Está en la página 1de 16

1

AYMAR ARUX AKA QHIPHA URUNAKANX KUN1AMSKISA


Cual es la situacion actual de la lengua aymara?
Claudio Marcapaillo Achu
KHUSKACHT`A (Resumen) Aka qillqt`winxa, aka qhipha urunakanx kunjamas
aymar arux markasanx ujatsk ukatw qhanacht`i. Uka amuyumpixa, aymar markan
qamasir jaqinakax kunjamats sarwinakapx ut`ayapx ukatw uakipt`ata, ukatxa, uka
kipkarakiwa, aymar arux kunayman yatichwinakanx kunjamas ujatsk ukats
uakipt`araki. Qhipharux kunjamats aymar ar juk`amp arsutxaapatakix kunayman
amtwinakax chiqanchatsp jach`a markanakans ayllunakans ukatw aruskipt`ataraki.
Ukjamaxa, taqinirus jallllt`kasax aka qillqt`w uart`aamp qallantapxaniya.
CHUMPU ARUNAKA (Palabras clave): Aymar aru, aymaranaka, aymar yatichwi,
aymaran mayjt`winakapa, aymar arsua.
1. QALLTA (Introduccion)
Aka qillqt`winxa, aymar arutw m juk`a aruskipt`ani. Aymar arux walja jaya
maranakapuniw aymar markanx arsutxaraki. Aymar arux janir aka uraqin inkanakas
utjkn ukapachanakatpachaw qulla jaqinakanx arsutarakna. Ukatxa, inkanakasa, aymar
arxa, jamasatrakwa arsupxna. Inka Yupanki jayllwipanw ukas qhanskaraki. Cerron
Palomino (2004) ukanw ukax qillqantt`atski.
Ukatxa, uka maranakaxa, aymar arux arst`atapunnw sasaw yatxatanakax
uacht`ayapxaraki. Inas qillqanakapax utjarakchna, ukax janiw jichhakamas suma
yatiskarakiti. Ukjampachasa, walja waranq waranq jaqinakapuniw aymar arunx
aruskipasipxarakna.
'Latino qillqampix tata Bertonio (1612) ukjatwa qillqasiwayxaraki. Ukatxa, uka
qillqanakax kunjams jupanakax aymar ar ist`asax amuyupxn ukjam qillqatarakiwa.
Qhanpachaxa, kastill arur utat samsunakampiw qillqapxarakna. Bertonio tatan
amuyupax aymar aru yatisax uka pachpamp iyawswinak yatichaataknwa.
Qhipha maranakanxa, waljanikanakaw aymar arutx qillqxapxarakna. Ukatxa, janipuniw
kunas amuyajamxaraknti. Ukatwa, 1984 uka maranx walja aymar arut qillqir


tamanakax may tantacht`asisax m amtwir puriwayxapxna. Uksat aksaruwa, aymara
arux m khuskha qillqampik qillqt`atxaraki.
Ukas ukchiya, khuskha qillqampix niya walja yatxatatanakarakiw jichhakamas
qillqasipki. Jan waltwix arsuankiwa. Walja aymar jaqinakaw jan aymar arutx
arsxapxarakiti. Ukaw Qullasuy markasanx wali llakisiyarakistu. Qullasuy markanx
8.261.554 jaqinakatx 1.525,3, 18.5 jaqinakaw chacha warminakax aymar arut
arsusiak yatipxaraki. Jupanakx janiw qillqasi yatipkarakiti. Ukjampanxa, aymar arux
sumat sumatw jan amuykayak chhaqhaskaraki.
Jichhaxa, aka jisk`a qillqt`winxa, kunjamskis aymar arux aka qhipha urunakanxa,
kuna amt`winakas askspa, ukanakatw m juk` aruskipt`asiwayani.
. Amthapiataki (Antecedentes)
anqhachir jaqinak purinitatxa, markanakasankir jaqinakax janiw kastill arutx arsus
uas yatiqapxaapknti. 'Aymaranakas qhichwanakas faniw kastill arx
yatiqapxaapkiti`, sapxnwa. Ukatx janiw ukakknti, jan ukaxa, janirakiw aka
pachpankir jaqinakax illapt`aanak apnaqaas yatiqapxaapknti. 'Jupanakax
illaptaanaksa, fan ukax uas qillqas yatiqapxasp ukaxa, kutkatasistaspawa`,
ukatxa 'faniw punku munxapxistaspati` sapxnwa.
Ukjampanxa, achachinakasas awichanakasasa, aymara aruta, jan ukax qhichwa
arutakpunw aruskipasisipkna. Jupanakanx janiw p`inqasiax utjknti. Ukjamarusa,
walja markanakanwa, kastill aruta uaa, qillqa yatinta munapxna. Ukjampanxa,
jamasatw m juk`s yatiqapxna. May kastill aru yatiqkir katjayasipxn ukax jiwayata,
laxra kharsuta, jawq`jataw ujasipxna. Uka maranakaxa, kastill aru yatiqaax wali
juchanchatnwa.
Uka maranakaxa, wayn tawaqunakaxa, jach`a yatinta utanakar mantaatakix
sutinakaps lantintasiwayapxnwa. Ukjam lantintasisakirakiw jach`a yatiqa utanakarus
mantapxarakna. M arunxa, ukax wali askiraknwa, jupanakw uka manqhitpachax
markas qhisphiyaatak kunayman qillqatanak uacht`ayawayapxarakna.
Niya 1952 marat aksaruxa, taqikunaw mayjt`awayxarakna. Marka iripirinakax aymara,
qhichwa jaqinakarux marka qhipt`ayirirjamaw ujawayxapxna. Jilpachax jupanakax
mistinakar punkusakiw jakasipxarakna. Ukatxa, 'aka inyunakax wali qaunakawa,


