Está en la página 1de 15

** SHUKNIKI KAMU, KICHWA SHIMITA YACHACHIK **

Mashi Yachachik Pablo Chimborazo**2014


KICHWA SHIMITA YACHACHIK KAMU

KALLARI YACHANA WASI


"AMAWTA ÑAN"

YACHAY:---------------------------------------------------------------------------

YACHACHIK:-----------------------------------------------------------------------

YACHAKUK: -----------------------------------------------------------------------

SIMIATUG AYRIWA 2014

Kichwa shimita yachashpallami runa kawsayta sinchiyachishun killkak: Pablo Ch. Yupay- 2 -
** SHUKNIKI KAMU, KICHWA SHIMITA YACHACHIK **
Mashi Yachachik Pablo Chimborazo**2014
SHUKNIKI YACHAY

1. UYAYWAKUNA(vocales)
2. UYANTINKUNA(consonantes)
3. SHIMIKI (silaba)
4. SHIMI (palabra)
5. KICHWA LLIKA(alfabeto kichwa)
6. SHIMIKI WALLPARI(estructura silábica)
7. SAMAY KILLKAY(alófonos o variantes)
8. YUYAKUNATA WALLPANA(formación de oración)
9. KARI WARMI(masculino/femenino)
10. SHUKLLA TAWKASHKA SHUTI(singular plural)
11. RUNAPA SHUTIRANTIKUNA(pronombres personales)
12. YUPAYKUNA (1 /100)(numeración uno a cien)
13. TULLPUKUNA (colores)
14. HUNINAKUNA (conjugación)
15. CHUSKU MANYAYUK(cuatro puntos cardinales)
16. HUNKAYPA PUNCHAKUNA (días de la semana)
17. AYLLUPA SHUTIKUNA (nombres de la familia)
18. KARIPA/ WARMIPA CHURANAKUNA (nombres de vestimentas de varón y mujer)
19. RIMANAKUY(dialogo)
20. YURAKUNA (plantas)
21. MISHKI MURUKUNA (frutas)
22. MUSHUK SHIMIKUNA(vocabulario nuevo)

Kichwa shimita yachashpallami runa kawsayta sinchiyachishun killkak: Pablo Ch. Yupay- 3 -
** SHUKNIKI KAMU, KICHWA SHIMITA YACHACHIK **
Mashi Yachachik Pablo Chimborazo**2014

UYAYWAKUNA (vocales)

Aspirin, aspirin, aspirin Aspirin, aspirin, aspirin


Allkuka chakiwan aspirin, Allkuka chakiwan aspirin,
Umakuta aspiriyakukpika, wiksakuta aspiriyakukpika,
Maytatak pikikuka mitikun. Maytatak pikikuka mitikun.

ATallpa inti urku


Anaku inku uchu
Añas ishkay unkuy
Antawa irki uchpa
Allpa ismu uku
Anku illak urpi
anka ima uma
aycha iñu uksha
amaru Inka upa
atuk illapa utka
akcha imanalla uchu

UYANTINKUNA (consonantes)
Uchilla yana chitaka,
Chuya chiri chuchuta,
Chuchushpa chukchukun,

CH, H, K, L, LL, M, N, Ñ, P, R, S, SH, T, W, Y. (15) HATUN KILLKA

ch, h, k, l, ll, m, n, ñ, p, r, s, sh, t, w, y.(15)Uchilla killka

Kichwa shimita yachashpallami runa kawsayta sinchiyachishun killkak: Pablo Ch. Yupay- 4 -
** SHUKNIKI KAMU, KICHWA SHIMITA YACHACHIK **
Mashi Yachachik Pablo Chimborazo**2014
SHIMIKI (sílaba)

Imashi kan, Pitak kani,

Wawaka wawakakun, Yakupi wachani,

Mamaka sirikun, kiwapi kawsani,

Taytaka tankakun. Tamyata kayani,

Imashi kan. (kutana rumi) rupaypi wakani.

Pitak kani (hampatu)

Cha, chi, chu, ha, hi,hu, ka, ki, ku, la,li,lu, lla, lli, llu, na, ni, nu, ma, mi,mu, ña, ñi, ñu, pa,
pi, pu, ra, ri, ru, sa, si, su, sha, shi, shu, ta, ti, tu, wa, wi, ya yu.

SHIMI (palabra)

Imashi, imashi, imashi, imashi.

Hatun yayami kani, Tutaka chichuni,

Achikta, kunukta kuni, punchaka wachani.

