Está en la página 1de 21

ESCUELA MAYOR DEL QUECHUA WANKA

ABECEDARIO DEL QUECHUA WANKA

CASTELLANO A B C CH D E F G H I

QUECHUA A - - CH ĆH - - - - H I

CASTELLANO J K L LL M N Ñ O P Q

QUECHUA K L LL M N Ñ P (Q)

CASTELLANO R S T U V W X Y Z

QUECHUA R S SH ŚH T U W Y

NOMENCLATURA DEL QUECHUA WANKA

A –– Cha -- Ćha –– Ha –– I –– Ka ––La –– Lla––Ma ––Na

Ña –– Pa ––(Q) –– Ra –– Sa – Sha - Śha–– Ta –– U ––Wa ––Ya

VOCALES DEL QUECHUA WANKA


VOCAL CORTA VOCAL ALARGADA

a - i - u aa ii uu
ama aaluśh waaka
ima isisii kuchii
uma chukuu suuta
wata waata
pacha paacha
waka waaka
awash aawaśh
yapa yaapa
wala waala
llaway llaaway
REGLAS PARA LA ESCRITURA
1- En la escritura del Quechua no existen diptongos, si existiera tal caso, se adiptonga inmediatamente
tales como:

ai= ay waita por wayta


ia= ya iana por yana
au=aw mauka por mawka
ua=wa uatya por watya
ui=wi ñaui por ñawi
iu=iw iulla por iwlla

2- Restitución de la Q sin sonido y/o muda como la H en el Castellano, en algunos casos funciona como un
pequeño saltillo Ejemplo: unqul, śhunqu
3- En algunos casos se lee como vocal (a, u) alargada. Ejemplo: (waqta), waata, (atuq), atuu, (puchuq),
puchuu

SUSTITUCIONES
CSZ POR S

C, g POR K

J POR H

B, V POR W (Refonologización)

guna POR kuna

DE FG Préstamo

CANON SILÁBICO O ESTRUCTURA DE LA SÍLABA QUECHUA

a) V = vocal a –ña i –chu u –hu

b) CV = consonante + vocal ka-la ku – chi ka-ta

c) VC = vocal + consonante ak-śhu ip-tu ach-ki

d) CVC = consonante+vocal+consonante tal-puy waw-yay way-tay

( No existe VV ni CC juntos)
ESCRITURA CON LOS FONEMAS CONSONÁNTICOS Y VOCÁLICOS DEL QUECHUA
WANKA
/A/ = Atuu, aycha, apu, allin, apa, akśhu, akaśh, aśhka, ashka

/CH/= Chaka, chuku, chaki, chapu, chuñu, chawcha, challwa, chapla, chutay, chullpi, chuklluśh

/ćH/ = Ćhaki, ćhawa, ćhina, ćhićhu, ćhunka, ćhawpi, ćhuućhis, ćhapa, ćhakay, ćhinaśh, ćhupi

/H/ = Hampi, hatun, hawka, hanka, hata, haćha, hamay, hanay, haluy

/I/ = Inti, illay, ima, ichu, ismu iptu, isku, ishki, ishña, inki, irki, ismuśh

/K/ = Killa, kata, kutu, kala, kalu, kulu, kawsay, kaćhi, kalawsu, kaliptu, kamakay

/L/ = Laawa, lima-lima, luntu, lamu, lumi, luychu, lantiy, lacha, lakash, lakaśh, lutuy, lawsa

/LL/= Llama, llatay, lluumi, llaki, llalliy, llaway, llaaway, llutay, llukcha, llamta

/M/ = Mamay, mawka, mishi, mikuy, muti, muskiy, munay, muchay, muspay, maay, mallichiy

/N/ = Nuna, nina, nimay, nanay, niy, nipaamay, nishayki, napay

/Ñ/ = Ñaña, ñati, ñatin, ñañu, ñakay, ñawi ñii, ñuti, ñaacha

/P/ = Pula, pacha, paka, paku, puka, pitku, pukyu, puchuu, pillpintu, pallay, palay