faniw fachar sarta munapkiti, uywanakar utasitawa` sasaw sapxna. Ukjampanxa,
'aka inyunakarux qhisphiyaawa, kastill aruw yatichaa, aski markan sarnaqwinakax
utfki ukanakaw yatichaa` sasaw jisk`a yatiqa utanak walja suni uraqinakar
uttayawayapxna.
Ukatxa, jisk`a yatiqa utanakanxa, aymara, qhichwa wawanakarux munkir jan
munkirwa, kastill aruta uayapxn arsuyapxna. Jan arsu munipanxa, kimsa
charanimpi, lawanakampiw yatichirix jawq`jna, jan ukax yaqha mutuywinakampiw
juchanchna. Ukjampanxa, aymar arusa, qhichwa arusa, utanakw arsusxna. Yamakis
markanakanx wali jisk`achatnwa. Aymar aru arsuriruxa, m jan aski laq`kaspas
ukhamaruw ukatapxna. 'Ay., mira un indio` sasaw sapxna. Uka taypinxa,
jisk`achirix pachpa suni, qhirwa uraqit jutir jaqinakakiw jilpachax ukjam ujapxarakna.
Uka misti q`aranakanx axsaraaw utjna. Jupanakaxa, Nayra maranakax arunakasat
arsusiax misti jaqinakatx wali jisk`achatnwa. Yamakis kipka kamachimpix aymar
arsa, qhichwa arsa chhaqhayxawa amtawayxapxna. Ukatxa, yatichwtuqiw jisk`a
yatiqa utanakanx jisk`a yatiqir wawanakarux kastill aru munkir jan munkir
arsuyapxna (Choque, 2005). Ukampirusa, markanakasanxa, juk`at juk`atwa,
amuyt`aswinakax utjawayxna.
. Kipkamp arumpi (Lengua e identidad)
Uraqpachanxa, sapa markax kunayman sarwiniwa. Uka sarwinakax kunayman
thakhinchaniwa, qullqinchwisa, yupaychwisa, tamanchwisa, marka saraywisa, aru
arsuasa, saran saraniwa. Uka sarwinakapax aski amuyunakaniwa. Ukatwa, Gelles y
Levine (1997) qillqatax akjam arst`i:
'Todas las culturas existentes en el mundo tienen universales culturales
que se repiten en cada una de ellas, los mismos que estan conformados
por multiples elementos, siendo algunos de los principales los siguientes.
Conocimientos, creencias, valores, normas y sanciones, simbolos,
idioma, tecnologia, musica, dan:a y baile y cosmovision`.
Qullan markanxa, uka kipkarakiw kunayman sarwinakax yatiatsa (conocimiento),
iyawswitsa (creencias), sarwinaka (valores), thakhinakamp juchanchanakampi
(normas y sanciones), unachanaka (simbolos), arunaka (lenguas), lurwinaka
(tecnologia) kusist`winaka (musica, danza y baile), pachats (cosmovision) utji
(Enriquez, 2005).


Ukjamkipanxa, m mark jan chhaqhapatakix aruw sinti wakiskiri. Aka qhipha
maranakanxa, aymaranakax kastill arutakw arsusxapxi. Ukatxa, aymartwa,
sapxarakiwa. Markasan sarnaqwip uts ukax wali musparataw qhipharsna. Marka
irpirinakasa, yatichirinakasa, yatintirinakasa, aymar arx irnaqw jikxattaatakikiw
munapxi. Ukatxa, janiw sum arsusa, ukatx aymar markan sarwinakapats yati
munapkarakiti. Jach`a markanakanxa, walja wayn tawaqunakaw aymar arx yati
munapxi. Ukatxa niy m juk`a yatxasax jupanakakiw yatichxapxaraki, uka jan suma
yatirinakan yatichatax walja jilata, kullakanakaw aymar arx uisxapxaraki.
M markatakixa, arux m chuymjamawa, jan ukaxa, m wila sirkjamawa. Arutuqiw
sarwinakax waqaychasi, ch`ach`atataraki. M aruxa, waranq waranq maranakanw aski
sarwinak m sawurjam sawthapi. Ukatwa, yatiatsa, iyawswitsa, sarwinakatsa,
thakhinakamp juchanchanakampitsa, unachanakatsa, lurwinakatsa, kusist`winakatsa,
pachats lup`iyarak yatiyarakiwa. Ukjam amuyumpixa, jisk`achat arunakat arxatirinakax
akjamatw qillqt`apxaraki:
'La lengua constituye el cora:on de un pueblo, que es el centro
vehicular de una cultura. Ciertamente la lengua no es lo unico elemento
de una cultura, pero si su vehiculo y su material, el efe donde se articula
su manera de estar en la vida. La lengua es resultado de siglos o
milenios de creacion intelectual, sentimental y practica de la vida de un
pueblo, y en ella se sustenta su continuidad cultural. Es decir, los
posibles elementos de cosmovision, relacion con la tierra y la economia,
ritos, creaciones y otros elementos culturales de un pueblo tienen su efe
en lo que habla ese pueblo` (Garabide, 2010).
Ukatwa, m arun chhaqhaapax jan wakiskiti. Anqxtuqit apanit amuyunakarjamaxa,
m qawqha arunakak aka uraqpachan arsusxaax sinti askiwa. Ukjamatxa, uka jan wali
amuyunak p`iqinchirinakatakix markanakasan arunakap chhaqxasp ukax wali
askspawa. Ukampirusa, markanakasana, achachilanakasan amuyparjamax
sarwinakasax arutuqiw suma qhanachasi, uka sarwinakax pachamamampi,
uywirinakamp chikanchatawa. Ukatwa, jan sarwinakasat armasiax askkiti.
Ukjamatakwa, aski jakwsa, jan ukax suma qamas jikxattaraksna (Huanacuni, 2010).
. Kamachinaka (Bases legales)
Khaya 1996 maranxa, 6 9 urunak willka kuti phaxsit saraqkipanwa, 'Barcelona
markanw arunakat arxatir tantachw jisk`achat arunak yqayxaatak
tantacht`asiwayapxna. Ukatxa, ukham tantacht`asisaxa, uraqpachana, juk`a jaqinakan


