Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
CASTELLANO A B C CH D E F G H I
QUECHUA A - - CH ĆH - - - - H I
CASTELLANO J K L LL M N Ñ O P Q
QUECHUA K L LL M N Ñ P (Q)
CASTELLANO R S T U V W X Y Z
QUECHUA R S SH ŚH T U W Y
a - i - u aa ii uu
ama aaluśh waaka
ima isisii kuchii
uma chukuu suuta
wata waata
pacha paacha
waka waaka
awash aawaśh
yapa yaapa
wala waala
llaway llaaway
REGLAS PARA LA ESCRITURA
1- En la escritura del Quechua no existen diptongos, si existiera tal caso, se adiptonga inmediatamente
tales como:
2- Restitución de la Q sin sonido y/o muda como la H en el Castellano, en algunos casos funciona como un
pequeño saltillo Ejemplo: unqul, śhunqu
3- En algunos casos se lee como vocal (a, u) alargada. Ejemplo: (waqta), waata, (atuq), atuu, (puchuq),
puchuu
SUSTITUCIONES
CSZ POR S
C, g POR K
J POR H
B, V POR W (Refonologización)
DE FG Préstamo
( No existe VV ni CC juntos)
ESCRITURA CON LOS FONEMAS CONSONÁNTICOS Y VOCÁLICOS DEL QUECHUA
WANKA
/A/ = Atuu, aycha, apu, allin, apa, akśhu, akaśh, aśhka, ashka
/CH/= Chaka, chuku, chaki, chapu, chuñu, chawcha, challwa, chapla, chutay, chullpi, chuklluśh
/ćH/ = Ćhaki, ćhawa, ćhina, ćhićhu, ćhunka, ćhawpi, ćhuućhis, ćhapa, ćhakay, ćhinaśh, ćhupi
/H/ = Hampi, hatun, hawka, hanka, hata, haćha, hamay, hanay, haluy
/I/ = Inti, illay, ima, ichu, ismu iptu, isku, ishki, ishña, inki, irki, ismuśh
/K/ = Killa, kata, kutu, kala, kalu, kulu, kawsay, kaćhi, kalawsu, kaliptu, kamakay
/L/ = Laawa, lima-lima, luntu, lamu, lumi, luychu, lantiy, lacha, lakash, lakaśh, lutuy, lawsa
/LL/= Llama, llatay, lluumi, llaki, llalliy, llaway, llaaway, llutay, llukcha, llamta
/M/ = Mamay, mawka, mishi, mikuy, muti, muskiy, munay, muchay, muspay, maay, mallichiy
/Ñ/ = Ñaña, ñati, ñatin, ñañu, ñakay, ñawi ñii, ñuti, ñaacha
/P/ = Pula, pacha, paka, paku, puka, pitku, pukyu, puchuu, pillpintu, pallay, palay
/Q/ = qaqa, qanla, qutu, qitya, qamya, qaytu, qilla (atuq, isqun, waqta, waqla,)
/R/ = rakacha, ruuta, rapichi, racha, ranchina, rukana ( tenemos escasas palabras con r)
/S/ = Sawka, saatay, siki, saksay, sanku, suwa, suqta, supi, siisay, sićhay, sitay
/SH/= Shakta, shapu, shuka, shumay sunchu, Shantu, Shaka, Shamu, shipu, shinka, shita
/ŚH/= Śhukay, śhukiy, śhutuy, śhamuy, śhatiy, walaśh, waylaśh , śhukuy, śhuti, śhalkuy, puuśha,
/T/ = Tayta, tuki, tawa, tanta, tankish, tuway, tuta, tuunaśh, tunay, tita, takiy,
/U/ = Uma, usu, usa, uña, utulu, ukuśh, uywa, uwi, uwish, utu, utuy, umay, uy
/W/ = Wata, watu, walmi, wasi, wawya, wakli, wachwa, waya, wayta, watya, wanay
/Y/ = Yapa, yana, yanuy, yaku, yaykuy, yupay, yaćhay, yunya, yaćhaywasi, yaćhay
HALLU KIPU – PANTANA LIMAY - TRABALENGUA
YUPAYKUNA – NUMEROS
¿Imallash aykallash?
Muyuyllapa, muyuyllapa
Ćhićhuman muyun.
¿Imallash aykallash?
Ñawpaaman, ipaman
intilkul, intinkul
haynulla pulin
CHIPCHICHAKUNA
TAKI
Chipchichakuna puulin
chillak chillak nilkul.
Mikunay chalaptin
alalay ćhaluptin.
Alalaypi waaptin
huklla ullakuykun.
Anka palii likalul
huklla pakakaykun.