/Q/ = qaqa, qanla, qutu, qitya, qamya, qaytu, qilla (atuq, isqun, waqta, waqla,)

/R/ = rakacha, ruuta, rapichi, racha, ranchina, rukana ( tenemos escasas palabras con r)

/S/ = Sawka, saatay, siki, saksay, sanku, suwa, suqta, supi, siisay, sićhay, sitay

/SH/= Shakta, shapu, shuka, shumay sunchu, Shantu, Shaka, Shamu, shipu, shinka, shita

/ŚH/= Śhukay, śhukiy, śhutuy, śhamuy, śhatiy, walaśh, waylaśh , śhukuy, śhuti, śhalkuy, puuśha,

kuuśha, śhawintu, śhakapa

/T/ = Tayta, tuki, tawa, tanta, tankish, tuway, tuta, tuunaśh, tunay, tita, takiy,

/U/ = Uma, usu, usa, uña, utulu, ukuśh, uywa, uwi, uwish, utu, utuy, umay, uy

/W/ = Wata, watu, walmi, wasi, wawya, wakli, wachwa, waya, wayta, watya, wanay

/Y/ = Yapa, yana, yanuy, yaku, yaykuy, yupay, yaćhay, yunya, yaćhaywasi, yaćhay
HALLU KIPU – PANTANA LIMAY - TRABALENGUA

Tuśhupaakuy tuśhupaakuy, mana tuśhuu kaa, ćhićhućhaa.

Paka paka pakpaka, pakpaka paka paka

YUPAYKUNA – NUMEROS

Huk 1 Ishkay ćhunka 20 Ishkay walanka 2 000


Ishkay 2 Kimsa ćhunka 30 Kimsa walanka 3 000
kimsa 3 Tawa ćhunka 40 Tawa walanka 4 000
Tawa 4 Picha ćhunka 50 Picha walanka 5 000
Picha 5 Suuta ćhunka 60 Suuta walanka 6 000
Suuta 6 Anćhis ćhunka 70 Anćhis walanka 7 000
Anćhis 7 Pusaa ćhunka 80 Pusaa walanka 8 000
Pusaa 8 Isun ćhunka 90 Isun walanka 9 000
Isun 9 paćhak 100
ćhunka 10
Nota Importante: Cuando la unidad numérica termina en vocal se agrega el sufijo –yu ejemplo ćhunka
tawayu y cuando termina en consonante y/o vocal alargada se agrega el sufijo –niyu ejemplo ćhunka
pusaaniyu
ćhunka hukniyu 11 Ishkay paćhak 200 Hunu 1 000 000
ćhunka ishkayniyu 12 Kimsa paćhak 300 Ishkay hunu 2 000 000
ćhunka kimsayu 13 Tawa paćhak 400 kimsa hunu 3 000 000
ćhunka tawayu 14 Picha paćhak 500 Tawa hunu 4 000 000
ćhunka pichayu 15 Suuta paćhak 600 Picha hunu 5 000 000
ćhunka suutayu 16 Anćhis paćhak 700 Suuta hunu 6 000 000
ćhunka anćhisniyu 17 Pusaa paćhak 800 Anćhis hunu 7 000 000
ćhunka pusaaniyu 18 Isun paćhak 900 Pusaa hunu 8 000 000
ćhunka isunniyu 19 Walanka 1000 Isun hunu 9 000 000
ćhunka hunu 10 000 000
ćhunka ishkayniyuu hunu, picha paćhak walanka, kimsayuu 12 500 003
PATKUCHI / WATUCHI ADIVINANZA

¿Imallash aykallash?
Muyuyllapa, muyuyllapa
Ćhićhuman muyun.

¿Imam hay? PUCHKA

¿Imallash aykallash?
Ñawpaaman, ipaman
intilkul, intinkul
haynulla pulin

¿Imam hay? KUYUKU

CHIPCHICHAKUNA
TAKI
Chipchichakuna puulin
chillak chillak nilkul.

Mikunay chalaptin
alalay ćhaluptin.

Haypii mama wallpa


unkata ashipun
Llapan chipchichapaa.

Alalaypi waaptin
huklla ullakuykun.
Anka palii likalul
huklla pakakaykun.