arsut arunakax yqatxaapataki, qillqatxaapataki, jan axsart`as arst`atxaapatakiw
ch`amanchawayapxna. Jupanakax walja kamachi chimpunakw 'Declaracion Universal
de Derechos Lingisticos sas qillqantawayapxna Ukatx myr kamachix akjam siwa:
'toda comunidad lingistica tiene derecho a codificar, estandari:ar,
preservar, desarrollar y promover su sistema lingistico sin
interferencias inducidas o for:adas`
Ukatxa, taqi jaqipuniw markanakanx arupat arst`asiapa, ukatx uka arupax
yqatapawa, kuna juch`a t`aqwinakansa, marka saraywinakansa, qamwipans
arupat arst`asitanakapax yqatapaw sasaw akjamat arst`atarakna:
'1. Toda comunidad lingistica tiene derecho a que su lengua sea
utili:ada como oficial dentro de su territorio. 2. Toda comunidad
lingistica tiene derecho a que las actuaciones fudiciales y
administrativas, los documentos publicos y privados y los asientos en
registros publicos reali:ados en la lengua propia del territorio sean
validos y eficaces y nadie puede alegar el desconocimiento`
Ukatxa, Qullasuy markanxa, machaq kamachipax uka kipkakirakiw jisk`achat arunakat
arxataatakixa, taqpacha aka arsut arunak yqatapatix 5ri, t`aqanx 1ri. jaljapanx
akjam arst`i:
'Son idiomas oficiales del estado el castellano, y todos los idiomas de
las naciones y pueblos indigena originario campesinpos, que son el
aymara, araona, baure, besiro, canichana, caviero, cayubaba,
chacobo, chiman, ese effa, guarani, guarasuwe, guarayu, itinama,
leco, machafuyai-kallawaya, machineri, maropa, mofeo-trinitario,
mofeo-ignaciano, more, moseten, movima, pacawara, puquina,
quecua, siriono, tacana, tapiete, toromona, uru-chipaya, weenhayek,
yaminawa, yuki, yuracare y :amuco`
Ukxaruxa, uka arunakax marka sarwinakan arst`atapatakix juk`amp
chiqancht`atakskiwa. Ukatwa, uka kamachix aymar aru nayrar
sarantayaatakix uakipt`aax wakiskirirakspa.
. Qullqsuy markanx aymar arux kunjamskisa (Situacion del aymara en Bolivia)
.1. Qullasuypachan aka pachpa jaqit ut`ayasirinaka (Pertenencia aymara en
Bolivia)
Qullasuy markanx walja sarwin jaqi tamanakaw utji. Ukanakatxa, jilpachax
qhichwanakaw waljani, ukxarux aymaranakaw utjaraki, qhiphjarux waraninakaw utji.


Juk`amp qhipjarux chikitanu, mujiu, ukat juk`ampinakawa. Aymaranakamp
qhichwanakampix m sarwinikiwa, arukiw jupanakanx mayja, Mayninakax qhichw
arsupxi, mayninakarakiw aymar ar arsupxaraki. Ukax yatxatwinakarjanamax
yatitarakiwa. Qhichwa arux aka aymar markarux Inkanakamp chikarakiw purinitna,
ukjatxa, qhichwa arux wali jach`anchat arururakiw purxatna. Jichhax Qullasuy
markpachanx kunjam sarwin jaqitx uty`ayasipxi, ukanakatw m juk`a uakipt`ani.
19
11
1881
8119 1118