Ñuka illakpika, imashi kan. (kawitu)

Punchapash, tutayankami.

Pitak kani. (inti)

Chaki, chita, hampi, humpi, kawitu, kiwa, llama, nina, ñan, papa, rasu, sapi, shunku, taki,
warmi, yanta, tamya apyu, sinka, yachachik, manka, minka.

KICHWA LLIKA (alfabeto kichwa)

Kichwa shimita yachashpallami runa kawsayta sinchiyachishun killkak: Pablo Ch. Yupay- 5 -
** SHUKNIKI KAMU, KICHWA SHIMITA YACHACHIK **
Mashi Yachachik Pablo Chimborazo**2014

KICHWA LLIKA (alfabeto kichwa)


A K Ch H I L Ll M N
a ka cha ha i La lla ma na
Ñ P R S Sh T U W Y
ña pa ra sa sha Ta u wa ya

SHIMIKI WALLPANA (formación silábica)

Kuyaylla warmiku,
Ishkanti purishun,
Llakilla kuytsaku,
Ishkanti mikushun,
Ñukapakmi kanki,
Ima illakpipash,
Kampakmi kani.
Tukuyta karasha.

Uyaywa a _ ma vocal

Uyaywa + uyantin all - pa vocal + consonante

Uyanti + uyaywa ma – ki consonante + vocal

Uyantin + uyaywa + uyaywa taw – ka c+v+c

Uyantin + uyantin + uyaywa wa – kra c+c+v.

SAMAY KILLKAY (alófonos o variantes)

Kichwa shimita yachashpallami runa kawsayta sinchiyachishun killkak: Pablo Ch. Yupay- 6 -
** SHUKNIKI KAMU, KICHWA SHIMITA YACHACHIK **
Mashi Yachachik Pablo Chimborazo**2014
RIMASHKALLA ALLI KILLKAY.
a i a
pitik pitak
paypish paypash
shinapish shinapash
paymunta paymanta
P, b, f. p.
Pamba pampa
Fanca panka
T, d, r. t.
Tanda tanta
Indi inti
shinarak shinallatak
L,ll, ch, sh, zh, ll.
Alku
Ashku allku

Achku
azhku

K,c,j,g,q K
Cunca Kunka
Purijunchik Purikunchik
Purigunchik
puriquinchik
Ww, h,b w.
Wuicsa wiksa
Bicsa wiru
Huiru

YUYAY WALLPANA (formación de oración)

Kichwa shimita yachashpallami runa kawsayta sinchiyachishun killkak: Pablo Ch. Yupay- 7 -
** SHUKNIKI KAMU, KICHWA SHIMITA YACHACHIK **
Mashi Yachachik Pablo Chimborazo**2014
Wakxhayay rukuyaywan

Wakishinami rikurin,

Wakchata pipash mana Munanchuk,

Warmipash mana munanchuk.

Wakcha runataka+ mayhanpash mana + munanchuk

Imak + paktachik + imachik = yuyay

Kichwa runakunaka sinchi kawsaytami charin

Imak paktachik imachik

Sustantivo + verbo+ complementario = oración

KARI WARMI (masculino femenino)

Kari shuti (género masculino)

Taytaka el padre kari wawaka el niño kari wakraka el toro

Warmi shuti (género femenino)

Mamaka la madre warmi yachachikka la profesora warmi misika la gata

SHUKLLA (singular) TAWKASHKA (plural)

SHUKLLA (singular) TAWKASHKA (plural)


Sisa flor sisakuna flores
Yachakuk estudiante yachakukkuna estudiantes
Allku perro allkukuna perros
Maki mano makikuna manos

Kichwa shimita yachashpallami runa kawsayta sinchiyachishun killkak: Pablo Ch. Yupay- 8 -
** SHUKNIKI KAMU, KICHWA SHIMITA YACHACHIK **
Mashi Yachachik Pablo Chimborazo**2014
RUNAPA SHUTIRANTIKUNA (pronombre personales)
SHUK TAWKA
Ñuka Yo Ñukanchik Nosotros
Kan/kikin Tú Kankuna Ustedes/vosotros
Pay El Paykuna Ellos /ellas

YUPAYKUNA (Numeración)

1. Shuk wawa

2. Ishkay intikuna

3. kimsa kamukuna

4. Chusku antawakuna

5. Pichka rumpakuna

6. Sukta muchikukuna

7. Kanchis tiyarinakuna

8. Pusak sisakuna

9. Iskun killakuna

10. Chunka killkanakaspikuna

SHUKKUNA (unidades ) CHUNKANCHISHKA (decena)