HARAWI

Wiphalacha wiphalacha
yulaa lasunu

Wiphalacha wiphalacha
puka yawarnu

Imatukillam
laplapyanki

Anti wayllayuq
suyunchikćhu
SUSTANTIVO

ACCIDENTES GRAMATICALES

GÉNERO NÚMERO CASO

CASO SUFIJO EJEMPLO SIGNI-


EPICE FEME FICADO
MASCU SINGULARO PLURAL
NO NINO Genitivo -pa Nunapa De(la)
LINO
Acusativo -ta -kta Tantata A (al)
Ilativo -man Mamaaman Hacia
Ablativo -pi -pita Halapi De-desde
Nuna Wallpa Ulqu Wasi Wasikuna Locativo -ćhu - ćhaw Yakućhu En el (la)
Kuchi Wamla Walaśh Chuku Chukukuna Instrumental -wan Yakuwan Con
Akapa Waaka Turu Wallpa Wallpakuna Benefactivo -paq Takinaykipaq Para
allu Ćhina Ulu walash Walashkuna Causal -layku Illaylayku Por –causa
Ćhina Ulu atuu
Termintivo -kama Walakama Hasta
atuu
Interactivo -pula Walashpula Entre
comparativo -nu/naw Yak Como
EN CASO DE NÚMEROS

SE ANTEPONE

ASHLLA
ACHKA VERSO
ISISI

Ishkay
PROSA
picha
ADVERBIOS
DE CANTIDAD DE TIEMPO DE LUGAR DE MODO DE AFIRMACIÓN DE NEGACIÓN DE DUDA
Waala = nada kanan = hoy Kayćhu = aquí Kaynuta = así
Haynupisćha = tal
Achka = Kanallan = Kayllaćhu = aquí Hukhina= de Aw = si ari = si Mana = no
vez sería así
bastante ahora mismo nomás otro modo
Achka achka= Ñaqaska = Kayninpa = por
Allin = bien
muchísimo antes enantes aquí Haynumi = así es Manam ari = Kanmanlaqćha =
Kananlla = hoy Wikninpa = por Chaynumi no pues podría ser
Ashlla = poco Mana allin = mal
nada más allá
Ashchalla = Wikllanpa = por Kaynapa = de
poquito Ñaaskalla = allí nomás este modo Ichapis icha = tal
Ashi = ciertamente Amaña = ya no
Pishi = muy hace poco ćhawpinpa = por Ñakaypa= vez
poco el medio difícilmente
Yapa = Ulapa = por
Sasa = dificil
aumento Walaman = debajo Ashi ari= dicen que Manalaaćha
Ichapis = tal vez
Achka = mañana Aśhwan allin = si aún todavía no
Kalupi= de lejos
bastante mejor
Ancha tuki =
Lulićhu = adentro
Isisi = Tutaman = en muy bonito Rasunpa = de Manalaqmi =
Imaćha = qué será
demacido la noche Mayćhupis = en Yaćhayllap = verdad todavía no
cualquier lugar despacio
Chimpaćhu = en Kaynupis = así
Ćhawpi = la banda también Haynućha kanqa = Manala = Imanućha = cómo
Anyan = ayer
medio/ mitad Ñawpaqman = Alpaypa = así será todavía será
hacia adelante apenas
Muyuyninćhu = Imanaypa=
Ancha = Pasaylla = Aćha ari =
alrededor cómo
muy /mucho siempre seguramente
Qipaćhu = atrás
- ntin -ta
(y todo ) (a hacia )
Ñañanti Limata
n
-kaska
--p /pa (mas)
( De) Wikkask
Nunapa a
Nunap
--p /pa
( De)
Nunapa Yu
(El que
Nunap
tiene ) Nila
pi walmiyu (semejan
( de te)
/desde) waytanil
Limapi a
Nunap

-wan
POSPOSI- -nmi
(su )
( con)
Nunawa
CIONES walminmi
Si es su
n -sapa mujer
Nunap Kama Son partículas sin (Aumentati
vo)
(hasta ) significado en sí
ñawisapa
watankama misma