9
u||asuypachan aka pachpa [aq|t ut'ayas|r|naka
nlnguno (80)
Cuechua (0)
Aymara ()
Cuaranl (1)
ChlqulLano ()
Mo[eno (09)
CLro naLlvo (1)
(2006, Molina, Albo) qillqaqt`ata

Tata 'Molina, Albo (2006) maran qillqat pankanxa, khithinakas aka pachpa Qullasuy
uraqin qamasipxirtnax ukanakatw uakipt`i. Ukanxa, 1.555.641, 30,7 jaqiw sapa
patakatx qhichwa jaqit ut`ayasi. Ukxaruxa, 1.277.881, 25.2 jaqirakiw sapa patakat
aymar jaqit ut`ayasi. Mayninakax niya 1922.355, 38,0 jaqix janiw kawkrktsa
sarakiwa. Ukat qhipharuxa, juk`a jaqinakakiw Warani, Chikitanu, Mujiu, ukat
juk`ampix utjaraki.
Jichhaxa, uka kunayman sarwin markanakax Qullasuypachanx taqituqir
mirantatjamarakiwa. Inas ukax ukjmarakchi, jaqinakax uksar aksaruw kuna
irnaqwinakarusa, yatiqwinakarus sarapxaraki, ukatxa ukjam sarnaqasax arupampi
sarwinakapampiw sararaki.
.. Qullasuy markanakan aymar jaqjam ut`ayasirinaka (Pertenencia al aymara
por departamentos)
Qullasuy markanxa, aymara jaqinakax taqiwjanakar ch`iqintatapuniwa. Chukiyw
markanx akr suyunakanw aymarat ut`ayasipxi. 'Murillo, Omasuyos, Pacajes,


Camacho, Muecas, Larecaja, Franz Tamayo, Ingavi, Loayza, Inquisivi, Los Andes,
Aroma, Manco Kapac, G. Villaroel, y J.M. Pando, Nor Yungas, Sud Yungas,
Caranavi. Maysatxa, Uru Uru markanxa: 'Cercado, Carangas, Sajama, Litoral,
Ladislao Cabrera, Atawallpa, Mejillones, Saucari, T. Barron, Sud Carangas, Nor
Carangas, San Pedro de Totora. P`utuqsi markanxa: 'Daniel Campos. Quchapampa
markanxa: Ayopaya, Tapacari. Ukxaruxa, 'Chuquisaca, Tarija, Santa Cruz, Beni,
Pando uksanakax m juk`as aymarat uty`ayasirix utjakipunirakiwa. Jamuq
uakipt`ani:
10890
80
80
99
8

800
80
119
u||asuy markan aymar [aq|t ut'ayas|r|naka
a az (8)
Chuqulsaca (1)
Cochabamba (0)
Cruro ()
oLosl ()
1arl[a ()
SanLa Cruz (9)
8enl ()
ando ()
(2006, Molina, Albo) qillqaqt`ata

Qullasuy lltunka markanakanx aymar jaqit ut`ayasirinakax akjamawa: Chukiyaw
markanxa 1.027.890, 68,4 janqinakaw aymarat ut`ayasipxi. Ukxarux Uru Uru
markaw 93.739, 37,7 jaqinakaw aymarat ut`ayasipxi. Quchapampa markanx 62.780,
7,0 jaqinakaw aymarpxtw sapxaraki. Ukatxa, Santa Kurus markanxa, 48.040, 3,9
jaqiw armart sas arst`asiraki. P`utuqsi markanx 26.283, 6.3 jaqiw aymarat
ut`ayasiraki.
Ukatx yaqha markanakanxa, m juk`as aymar aru arsurix utjakipunirakiwa. Ukham
sipanxa, aymar sarwix Qullasuy markpachanw ch`amanchaax wakisi. Yamakis
khaysa Santa Krus markarux walja jila kullakanakapuniw ku irnw thaqhiris
sarawayxapxaraki. Ukatxa, jupanakarus wali ch`amanchaaw wakisiraki.
8

.. Qullasuypachan aylluna, markana, aymar jaqit ut`ayasirinaka (Pertenencia al
aymara en el entorno rural y urbano)
1952 marat aksaruxa, pata pampanakana, qhirwanakan qamasir jaqinakax jilpachax
jach`a markanakar qamasiriw sarawayxapxarakna. Jupanakax ayllunakapanx
t`aqhistakirakiw jan kuna yanapt`a, marka iripirinakat katuqasax sarnaqasipxna.
Ukatxa, maysatx uraqinkakas sumat sumatw wali jisk`itar tukuwayxarakna.
Uka kipkarakiw kuna chhijchhisa, mach`asa, juyphis juyra yapunak sapa maratjam
tukjxna. Ukatwa walja jaqinakax niya wila masinakapampach jach`a markanakar
sarawayxapxna. Mayninakax yamakis jan jach`a markanakan irnaqw jikxattasax
anqx markanakarus sarawayxapxaraknwa. Ukhampanxa, jichha urunakanxa,
aymaranakax jilpachax jach`a markanakana, yatpr markanakanw jakasxapxaraki.
Uakipt`ani.
11
119
u||asuypachan ay||una markana aymar [aq|t
ut'ayas|r|naka
A nlvel urbano (9)
A nlvel rural (0)
(2006, Molina, Albo) qillqaqt`ata

