*Kilku

Warak’a
*Cesar
Vallejo
ILLARIY
*Tinta
Qhasway
*Ayakunaq
Takiynin

R U N A SA YA R I Y:
S W A
QHE an, Yachaywan,
Lla n k ’ ay w aw s a y t a
y w a n , A l l i n K
Muna ARICHISUN
PAQ
 Cesar Vallejo:
Yana Chaskikuna
Los Heraldos Negros - 1918
Tikraq:
Efraín Chevarría Huarcaya
Kanmi llaki kay pacha kawsaypi, Munasqa Hanaq Taytanchiskunaq

o: ancha llaki… Manan yachayta atipanichu!

Hanaq Taytanchis Cheqniyñinmantahina;

ukhuurmasqanmi,

khuyasqa iñiy kay pachapi sarunchasqa,

paykunaq qayllanpi,
tukuy muchusqanchis q'atan
Kankun, pisin kankupas… Ima phiña uyatapas
ima seq'a wasatapas q'ellachankun.
Icha awqa wamink'akunaq salqa uywanchu,
icha wañuypa yana kamachinkunachu
Wañuypa yana chaskinkunachu.
Yawar phallchaq llaki,
mayqen q'oncha punkupi ruphaq
t'antachispa t'oqyayñinmi kanki.
Runari… Wakcha… ancha wakcha!
Ñawinta kutirin,
rikranchispa hawanmanta t'aqllasqataq
hucha p'uytuhina qhawayñinpi qhepan
Kanmi llaki kay pacha kawsaypi,
ancha llaki… Manan yachayta atipanichu!

ILLARIY: QHESWA RUNAKUNAQ RIMARIYNIN

QHESWA siminchismi, sinchi saruchaska, p’anpachaska,
t’aqa t’aqa qhawariska, awqanchiskunaq chayamuskanmantaraq;
Apu Atawallpanchista wañuchispan, munaranku runa
rimayninchistapas upallachiyta.
Taytanchis Amaru chakatasqa wañuyninwanpas,
hukmantan yuyayninchista ch’usaqyachiyta maskharanku.
Kunan punchawkunapipas, runakunaq rimayninchistan,
sonqonta, yawarninta ch’akichiyta munanku;
llaqtakunata t’aqarispa, pantay rimaykunata churaspa.
Chaypaqmi chayamun ILLARIY qelqa wasinchis,
qheswanchis munaywan, awaywan, llipinchis h’uñuska
llank’ananchispaq, yachaywan saphichananchispaq.
Qosqo llaqtanchismantan, paqarimunan kay waqyarikuy,
warmi qharikuna, warma waynakuna, hamawt’akuna,
yachachiqkuna , ch’ulla kallpallawan, qheswa siminchis ch’ila
rumi hina, wiñay wiñaypaq kawsananpaq.

2
 Kilku Warak’a:
TUPAQ AMARU
Qori Hamanq’ay AQOYRAKI

Sutiykin Intiman tukun Waskaran, Waskaran Apu,

Ancha hatun kallpayoq tayta,
Imamantan phiñakunki
apu kunturpunin karqanki,
khatatanayki kama
ancha karutan qhawarqanki
chayraqmi kunan hunt'akushan runa sipinayki kama
kawsaywañuyta churaspayki,
ancha chanin unanchasqayki. Yawarmayun chakiykipi
llaki phuyun mat'iykipi
Wayraman qosqa usphaykitan runaq qaparisqantaqmi
kawsay wayra kutirichinpun. llapa orqopi chan nishan.
Manapunin qonqaypachapi
sutiykiqa chinkapunmanchu, Apu Waskaran, Intiq Pukaran
runaq simillanpin t'ikanqa qan taytayku kashaspachu
wiñaypa wiñaynin p'unchaypas.
awqaykuman tukurquspa
llapa runata p'anpanki.
Tawantinsuyoq yawar ñukch'un,
warmiykitaq qori hamanq'ay
churiykikunan waqay phallcha, Kayqá qhawariy wañoqta
llapaykichistas pawqar t'ikayku waranqanpi mast'akoqta,
mana chinkariq watakunapi qhawariy llaqtakunata
sonqoykupi waqaychanayku. lloqllaq p'anpasqan

Tupaq Amaru, yawarniykin chinkaqta.

weqeykipiwan taqrusqa
Qosqopi qocharayarqan; Kay ancha hatun llakiqa
chay qhapaq sutiykin ichaqa mana yuyaypi takyaqmi
qolqe k'anchaq qoyllur hinaraq atitaqyan aqoyrakin
Hatun suyunchista pusachan. kawsaq runa musphacheqmi.

Inteq churin qollana qhari, Hanaq pachatan qhawani

sutiykin wiñay yawraq nina, ukhupachatan mashkani,
yawarniykin sansarimuspa
Pachakamaqta waqyaspan
awqaykikunata ruphashan,
wañuyllataña mañani.
sonqoykitaq Inti tukuspa
wakchakunata q'oñiykushan.