HARAWI
Wiphalacha wiphalacha
yulaa lasunu
Wiphalacha wiphalacha
puka yawarnu
Imatukillam
laplapyanki
Anti wayllayuq
suyunchikćhu
SUSTANTIVO
ACCIDENTES GRAMATICALES
SE ANTEPONE
ASHLLA
ACHKA VERSO
ISISI
Ishkay
PROSA
picha
ADVERBIOS
DE CANTIDAD DE TIEMPO DE LUGAR DE MODO DE AFIRMACIÓN DE NEGACIÓN DE DUDA
Waala = nada kanan = hoy Kayćhu = aquí Kaynuta = así
Haynupisćha = tal
Achka = Kanallan = Kayllaćhu = aquí Hukhina= de Aw = si ari = si Mana = no
vez sería así
bastante ahora mismo nomás otro modo
Achka achka= Ñaqaska = Kayninpa = por
Allin = bien
muchísimo antes enantes aquí Haynumi = así es Manam ari = Kanmanlaqćha =
Kananlla = hoy Wikninpa = por Chaynumi no pues podría ser
Ashlla = poco Mana allin = mal
nada más allá
Ashchalla = Wikllanpa = por Kaynapa = de
poquito Ñaaskalla = allí nomás este modo Ichapis icha = tal
Ashi = ciertamente Amaña = ya no
Pishi = muy hace poco ćhawpinpa = por Ñakaypa= vez
poco el medio difícilmente
Yapa = Ulapa = por
Sasa = dificil
aumento Walaman = debajo Ashi ari= dicen que Manalaaćha
Ichapis = tal vez
Achka = mañana Aśhwan allin = si aún todavía no
Kalupi= de lejos
bastante mejor
Ancha tuki =
Lulićhu = adentro
Isisi = Tutaman = en muy bonito Rasunpa = de Manalaqmi =
Imaćha = qué será
demacido la noche Mayćhupis = en Yaćhayllap = verdad todavía no
cualquier lugar despacio
Chimpaćhu = en Kaynupis = así
Ćhawpi = la banda también Haynućha kanqa = Manala = Imanućha = cómo
Anyan = ayer
medio/ mitad Ñawpaqman = Alpaypa = así será todavía será
hacia adelante apenas
Muyuyninćhu = Imanaypa=
Ancha = Pasaylla = Aćha ari =
alrededor cómo
muy /mucho siempre seguramente
Qipaćhu = atrás
- ntin -ta
(y todo ) (a hacia )
Ñañanti Limata
n
-kaska
--p /pa (mas)
( De) Wikkask
Nunapa a
Nunap
--p /pa
( De)
Nunapa Yu
(El que
Nunap
tiene ) Nila
pi walmiyu (semejan
( de te)
/desde) waytanil
Limapi a
Nunap
-wan
POSPOSI- -nmi
(su )
( con)
Nunawa
CIONES walminmi
Si es su
n -sapa mujer
Nunap Kama Son partículas sin (Aumentati
vo)
(hasta ) significado en sí
ñawisapa
watankama misma
Su función es
complementar la
otra parte de la
oración
CONJUGACIÓN DE VERBOS
Awsay=Jugar para conjugar los verbos se suprimen el infinitivo (y)
TIEMPO
ŚHUTI
ANYAN MUYUN (T. Pasado) KANAN MUYUN (T. Presente) WALA MUYUN (T. Futuro)
PRONOMBRE LANTI
Yo Yaa -laa awsalaa -uu,aa,ii awsaa -śha awsaśha
Tú Am -lanki awsalanki -nki awsanki -nki awsanki
El /ella Pay -la awsala -n awsan -nqa awsanqa
Nosotros (Excluy) Yaakuna -paakulaa awsapaakulaa -paakuu Awsapaakuu -paakuśha awsapaakuśha
Nosotros (Incluy) Yaanchik -lanchik awsalanchik -nchik awsanchik -śhun awsaśhun
Ustedes Amkuna -paakulanki awsapaakulanki -yanki awsayanki -paakunki awsapaakunki
Ellos/ellas Paykuna -paakula awsapaakula -paakun awsapaakun -paakunqa awsapaakunqa
Shanti Taki
Haynukapim takiku
chaynukapim tuśhuku. (kuti)
Ahahay, ahahay.
SHANTI TAKI
PILLPISH WAAKA
Watullanmi chutalayaña
ishtakallanmi hitayalaaña (kuti)
Ashillamu mama Shanta
talillaamuy tayta Shanti (kuti)
Ichalaaćha punlulunpis
ichalaaćha kućhpakunpis (kuti)
KARNAWAL TAKIY
Akuchun akuchun
lisinakuśhun
akuchun akuchun
takiykamuśhun (kuti)
Allawayman muyulkul
takiykullaśhun
na, na, na, na, na,
na, na, na, ana, na (kuti)
Achallaw, añallaw
karnawal pishta
achallaw añallaw
karnawal awsay(kuti)
Ichuśhman muyulkul
awsakullaśhun
na, na, na, na, na,
na, na, na, ana, na (kuti)
KAMAKAYNIN
ćhakiwan tuśhuykuy
wamla walaśhlla
makiwan taqllaykuy
wamla walaśh (kuti)
KASKI CHIWAKU - willakuy
Unayshi hanay pachata, huk chiwaku tayta apuyayanchik watukuu lila, Tayta apuyaya
ćhaskiilun allin śhamuśha kay nilkul, imallamanmi śhamulayki nilkul tapun
Tayta apu Yayashi chiwaku kaskikuśhanta yaćhaaña, haypishi tayta apu yaya chiwakuta
hanay pachaman ayachin, kayćhuushi chiwakuta tayta Apu yaya nin: _Am ulay
pachaćhu llapan nunakunata kaskipaalayki, mana yaa nishaktanuchu willakulayki,
kaski chiwaku, kay laykum am kanan muyunkaapi; nunakunapa, alluukunaapa
ismayninta mikunki, ćhakiki wataśha paćhkaypa pulinki, nunakunapa ćhiniishan
kanki-.