Qullasuypachanx niya 761.712, 59,6 jaqinakaw aymar jaqit ut`ayasipxi. Maysatxa,
516.169, 40,4 jaqinakarakiw aymarat ut`ayasirinakax taypri, jach`a markanakan
qamasipxi. Uka jamuqt`arjamaxa, jilpachax yatpr markanakana, jach`a markanakanw
aymar jaqit ut`ayasipxi. Patatuqinakan qamasirinakax juk`anikirakiw aymarat
ut`ayasipxi. Ukatwa, aymara yatichwinak p`iqinchaax markanakan jilpachax
sarantayatapa. Aka qhipha nurunakanxa, ayllunakanx yamakis wayna tawaqunakax
arupat arsusix phinq`asxapxiwa.
Ukatwa aymar arut arxayatax kastill aruta jaysapxi. Ukatxa, kuna jiskt`asitasa, 'no se
sasakiw jaysapxaraki. Markanakan aymar aru arsua ch`amachatspa, jan ukax aymar
9

sarwinakax askirjam kunkanchayatspaxa, ukax ayllunakanx jupanakpachakiw
sarwinakapatx amthapisxapxarakispa. Aka qhipha urunakanxa, markanakanx aymar
sarwinakax sumat sumat ch`amanchasiskarakiwa. Yatiqa utanaklanx
thuqt`winakampi, uacht`aywinakampisa, ukatxa aymar aru yatichaampis sumat
sumatw kunkanchayatski.

.. Qullasuypachan warminaka, chachanaka, aymar jaqit ut`ayasirinaka
(Pertenencia al aymara segun genero en Bolivia)
Qullasuy markanx khithinakas jilpach aymar jaqit ut`ayasipxi, ukanakas amuyt`aax
wakisirakispawa. Nayra maranakax warminakax janiw ancha yatiqa utanakar
sarapkaraknti. Chachanakakiw yatiqa utarux kastill aru yatintir sarapxna. Ukax aka
qhipha urunakanxa, janiw ancha ukjamxarakiti. Jan ukax aka qhipha maranakanxa,
yatiqa utanakanx warminakaw jilpachax jisk`a yatiqa utanakansa, jach`a yatiqa
utanakans kunayman yatintwinakamp chikanchasipxi.
1980
00
00
900
u||asuypachan
warm|naka chachanaka aymar [aq|t
ut'ayas|r|naka
Mu[er rural
Pombre rural
Mu[er urbana
Pombre urbano

Maysatxa, khithinakas aymarar jaqit jilpach ut`ayasipxix ukanakax
uakipt`aarakspawa. Ukanxa, Qullasuypachanx jach`a markanakanx 30,60
warminakax aymarat ut`ayasipxi. Ukatxa, ayllunakanx juk`a warminakakiw 19,80
aymarat ut`ayasipxaraki. Maysatxa, jach`a markanakanxa, 29,00 chachanakaw
10

aymar jaqit ut`ayasipxaraki. Ukatxa, ayllunakanx 20,60 chachanakakiw aymarat
ut`ayasipxaraki.
Uakipt`atarjamaxa, markanakan qamasir warminakaw jilpach aymara jaqit
ut`ayasipxi, ayllunakanx jaqix jukakxarakiwa, ukatwa, ukham juk`a jaqik utjatapatx
juk`anikxapxaraki. Markanakanxa, taqinins ujatakirakiwa. Warminakakipuniw
aymarats arst`asikapxaraki. Kuna alxwinakansa, k`aaskunakansa, kawki marka irpa
utanakans walja warminakaw aymarts arst`asipxaraki. Ukjampanxa, yaqhipanx
jisk`achatas jikxattasipxarakiwa. Qamwinakans warminakapuniw jilpachax
wawanakapampis arst`asi. Altu Pata markanx yamakis jilpach utanakanw aymar arux
arst`asitskaraki.
. Aymar aru mayj mayj arst`wi (Variaciones sociolingisticas)
Yatxatwinakarjamaxa, aymar arux mayj mayj arst`atarakiwa, ukax kawkiwjanakanay
arst`atchi (variacion dialectal), jan ukax khithinakay arst`chi (variacion sociolectal),
ukanakamp chikachatarakiwa.
Kawkiwjanakanay arst`atchi, uka amuyurjamax p jach`a t`aqaw utji. Mayax Uru uru
aymara, mayarak Chukiyaw aymara. Ukatxa, Uru ur aymarax wali nayra arunaks
waqaychaskapxarakiwa. Uka aymarax janirakiw ancha kastill arump ch`alqhuntatkiti.
Ukax aski qhanachwinirakiwa. Uka markanakarux janiw kastill jaqinakan
sarwinakapax ancha mantkatnati, ukatwa, jichhakamas irpirinakapax nayra sarwimpi
chhijllatski. Uru Uru markanx walja ayllunakanw jilaqatanakasa, mallkunakasa, mama
t`allanakasa utjaskaraki.
Maysatxa, Chukiyawu aymaraxa, aka qhipha urunakanxa, kastill arun
yanqhachatarakiwa. Ukatwa, walja kastill arut mayt`at arunakax arsutxaraki. Ukatakix
kunayman jan walt`winakaw utjawayaraki. Mayax aymar sarwinakax 'Sindicato
thakhichaw ukjam jan walt`ayawayiti, mayax 'Cristianizacion sata yupaychawin
tamanakaw walpinrak mirantawayxi, ukatxa, walja jaqinakaw markanakarus
sarawayxapxaraki, ukatx markat kutinisax ayllupanx kastill arutak wals jan wals
arsxapxaraki. Ukatxa ukhamatwa, yaqhip kastill aru arsuax jan wakiskarakiti, aymar
arunx uka mayt`at arjam amuyun arux utjaskarakiwa.
11