0 illak 10 chunka

Kichwa shimita yachashpallami runa kawsayta sinchiyachishun killkak: Pablo Ch. Yupay- 9 -
** SHUKNIKI KAMU, KICHWA SHIMITA YACHACHIK **
Mashi Yachachik Pablo Chimborazo**2014
1 shuk 20 ishkay chunka
2 ishkay 30 kimsa chunka
3 kimsa 40 chusku chunka
4 chusku 50 pichka chunka
5 pichka 60 sukta chunka
6 sukta 70 kanchis chunka
7 kanchis 80 pusak chunka
8 pusak 90 iskun chunka
9 iskun 99 iskun chunka iskun

TULLPUKUNA (Colores)

Yana
Negro
Puka Yurak
Rojo Blanco

Maywa Waylla
Morado Verde

Tullpu-
kuna
Uki (Colores) Ankas
Café Azul

Waminsi Killu
Rosado Amarillo

Pusu
Sañi
Gres/
Violeta
plomo

IMACHIKWAN HUNINAKUNA (Conjugación del verbo)

Kichwa shimita yachashpallami runa kawsayta sinchiyachishun killkak: Pablo Ch. Yupay- 10 -
** SHUKNIKI KAMU, KICHWA SHIMITA YACHACHIK **
Mashi Yachachik Pablo Chimborazo**2014
SHUTIRANTI KUNAN PACHA YALLIK PACHA SHAMUK PACHA
Ñukaka Yanini Yanurkani Yanusha
Kanka Yanunki Yanurkanki Yanunki
Payka Yanun Yanurka Yanunka
Ñukanchikka Yanunchik Yanurkanchik Yanushun
Kankunaka Yanunkichik Yanurkankichik Yanunkichik
Paykunaka Yanunkuna Yanurkakuna Yanunkakuna

CHUSKU MANYAYUK (Cuatro puntos cardinales)


Chinchaysuyu Norte
Kullasuyu Sur
Kuntinsuyu Oeste
Antisuyu Este

HUNKAYPA PUNCHAKUNA (días de la semana)

HUNKAYPA PUNCHAKUNA (días de la semana)

Awaki Lunes

Awkarik Martes

Chillay Miércoles

Kullka Jueves

Chaska Viernes

Wacha Sábado

Inti Domingo

PACHA TUPUY (Medidas de tiempo)

Kichwa shimita yachashpallami runa kawsayta sinchiyachishun killkak: Pablo Ch. Yupay- 11 -
** SHUKNIKI KAMU, KICHWA SHIMITA YACHACHIK **
Mashi Yachachik Pablo Chimborazo**2014
PACHA TUPUY (medida de tiempo)

Wata Año

Killa Mes

Hunkay Semana

Puncha Día

Saylla Hora

Chiniku Minuto

Chinilla Segundo

AYLLUPA SHUTIKUNA (nombres de la familia)

AYLLUPA SHUTIKUNA (nombres de la familia)

Tayta Papá/padre Wawki Hermano

Mama Mamá Pani Hermana


/madre

Ñaña Hermana Turi Hermano

Churi Hijo Kusa Esposo/marido

Ushushi Hija Ilamama Madrastra

Hachun Nuera Ilatayta Padrastro

Hatuku Abuelo Payay Bisabuelo

Ampullu Bisnieto/ a Masha Yerno

Kichwa shimita yachashpallami runa kawsayta sinchiyachishun killkak: Pablo Ch. Yupay- 12 -
** SHUKNIKI KAMU, KICHWA SHIMITA YACHACHIK **
Mashi Yachachik Pablo Chimborazo**2014

Ipaya Tía Mulla Sobrino

Warmi Esposa/ Hachi Tío


mujer

KARIPA WARMIPA CHURANAKUNA (vestimenta de varón y mujer)

WARMIPA CHURANA KARIPA CHURANA

Anaku Falda Muchiku Sombrero


Pachallina Chalina Ruwana Poncho
Palpa Blusa Wara Pantalón
Saya Nagua Ushuta Zapato / bota
Sikillina Calzonaria Sikillina Calzonario
Pawshi Arete Chullu Gorro
Muchiku Sombrero Chakillina Medias
Ushuta Zapato/bota Carachumpi Correa
Chumpi Faja Kunkapulluk Bufanda
Shiwi Anillo
Chakillina Medias
Wallka Collares
Tupu Prendedor
Makillina Manilla
Akchawatana Chumpi
Chuchullina Sortin