Su función es
complementar la
otra parte de la
oración

CONJUGACIÓN DE VERBOS
Awsay=Jugar para conjugar los verbos se suprimen el infinitivo (y)
TIEMPO
ŚHUTI
ANYAN MUYUN (T. Pasado) KANAN MUYUN (T. Presente) WALA MUYUN (T. Futuro)
PRONOMBRE LANTI
Yo Yaa -laa awsalaa -uu,aa,ii awsaa -śha awsaśha
Tú Am -lanki awsalanki -nki awsanki -nki awsanki
El /ella Pay -la awsala -n awsan -nqa awsanqa
Nosotros (Excluy) Yaakuna -paakulaa awsapaakulaa -paakuu Awsapaakuu -paakuśha awsapaakuśha
Nosotros (Incluy) Yaanchik -lanchik awsalanchik -nchik awsanchik -śhun awsaśhun
Ustedes Amkuna -paakulanki awsapaakulanki -yanki awsayanki -paakunki awsapaakunki
Ellos/ellas Paykuna -paakula awsapaakula -paakun awsapaakun -paakunqa awsapaakunqa

CONJUGAR EL VERBO COMER EN LOS 3 TIEMPOS: MIKUY

TIEMPO PASADO TIEMPO PRESENTE TIEMPO FUTURO

Yaa miku miku miku

Qam miku miku miku

Pay miku miku miku

Yaakuna miku miku miku

Yaanchik miku miku miku

Qamkuna miku miku miku

Paykuna miku miku miku


Tuki waaka

Shanti Taki

Ima tukim kay waaka


lichisapam kay waaka. (kuti)

Apina waakam kay waaka


mama waakam kay waaka. (tuki)

Misha tuurum kay tuuru


araa tuurum kay tuuru. (kuti)

kari tuurum kay tuuru


wira tuurum kay tuuru. (kuti)

Haynukapim takiku
chaynukapim tuśhuku. (kuti)

Ahahay, ahahay.

SHANTI TAKI

PILLPISH WAAKA

Pillpish waaka mana kanchu


apina waakap wawinmi kala
araa turup chulinmi kala (kuti)

Watullanmi chutalayaña
ishtakallanmi hitayalaaña (kuti)
Ashillamu mama Shanta
talillaamuy tayta Shanti (kuti)

Ichalaaćha punlulunpis
ichalaaćha kućhpakunpis (kuti)

Ashillamu mama Shanta


talillaamuy tayta Shanti (kuti)

KARNAWAL TAKIY

Akuchun akuchun
lisinakuśhun
akuchun akuchun
takiykamuśhun (kuti)
Allawayman muyulkul
takiykullaśhun
na, na, na, na, na,
na, na, na, ana, na (kuti)
Achallaw, añallaw
karnawal pishta
achallaw añallaw
karnawal awsay(kuti)

Ichuśhman muyulkul
awsakullaśhun
na, na, na, na, na,
na, na, na, ana, na (kuti)
KAMAKAYNIN

ćhakiwan tuśhuykuy
wamla walaśhlla
makiwan taqllaykuy
wamla walaśh (kuti)
KASKI CHIWAKU - willakuy

Unayshi hanay pachata, huk chiwaku tayta apuyayanchik watukuu lila, Tayta apuyaya
ćhaskiilun allin śhamuśha kay nilkul, imallamanmi śhamulayki nilkul tapun

_ Tayta Apuyaya ulay pachaćhuumi achka nunakuna milaalun mikuypim


tunkiyalkan, kilu nanaywanmi ishyayalkan-, nilkul chiwaku willapakun-

Kaynu chiwaku niptinshi, tayta Tayta apu yaya nin;

-Kanan ulay pachata kutiikulmi llapan nunakunaata śhuntunki, hinalkulmi kay


kamachikuyta willanki yaapa śhutiićhu_, Huk muyunkaaćhu huk kutillam
mikupakunka, kilu nanaywan mana ishyapaakunanpaq mayuman liikulmi tuki chiwi
yulaa lumita akllanki, kaywanmi llapa nuna kilunwan ishyaakunata hampinki- nin;

-Aw ari tayta Apu yaya haynullatam, nishallaykitam llapan nunakunata


willapaakuśhaa- nin chiwakuu.