Khithinakay arst`chi, uka amuyurjamaxa, aka urunakanx mayax tatitur iyawsayirinakaw
mayj arst`asipxi. Jupanakax 'Iglesia Evangelica ukanakan mirantatpxiwa. Maysatxa,
uxurinakan (radios) arst`asirinakaw mayj arst`asipxaraki. Ukxaruxa, qhathunakan
(comenciantes) alxir alakip warminakaw mayj arst`araki. Tata q`iwirinakas (choIeres)
mayj arst`akirakiwa.
Ukampirusa, kawkiwjanakanay arst`atchi (variacion dialectal), jan ukax khithinakay
arst`chi (variacion sociolectal), uka suma uakipt`atarjamaxa, aymara arux m khuskha
arst`atakskiwa. Janiw jupanakpurax jan amuyasipkiti, jan ukax maynis arst`i, jan ukax
jayawjat jutiris arst`i ukax jupanakpurax amuyasisipkiwa. Aymar aru mayjt`wix janiw
kuna jan walkisa, jan ukax wali askiwa, taqiwjan mayjt` mayjt` arst`atsp ukax inas
yaqha arunakax utjarakichispa, uka yaqaha arunakax chiqnacht`at arurux
ch`amancht`arakispawa.
. Kawkinakans aymar arux yatintatski, yatichatsiski (Enseanza y aprendizaje
del aymara)
Aymar arux kunayman amtwimp yatichat yatiqatawa. Nayrapachanakax aymar arux
achachilanakasar awichanakasar 'tatitur iyawasyaatakiw wali jach`anchatna. Ukaxa,
aka qhipha urunakkamasa 'Iglesias evangelicas ukanakanx ukjamakskiwa. Jupanakax
janiw aymar arxa chachanakarus warminakarus kastill arut yatichapkiti, jan ukax
aymara arun jasak yatintapxatapatxa, pachpa aymara arupatw yatichapxi.
Ukatxa, mayninakax aymar arx m irnaqwin irnaqaatakiw yatiqapxaraki. Uka aymar
aru yati munirinakax ina jisk`achatjamaw ujasioxi, ukampirusa, muna jan munaw m
chimpunchw munasax yatiqasipki. Ukatxa, akr marka mirpa utanakanw yatiqasipki:
'PreIectura de La Paz, InIocal, Banco Central de Bolivia, Instituto Nacional de ReIorma
Agraria Escuela de Gestion Publica Plurinacional, 'Alcaldia de La Paz, 'CETI
UMSA, 'DEP. de IDIOMAS UPEA 'Radio San Gabriel, ukat juk`ampinakanaw
yatichatski. Uka yatichwinakanx 'Institutos uka aymar yatichirinakaw m
qawqhanix chikachasiraki.
Maysatxa, mayninakax aymara aru yatintasax aymara aru yatichaatakiw
wakichasisipkaraki. Ukrinakax jilpachax jisk`a yaticha utanakanw aymara aru
yatichapxarakini. Uka thakhinchirinakax akrinakawa: 'INS Simon Bolivar Mencion
Lengua Aymara, 'INSTEA El Alto mencion Lengua Aymara, 'mencion Lengua
1