RIMANAKUY(dialogo)

ROSA allí puncha mashi Manuel

MANUEL allí puncha mashi Rosa

ROSA imanalla kanki

MANUEL Ñukaka allillami kani, kikinka,

ROSA Ñukapash allillami kani,

MANUEL Maypitak kawsanki

Kichwa shimita yachashpallami runa kawsayta sinchiyachishun killkak: Pablo Ch. Yupay- 13 -
** SHUKNIKI KAMU, KICHWA SHIMITA YACHACHIK **
Mashi Yachachik Pablo Chimborazo**2014

ROSA Ñukaka simiatuk sulkapi, kikinka.

MANUEL Ñukaka Pimbalo ayllullaktapi kawsani

ROSA Mashna watata charinki

MANUEL Ñukaka kimsa chunka watatami charini, kikinka.

ROSA Ñukapash chunka iskun watayukmi kani.

MANUEL Maypi yachakunki

ROSA AMAWTA kallari yachana wasipimi yachakuni


MANUEL May sumakta rimarishkamanta shuktak punchakama

ROSA Ari yupayachani tukuy shunkuwan shuktak punchakama.

YURAKUNA (plantas)

Allpa kiwa Hierba rastrera


Anku Liana.
Chillka Chilca.
Kallampa Hongo
Kasha Espina
Kaspi Palo, Madera
Kiwa Hierba.
Kiru Árbol.
Kishwar Quishuar
Kullku Tronco
Muyu Semilla.
Payku Payco
Panka Hoja
Pimill Alga acuática.
Pinllu Lechero
Puma-maki Pumamaqui
Sapi Raíz
Shayri Tabaco
Sisa Flor
Tsawar Penco.
Tsini Ortiga.
Tutura Totora

Kichwa shimita yachashpallami runa kawsayta sinchiyachishun killkak: Pablo Ch. Yupay- 14 -
** SHUKNIKI KAMU, KICHWA SHIMITA YACHACHIK **
Mashi Yachachik Pablo Chimborazo**2014
Wantu Floripondio.
Wayta Clavel.
Yura Planta.
Yuyu / panra Nabo.

MISHKI MURUKUNA (frutas)

Chilina Naranja.
Chirimuya Chirimoya.
Chiwila Piña.
Kapulli Capulí.
Mishuma uchu Ají menos picante.
Murtiñu Mortiños.
Mutilon Motilones.
Pakay Huabo.
Pal anta Plátano.
Palta Aguacate.
Papaya Papaya.
Rukutu uchu Ají picante.
Taksu Tacso.
Uchu Ají.

MUSHUK SHIMIKUNA (Vocabularios nuevos)

MUSHUK VOCABULARIO MUSHUK VOCABULARIO NUEVO


SHIMIKUNA NUEVO SHIMIKUNA
Allí killkay Ortografía Iñiy Religión
Arininakuy Resolución Icha Duda
Aynina Participar Illu Verdad
Allichina resolver Shina Ejemplo
Awllik Funcionario Saylla Hora
Allikay calidad Kamayku Evaluación
Apuchi Voto Katikilla Calendario / agenda
Allintarikuy Diagnostico Kawsaypura Intercultural
Allita Eficiencia Kirara Escudo
Ankiyachik Radio emisora Kitilli/ sulka Parroquia
Allitak Eficaz Mana llulla Honesto
Allita utkak Eficiente Mushukyachik Innovación
Antanikik Computadora Yankakapak Politiquero
Arawi Poema Yantiy Cambio
Ariniy Autorización Yukuy Sexual
Chani Valor Yari Sentido
Chaypikay Participación/ Yachay kamaywasi Ministerio de Educación

Kichwa shimita yachashpallami runa kawsayta sinchiyachishun killkak: Pablo Ch. Yupay- 15 -
** SHUKNIKI KAMU, KICHWA SHIMITA YACHACHIK **
Mashi Yachachik Pablo Chimborazo**2014
asistencia
Chanichina Valorar Yaykunakuy Integración
Challay Rito Yuyarinakuy Acuerdos
Chirikunuk Clima Yuyaypukuy Conciencia
Umarina Reflexión Yuyaykachy Preocupación
Imashinakay Conducta Zirma Electricidad

Kichwa shimita yachashpallami runa kawsayta sinchiyachishun killkak: Pablo Ch. Yupay- 16 -

También podría gustarte