Kaymi kasarakuy
kaymi siwilyakuy
Mishki kasarakuy
tuki siwilyakuy (kuti)
Yaami palpakuyaa
yaami śhuñakuyaa (kuti)
Ichalkul muyulkul aa
tuki tuśhukuśhun
Ichalkul muyulkul aa
tuki palpakuśhun
Tukilla wamlakuna
kuyaylla walaśhkuna
haypiimi kasarakuy
Chaypiimi siwilyakuy (kuti)
chakana cruz
ŚHUTIKUNA SUSTANTIVOS
kuchuna cuchillo
manka olla
mikuna cuchara
millwa lana
pichana escoba
pilqa pared
punku puerta
tija teja
tiyana silla
wasi casa
wishla cucharon
achki luz
haćha árbol
hala maíz
aawaśh habas
ichu paja
inti sol
killa luna
lasu nevado
lumi piedra
malka pueblo
mayu río
nina candela
pacha tierra
pacha mundo
qaqa peña
qućha lago/laguna
suyu región
tamya lluvia
Wawya, waywa viento
AYCHANCHIKKUNA NUESTRO CUERPO
ćhaki pie
chunchul intestino
kućhuśh codo
kunka cuello
likla brazo
maki mano
ñawi ojo
pata barriga
puywan pulmón
shillu uña
shimi boca
Sinqa- siya nariz
Tullu hueso
uma cabeza
Ñatin hígado
LULAYKUNA VERBOS
aluy botar/desalojar
anyay resondrar
awsay jugar
chalay agarrar
chapiy arrojar/botar
ćhipiy matar
chutay jalar
hakapakuy bostezar
hillkay escribir
hitay perder
kallapay correr
kaniy morder
kasarakuy casarse
kićhay abrir
likay mirar
maqanakuy pelear
muchay besar
munay querer
musyay adivinar
ñawichay leer
paćhkay saltar
paliy volar
panpachay perdonar
pichay borrar
puliy caminar
puñuy dormir
pupanchay valorar
qunqay olvidar
saytay patear
śhuntuy juntar
sihiy dibujar
suway robar
takiy cantar
tuśhuy bailar
umanchakuy pensar
unkuy alzar
LICHKAKUNA COLORES
chiwanway anaranjado
ankas azul
chumpi marrón
muluśh chispeado
puka rojo
quyu/qumir verde
tuuśh amarillo
yana negro
yula blanco
ŚHUTICHAYNIN ADJETIVO
lakaśh tacaño
laku grueso
llaki triste
aćha áspero
qanla sucio
ayaq picante
ćhinaśh cobarde
hatun grande
huyu malo
ismu podrido
kushi alegre
llampu suave
pakisha roto
ñañu delgado
sumaq elegante
uchuy pequeño
uylu redondo
Fonética y fonología
En primer lugar, la fonética y fonología son dos ciencias que se ocupan del estudio de los
sonidos.
Como tal, la fonética se encarga de estudiar los sonidos que pronuncian la voz humana,
específicamente su formación, características y singularidades. Por otra parte, la
fonología es la ciencia lingüística que estudia los fonemas, es decir, la representación
mental que todos tenemos de los sonidos.
LA FONOLOGÍA
nombre femenino
Parte de la lingüística que estudia los fonemas o descripciones teóricas de los sonidos
vocálicos y consonánticos que forman una lengua.
sinónimos fonemática
LA FONÉTICA
nombre femenino
1.Parte de la lingüística que estudia los sonidos de las lenguas.
"la fonética puede ser articulatoria, acústica o perceptiva"
2.Conjunto de sonidos de una lengua o dialecto.
"la fonética del francés me resulta complicada"
En cuanto a la flexión nominal o declinación, las raíces pueden aceptar sufijos que lo flexiones en
número, persona y caso. Estos procesos se llaman declinación
Ejemplos de flexión con la palabra wasi (casa)
Traducción aproximada al
Proceso Sufijos Ejemplo
español
flexión
plural -kuna wasikuna casas
de número
caso comitativo
-wan wasiwan con la casa
(instrumental)
Derivación nominal
En cuanto a la derivación, los sufijos quechuas pueden clasificarse en dos grupos: denominalizadores
y deverbalizadores
Ejemplos de derivación con las palabras allqu (perro) y llamkay- (trabajar)