Aymara UMSA, 'mencion Lengua Aymara UPEA. Uka yatiqa utanakanx
yatichirinakax 3 maraw yatiqapxani.
Ukatxa, jach`a yatxata utanakanx aymara arux yatxata amtampix yatintatskarakiwa.
Jupanakax janiw ancha aymar aru yatichaatak wakiyasipkiti, jan ukax aymar arux
kunjam sarwinisa, kuna mayjt`winakanisa, kuna lup`winisa, yatichaatakis askiti,
jani aski, kunjamas arst`atapa, kunjamas qillqt`atapa, ukat jukampinakaw
yatxatataraki. Uka amuyump chikachasirinakax akrinakawa: 'Carrera de Lingistica
Aymara UMSA, Carrera de Lingistica Aymara UPEA.
'Carrera de Lingistica Aymara UMSA ukanxa, 5 maraw ukjam aymar arut
yatxatatatakix (Licenciado en Lingistica Aymara) yatiqatataraki, Ukatxa. 3 maraw
(Tecnico Superior en Lingistica Aymara) ukatakis yatxatataraki.
Maysatxa, 'Carrera de Lingistica Aymara UPEA ukanxa, 5 maraw aymar arut
yatxatatatakix (Licenciado en Lingistica Aymara e Idiomas) yatiqatataraki,
Ukxaruxa 4 maranxa, jupanakax (Bachiller en Traduccion e Interpretacion) ukarakiw
tukuyapxani, 3 mararux (Tecnico Superior en Lingistica Aymara) ukhamw
yatxatapxarakini.
Yaqhip yach`a yatxata utanakanxa, aymar arux m yatichw phuqhacharakiwa.
Mayninakatakix 'transversal ukhamat ut`atawa. Uka amuyumpixa, machaqa jach`a
yatxata uta: 'Universidad Indigena Boliviana Aymara Tupak Katari ukanw ukjam
yaticht`asi. Maysatxa, 'Universidad Policial, 'San Francisco de Asis, 'Carrera de la
UMSA, Carreras de la UPEA, 'Carreras de las INS ukanakanx aymara arux m
phuqhacht`jam yatintatakirakiwa.
Maysatxa, aymar arux walja uxurinakana, uch`ukianakanpunw (radio y television)
arst`ataraki, uacht`ayataraki. Ukanakax akrinakawa: radio 'San Gabriel, 'Pacha
Qamasa, 'Metropolitana, 'Cruz del Sur, 'Splendid, 'Nacional de Bolivia; 'Canal
24, 'Canal 7, 'Canal 4, ukat jukampinakana. Ukampirusa, uch`ukianakanx
alwanakakiw ustaraki, janiw uru paqarkarakiti.
. Aymar arutx kunjam yatxatt`atanakas utjaski (Estudios del aymara)
Janikiw ancha yatxatwinakax aymar arunx utjkarakiti. Jilpachax m juk`a yatxatw
qillqatanakx kastill arut qillqatakirakiwa. Ukatxa, ukham kastilla rut qillqatax janirakiw
1

aymar arur lantikipatax sum amuyskiti. Ukampirusa, uka qillqatanakax akjam
amuyunakanirakiwa.
Mayr yatxatatanakax Aymar aru thakhiw uakipt`araki (gramatica), ukanakax tata
(Cerron Palomino), (Crevels Miley, Muysken Pieter), (Hardman Martha), (Briggs
Lucy), uka yatxatirinakan qillqatawa.
Ukatxa, aru pirwa qillqatanakax m juk`a utjarakiwa. Uka qillqatanakanx janirakiw
qhanachwinakapax aru thakhirjamkiti, ukampirusa, jichhakamax akrinakakiw
utjaskaraki: (Vocabulario Aymara Castellano de Bertonio 1612), (Diccionario Aymara
Castellano, de Layme Felix), (Diccionario Castellano Aymara de De Lucca Manuel),
(Diccionario aymara de Gomez Donato), (Diccionario aymara de Carvajal Juan),
(Diccionario Aymara de Ebbing Enrique), (Diccionario Aymara de TariIa Erasmo), ukat
juk`ampinaka.
Maysatxa, yaqha qillqatanakaxa, aymar aru yatichaataki, aymar aru mayj amyj
arsuata, aymar k`achach arunaka, aymar arun kunayman jaljanakapat yatxatatanakas
qillqatanakas utjarakiwa. Ukanakax akrinakan qillqatanakawa: 'Gomez Donato,
'Apaza Ignacio, 'Carvajal Juan, 'Layme Felix, 'Gemio Lucy, 'Miranda
Filomena, 'Marcapaillo Claudio, 'Huanca Nicanor, ukat juk`ampinakanw utji.
. 1ichhax aymar aru laqanchayaatakix kunas wakisispa (Acciones para su
recuperacion)
p) Aymarat ut`ayasir jilatanaka, kullakanakax nayraqatax aymar aru arst`asi
chuymanipxaapawa (ganas de hablar, de revitalizarla). Jupanakx
kawkiwjamx aymar arutxa janiw arsux axsarayasipxaapkiti. Ukatxa, mayni
jan aymara aru arsu munirinakarux aymara aru arsua asktapatx
amuyt`ayapxaaparakiwa. Ukjamatakwa, aymar arux wali jach`ar
ch`qitatarakispa.
ph) Aymar arux taqi yatichaawjanakar ch`iqintatayaarakapawa (extender los
ambitos de uso). Ukaxa, jisk`a yatiqa utanakana (jardines de nios), yatiqa
utanakana (escuelas y colegios), jach`a yatiqa utanakana (universidades,
normales), Illapa yatiqa utanakan (cuarteles) yatichatapawa. Yamakisa,
kunayman lurwinakataki (internet, NTIcs), irnaqwinakataki (hospitales,
1