Haypi, chiwaku hanay pachapi kutiykamul llapa nunakunata śhuntulun kamachikuyta


willakunanpaa,haypishi llapan utulayaptin kaynuta nin:

- Kanan yaa tayta apu yayawan limamuśhaapi kutiyaamu, llapallayki tayta


mamakuna, wamla, walaśhkuna uyalipaamay, kaytanuumi, tayta apu yaya niman:
Kanan muyunkaapishi huk muyunkaaćhu kimsa kuti mikupaakunki; waalapa,
ćhawpi intita, hayppi aspilpuyta, llapan nunakunata kilunwan ishyakunatam
wayunka halata ishkuykul kilunta ćhulanki, hampinki nimaalam-; nilkulshi llapan
nunakunapa kilunta, wayunka halata ishkuykul ćhulalun.

Tayta apu Yayashi chiwaku kaskikuśhanta yaćhaaña, haypishi tayta apu yaya chiwakuta
hanay pachaman ayachin, kayćhuushi chiwakuta tayta Apu yaya nin: _Am ulay
pachaćhu llapan nunakunata kaskipaalayki, mana yaa nishaktanuchu willakulayki,
kaski chiwaku, kay laykum am kanan muyunkaapi; nunakunapa, alluukunaapa
ismayninta mikunki, ćhakiki wataśha paćhkaypa pulinki, nunakunapa ćhiniishan
kanki-.

“Haynukaapishi chiwaku kanankama likaśhanchiknu kawsan”

Lulaqkuna: Luis Alberto Sánchez Palma


Nila Tovar Gonzales
WANKA PALPA TAKI

Kaymi kasarakuy
kaymi siwilyakuy

Mishki kasarakuy
tuki siwilyakuy (kuti)

Yaami palpakuyaa
yaami śhuñakuyaa (kuti)

Akaśhlla wishik wishik


wallpalla tarak tarak (kuti)

Ichalkul muyulkul aa
tuki tuśhukuśhun

Ichalkul muyulkul aa
tuki palpakuśhun

Tukilla wamlakuna
kuyaylla walaśhkuna

haypiimi kasarakuy
Chaypiimi siwilyakuy (kuti)
chakana cruz
ŚHUTIKUNA SUSTANTIVOS
kuchuna cuchillo
manka olla
mikuna cuchara
millwa lana
pichana escoba
pilqa pared
punku puerta
tija teja
tiyana silla
wasi casa
wishla cucharon
achki luz
haćha árbol
hala maíz
aawaśh habas
ichu paja
inti sol
killa luna
lasu nevado
lumi piedra
malka pueblo
mayu río
nina candela
pacha tierra
pacha mundo
qaqa peña
qućha lago/laguna
suyu región
tamya lluvia
Wawya, waywa viento
 AYCHANCHIKKUNA  NUESTRO CUERPO
ćhaki pie
chunchul intestino
kućhuśh codo
kunka cuello
likla brazo
maki mano
ñawi ojo
pata barriga
puywan pulmón
shillu uña
shimi boca
Sinqa- siya nariz
Tullu hueso
uma cabeza
Ñatin hígado

LULAYKUNA VERBOS
aluy botar/desalojar
anyay resondrar
awsay jugar
chalay agarrar
chapiy arrojar/botar
ćhipiy matar
chutay jalar
hakapakuy bostezar
hillkay escribir
hitay perder
kallapay correr
kaniy morder
kasarakuy casarse
kićhay abrir
likay mirar
maqanakuy pelear
muchay besar
munay querer
musyay adivinar
ñawichay leer
paćhkay saltar
paliy volar
panpachay perdonar
pichay borrar
puliy caminar
puñuy dormir
pupanchay valorar
qunqay olvidar
saytay patear
śhuntuy juntar
sihiy dibujar
suway robar
takiy cantar
tuśhuy bailar
umanchakuy pensar
unkuy alzar

