurrencias en una oración.Ej.Amaña puriychu.

Limitativo: /lla/. Expresa el afecto o de atenuador


LIMITATIVO en los mandatos; también señala el límite o la
exclusión de algo.
Ej. Paylla imatapas ruwachun.
KUNANTAQ CHAY SUFIJO INDEPENDIENTE NISQA CH’IKUKUNAWA
RIMAYKUNATA HATARIYKUCHISUNCHIK

SUFIJOS RIMAYKUNA HUNT’ASQA RIMAY HATARICHISQA


CONECTOR
ES
TOPICALIZAD Uywaqa Uywaqa, chisiyaykuyta tikraykapullampunis
Munasqa suntinqa
OR QA
……………………………………………..
Ñuqap suiyqa
Payqa mamay
REANUDAD Kunarí Kunarí, alkaltiq qayllampi imanispataq rimarisunchik.
OR RI Kunan challwa t’imputa mikhuchkani paqarin.
Ñuqanchik qusqu llaqtata purisunchik
Allquykiman aychata qaranki. misiqkitari?
ADITIV Ñuqamchikpas Ñuqamchikpas munanchikllapuni yanapanawanchikta.
O PAS Paypis mana mikhuqchu.
- PIS Chaypis maypis tiyan
CONTRASTI Umalliqninchikta Ayllu umalliqninchiktaq mana rimariyta munanchu
q chayrí.
VO TAQ
Pitataq machkanki
Maytataq purirqanki
Imatataq chay allqu munan
CONTINUAD Amaraq Ñuqanchikqa, amaraq imanispapas rimarisunchu.
OR RAQ Phuyuchkan paranqarap
Manaraq llamk’anichu
Suyarillay manaraq chayamunchu
DISCONTINUAD Amaña Aswanpas, amaña imatapas rurachunchu.
OR ÑA Paqarinña tupasunchik
Tutamantaña hamunki.
Qamkunaña qhawakunkichik
LIMITATIVO Sapallam Kay wawaqa sapallam tiyakun.
LLA Qusqukamalla purisaq
Wawallam waqachkan maman maytacha purin
Ñamkamal Irqita, ñamkamalla pusarpariy.
Ñuqalla rurakuchkani. Mana yanapawanchu
la Paylla Wasiykamalla apariway.
Paylla maypipas
Tupaykuchisunchik ñawpaq wachuwa, qhipa wachuwan

Ñawpaq wachu Qhipa wachu


1 Mikhuy yachay Yachanaqa mana umallawanchu,
sunquwanpas yachanallataq.
2 Tusuy yachay Riqsinakunanchik, yachanakunanchik, allin
uyariywan.
3 Llamk’ay yachay Musqhuyninchikmanta pacha, allin
kawsananchikpaqqa qhawarina.
4 Rimay yachay Pachamamanchikpa yuyariyninpi, chanin
tusuy yachay.
5 Musqhuku Tukuy sunquwan, raymispa llamk’ananchikqa.
y yachay
6 Uyariy yachay Ima rimaypas sunqunchikmantas paqarin.

7 Yuyay yachay Ñuqanchikpa mikhunanchikta, pachamamq rurunta


mikhuspa wiñananchik.
8 Wiñay yachay Tukuy sunqunchikwan, yuyayninchikkunata,
iñiyninchikkunata kasunakuspa wiñana.

RAYMIPI IÑINAPAQ
Palabras en una fiesta patronal.

Amaraq imatapas qallaykuchkaspa; hanaq pacha


taytanchikmanta mañarikusunchik, kay rurayninchikkuna
wakichikunanpaq, hinallataq mamanchik Candelaria
nisqatapas mañarikusunchik, tukuy mana allin
kawsayninchikkunamanta, picharinawanchikpaq.
Aswanpas, allin yuyaykunata, ruraykunata
apachimunawanchikpaq, amataq kachariwasunchu ima pantaykunamanpas,
urmaykunamanpas. Huñulla ch’ulla runa hina kawsakunanchikpaq, tukuy ima
rurayninchikkunapas usqhay aparikunanpaq.

Hina kaqtinqa, munasqa turañañaykuna, kusi sunqulla kunan ch´isi kay ima rurayninchikta
hunt´aykusunchik. Yusulpay.
REFERENCIA BIBLIOGRÁFICA.

ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA. (1995) Diccionario quechua – Español.

AMODIO, E. (1988) Cultura. UNICEF. 1993. Paz Bolivia.

CASSANI, D. LUNA, M. Y SANZ, G. (1994) Enseñar Lengua. Barcelona Grao.

CERRÓN P. RODOLFO. (2008). Quechumara. Estructuras Paralelas del Quechua y del Aimara.
PROEIB Andes. La Paz – Bolivia.

CONVENIO No 169. (2002) Quinta Edición. Sobre Pueblos Indígenas y Tribales en Países
Independientes. San José Costa Rica.

DIRECCIÓN REGIONAL DE EDUCACIÓN PUNO. (2009) Proyecto Curricular Regional.

ENRIQUEZ , S. PORFIRIO. (2005) Cultura Andina. Puno.

GONZALES, H. DIEGO. (1952) Vocabulario de Lengua General de Todo el Perú. Universidad


Mayor de San Marcos.

LEY No 27818. (202) Ley para la Educación Bilingüe Intercultural.

LEY No 29735. (2011) Del uso, preservación, desarrollo, recuperación, fomento y difusión de las
lenguas originarias del Perú.

MADELEINE ZÚNIGA. (1993) Educación Belingue. Material de Apoyo para la formación Docente
en Educación Intercultural Bilingüe.

MAMANI, A. OSCAR ; YUCRA Y. ELENA. (2011). Política y Planificación Lingüística de las


Lenguas del Perú. UNA PUNO.

MINISTERIO DE EDUCACIÓN. (2012) Programa de Especialización en EIB. Dirigido a Docentes


de Inicial y Primaria de EBR. Estructura del Plan de Especialización.

RESOLUCIÓN MINISTERIAL No 1218-85-ED. (1985) Aprueba la oficialización el alfabeto


Quechua y Aimara y las reglas ortográficas para la escritura.

VALERIANO A, GUILLERMO. (2010-2011). Módulo de Estrategias Metodológicas en


L2.delPrograma de Especialización en EIB. UNA. Puno.

VALERIANO A. GUILLERMO. (2014) Estructura Curricular Reajustada para la enseñanza y


aprendizaje de las lenguas Quechua y Aimara. Centro de Idiomas UNA Puno.

También podría gustarte