municipios, ministerios), yatxatwinakatakis (institutos) aymar arux
arsutapawa. Ukanakan yatichasiapatakix qillqataparakiwa.
p`) Maysatxa, aymar arux machaq arur tukuyataparakiwa (modernizar). Aka
maranakanxa, anqx markanakatx kunayman jan ut`at ynakaw purini, ukatxa,
uka ynakar sutichaatakix aymar arux pist`arakiwa. Ukatx ukjam jan
pist`aapatakix machaq arunak ustayaaw wakiskirspa. Yatxatatanakarjamax
janiw kawkr arus jupapachpakix jakkarakispati, jan ukax yaqha arunakatx
mayt`asirakispawa.
t) Mayja mayja arst`winakax qillqwtuqinx mayacht`atarakapawa (uniIicacion
escrita). Ukjamatwa, phuqhat arst`asirinakax utjaapa, uka kipkarakiwa, uka
phuqhat arst`asirinakax mayni jan suma yatipkiti, ukanakarux taqi chuymampi
yaticht`aapa. Phuqhat arst`arix m arx arst`asirak qillqt`asurakiwa.
th) M arux jakwinapawa (Iunciones y usos). Uka jakwipanx jaqinakar
sarnaqwipat amuyt`ayirapawa (identidad), ukatxa, uta maqhinx suma
taqinina: awki, tayka, wawanka, achachila, awicha, tiyunaka, tiyanakan (Iamilia)
arst`ataparakiwa. Uka kipkarakiwa, aymar arux irnaqwinakan askinjam
arsutapawa (trabajo). Irnaqwinakanx yatirinakkakx arsupxaapawa,
ukhamatawa, jan arsurinakas yatiqa munapxani. Ukham arsutsinxa, marka
irpaawjanakanx aymar arux arsutaparakiwa (local y nacional).
Ukhamatakwa, aka markan ayrtw sas ut`ayasir jaqinakax aymar aru
kutitatayasipxna. Kuna laphi qillqwinakasa, yaticha laphinakasa,
markanakasan sarnaqa (calle) sitinakas aymaratkam qillqatxaapawa.
t`) Aymar arux aymar jaqin sarnaqwipanx wakiskirapawa (utilidad). Ukham
amuyumpixa, kunayman qillqwinaka ustayaaw wakisi. Ukatxa uka
qillqwinakax uacht`ayaarakiwa. Niya uacht`ayatatxa, uka qillqatanakax
alxataparakiwa. Ukjamn ukaxa, aymar arux arsurinakapamp chikaw
kunkanchayatarakni, ukatx taqinis aymaratkamakirakiw arsukipt`asxani,
ukatxa, aymar arux aski irnaqwinakataki, alakip luraataki, yatichaataki,
yatxatwinakat amyut`aatakis wakiskirirakniwa.
8. Tukt`ayaataki (Para concluir)
1

1. Qhanpachanx aymar aru nayrar sarantayaatakix jan phinq`asisa taqichaqan
arsusiasaw wali wakiskiri. Armar aru arsu yatirinakkax jan arsuskan ukax jan
yatirinakax wali kusisitakiw jan aymar aru yatiqa munapkaniti. Kawkiwjanakans
maynix kastill aruk arst`chi, ukatx uka mayni sapa arst`irlaykukiw kastill arut arsux
yattan. Ukax janipuniw akch`as askkiti, ukatwa, aymar arux taqichiqan jan axsaras
arsutapa.
. Jilpachax yaticht`winakax markanakanw laqanchayatapa. Ukatxa, markanakanx
chachanakaruw juk`amppach yatichatapa. Warminakax arst`asiskiwa, ukatx
chachanakaw jan anch arsupkiti. Markanakan aymar arux yatichatni, arsutni ukax suni
uraqinakansa, qhirwa uraqinakans taqpach ayllunakanw aymar arut jan phinq`asis wayn
taqawunakax arsusxapxarakini.
Maysatxa, kunayman yatxatwinaka, qillqt`winakaw utjaaparaki. Arunakat
yatxatirinakax aymar arun kunayman thakhinakapatsa, jaljanakapats
yatxataskapxapakiwa. Ukatxa, uka yatxatwinakampiw akat qhipharux aymar arx
juk`amp yaqha yatxatwinakatak qillqt`xarakini. Aymar arux lup`winaka
(pensamiento), yatinaka (ciancia), yatichwinaka (educacion), ukat juk`ampinakatakiw
askapa. Akat m qawqha maranxa, aymar uraqinakanx aymar arutw mayr arjam
arsukipt`asxaasa.
. Maysatxa, marka irpirinakarux kunayman irnaqa utanakan aymar arut
arst`asxaapatakiw achikt`aarakspa. Ukjamatakw jupanakax aymar arsusirinakampix
aruskipapxarakispa. Kunayman laphinakasa, uraq sutinakasa, kalli sutinakasa, jaqi
sutinakasa, aymar sutiruw tukuyxaarakspa. Ukaxa, jiwaspach kipkataki, markjam
sarwinakas ch`amanchaatakirakiwa.
9. Pankanaka (BibliograIia)
Cerron Palomino RodolIo (2004). El aimara como lengua oIicial de los incas. Boletin de
arqueolgia PUCP 8: 9-21.
Crevels Miley y Muysken Pieter (2009). Lenguas de Bolivia. Tomo I, Ambito andino.
La Paz: Plural Editores.
Declaracion Universal de Derechos Lingisticos (1996). Barcelona, 6 9 de junio
1

Garabide, Elkartea (2010). La experiencia Vasca. Claves para la recuperacion
lingistica e identitaria. Imprenta Gertu: Gipuzkoa.
Gelles Richard y Ann Levine (1997). Introduccion a la sociologia. Mc Graw Hill.
Mexico.
Molina Ramiro y Albo Xavier (2006). Gama etnica y Lingi9stica de la poblacion
boliviana. Sistema de laa Naciones Unidas en Bolivia.
Nueva Constitucion Politica del Estado Plurinacional (2007). Version oIicial.

También podría gustarte