LICHKAKUNA COLORES
chiwanway anaranjado
ankas azul
chumpi marrón
muluśh chispeado
puka rojo
quyu/qumir verde
tuuśh amarillo
yana negro
yula blanco
ŚHUTICHAYNIN ADJETIVO
lakaśh tacaño
laku grueso
llaki triste
aćha áspero
qanla sucio
ayaq picante
ćhinaśh cobarde
hatun grande
huyu malo
ismu podrido
kushi alegre
llampu suave
pakisha roto
ñañu delgado
sumaq elegante
uchuy pequeño
uylu redondo

Fonética y fonología
En primer lugar, la fonética y fonología son dos ciencias que se ocupan del estudio de los
sonidos.

Como tal, la fonética se encarga de estudiar los sonidos que pronuncian la voz humana,
específicamente su formación, características y singularidades. Por otra parte, la
fonología es la ciencia lingüística que estudia los fonemas, es decir, la representación
mental que todos tenemos de los sonidos.

LA FONOLOGÍA

nombre femenino
Parte de la lingüística que estudia los fonemas o descripciones teóricas de los sonidos
vocálicos y consonánticos que forman una lengua.
sinónimos fonemática

LA FONÉTICA
nombre femenino
1.Parte de la lingüística que estudia los sonidos de las lenguas.
"la fonética puede ser articulatoria, acústica o perceptiva"
2.Conjunto de sonidos de una lengua o dialecto.
"la fonética del francés me resulta complicada"
En cuanto a la flexión nominal o declinación, las raíces pueden aceptar sufijos que lo flexiones en
número, persona y caso. Estos procesos se llaman declinación
Ejemplos de flexión con la palabra wasi (casa)

Traducción aproximada al
Proceso Sufijos Ejemplo
español

flexión
plural -kuna wasikuna casas
de número

Yaa -i wasii mi casa

Am -yki wasiyki tu casa

flexión Pay -n wasin su casa (de él/ella/aquello)


de persona
Yaanchik -nchik wasinchik nuestra casa (incl.)

Yaakuna -i wasii nuestra casa (excl.)

qamkuna -yki wasiyki vuestra casa


paykuna -n wasin su casa (de ellos)

caso ablativo -pi wasipi desde la casa

caso acusativo -ta wasita a la casa

caso benefactivo -paq wasipaq para la casa

caso causal -layku wasilayku por (motivo de) la casa

caso comitativo
-wan wasiwan con la casa
(instrumental)

caso comparativo -nu -nila wasinu como la casa


flexión de caso

caso ilativo -man wasiman hacia la casa

caso genitivo -pa wasipa de la casa

entre casas ( literalmente);


caso interactivo -pula wasipula contexto real: entre miembros o
moradores de casa.

caso locativo -ćhu wasićhu en la casa

caso terminativo -kama wasikama hasta la casa

Derivación nominal
En cuanto a la derivación, los sufijos quechuas pueden clasificarse en dos grupos: denominalizadores
y deverbalizadores
Ejemplos de derivación con las palabras allqu (perro) y llamkay- (trabajar)

Proceso Sufijos Ejemplo (traducción)

derivación -yuu (- Alluyuu el que tiene perro; posesor de


posesivo
denominalizadora yuq) (allquyuq) perro.

con su perro y todo


inclusivo -ntin allquntin
conjuntamente con un perro.

aumentativo -sapa ñawisapa de ojos muy grandes, "puro


ojos"

semejante del perro (otro perro


semejanza -masi allumasi
necesariamente)

tan sólo el perro, sólo (el/los)


limitativo -lla allulla
perro(s)

muy grande, demasiado grande


superlativo (adv.) -ancha (muy) ancha anchahatun
('hatun': grande, extenso)

trabajar (verbo en infinitivo), o


infinitivizador -y llamkay icha lulay
[el o un] trabajo ( sustantivo)

Llamkaq el que trabaja, obrero,


derivación agentivo -q
Llamkaa trabajador
deverbalizadora

concretizador -na llamkana herramienta

participial -sqa llamkaśha trabajado(a)

También podría gustarte