ILLARIY: Llaqtakunaq Yuyaychaynin

Llank’aska: Tarpuy Killapi 2019 - Yupay: 2
Umalleqkuna: Miguel Alencastre - Jesús Manya Salas
Qelqanapaq: amarukusiwaman@gmail.com
Rimakunapaq: 947002737
3
 WAÑUY WAÑUY MANA WAÑUQ
Munachallatas machu p'aqoqa, nakariyta
qallarin wañuqtaqa, imamantas chuchupuran
yachanankupaq, chayllawanmi p'ampayta
atiqku.
Wiqsanta kuchuysaqtinmi: Ayyyyyyyyyy
ummmmmmmmmmm. Wakayta qallaripun
wañuq.
Abogado kamachikuq, machu p'aqo,
llankaqkunaqa, manchaska pawarinku
punkuman kosti kostiraq
Sayaripuranchu, puriripuranchu wañoq? Tapurin
qellollaña wiqsasapa kamachikuq.
Rantiramuy t´irilluta, qh'ayqawasanmi
manchariymanta, sonqoypas p´atatasanmi.
Kacharun maqtillunta.
Pisqachunqa wata llankaskaypi, manan hayqaqpas
kutimuranchu wañoqkunaka makiymanka. Machu
saqracha qaran, hanaqpachamanta qarqochikamoq
qelle runa. Rimapayakun mana pipas
uyarishantin.
Iskay upirullaywanmi tukurapunku t´irilluta:
hoqchatawan aparachimun matiynankupaq.
Wayna llanqaqninta kamachin: Qanllaña
k'awaramuy chay runata, wañuscachu machaskachu
qaran.
Waynaq chuqchampas, patakiska hina
sayarirapun manchakuymanta: Hoqmanta
rimaripunka chayri. Qatikachawanqapaqcha
wañuchiwananpaq, hoqchatawaraq machayrusun
taytay.
Karirqacharapun machaskaña: Noqamanta
asikunqachu chay wañuqcha, tuparullasaq chayqa,
chulla saqmallawanmi checaqtapuni wañurachipusaq,
cheqaq saqrakunaq wasiman chayanchinaykama.
Kutirin q´anqa puririywan, qasqoschakuspa.
Wañukunaq punkupi tuparun, machu
llanqaqwan, paytaq asikuspa suyan: Chay
supichawanchu manchakurankichis; wañoqka
pampapin chutalayasan, kutimuchun taytayki,
huntachun llanqayninta.
Mana wiqsanta kuchunka chayka, manan
yachankakuchu imamantas wañuran, kay runaka.
4
Manan p´ampaymanchu mana qelqata
rurankischis chayka. Atipakun
machulaqa.
Hayqunqu hoqmanta wasita, wañusqata
alchanankupaq, runaq wiqsanpas pisi
kuchuskañas, yawarchaskaña.
Machukaq chaqinmanta, waynataq
maqinmanta hapinku; chayllapi wayra
kicharparin mauka punkuta,
manchakuywan hoqmanta wañuqta
kacharparipunku.
Kaytaq pampaman chayaspa, hoq
samariyta kacharimun: Ayyyyyyyyyyy
unnnnnnnn. Waynaqa p´itarin,
chakinpas sapallanmi pawarin, qosti
qiqillan chinkarapun.
Machutaq rimarin p´iñaska:
Noqamantaqa manan asikunkichi
machaqcha, wañuyta munanki chayka,
cheqkaqtapunin chiripunki.
Lloqseron hoq uchuy kiqlluman, hatun
qollotawan kutiramun, makinwan
takarapun umanpi: Pantaska machaqcha,
hanaqpachapiñacha yuyaychakunki,
taytachatapas mañakunki ñoqapaq.
Kimsa punchaumantaña rikurimun
llanqayninpi waynaka, manas piwanpas
rimayta munanchu, punchaw
ch´isinpiña haykurun weraqochaman
willakoq:
Hoqmantan rimariyta qallarin, machutapas
haytapunmi chiri chakanwan. Manañachus
hina kutisunchu.
Qelqatapas huntarachipunallaña, aqa
kiskiwanmi wañusqa, nispallataña
qelqachin. Pitaqkunari tapurinka paymanta,
mana peneyoq runachamantari. Chay
punchauka, wañuqka, kuykakunaq
miskipachanñan kasaran.
Machu llankaq p´amparapuska,
ayakunaq k´uchunpinpuni, mana pipas
kawarinanpaq.
Ayar Ukhupi
CHINASAQRACh´MACHU :
askaq
Sapanka machaspan machu layqa rimaykachaq
imaynamanta:
- Taytacha allin punchaw, taytacha allin tuta,
Qoyachankuna
noqatari imatataq rurawanka taytachari?
Qolqetachu, wañuytachu apachimanka.
Noqaqa supay layqan kani, saqrapas
manchakuwanmi. Chayta llautipakuspan
puriykachaq, Maras chawpi k´ikllupi.
Saykuspañan, manaraq machaynin
tukupusaqtin, mosoq wasinta haykuypuq,
chaypipas imaynamantan qaparkachaq,
puñuyman haykunankama.
Huk punchawmi machasqallataq, imacha riqi
kunkanta hapiran kuchunankama; manchaska
machu p'akoqa, lloqseramun wasi punkunta,
qaparispa:
- Taytacha Jesús Cristo, mamacha María,
amaraqya apapuwaychu, wawachaykunan
huch'uyllaraq kasanqu, noqapas manan
machuraqchu kashani riqi. Wakaytataq
qallarin, qhasqonta takapakuspa,
qonqorchakuspa.
Hawapika, warmi runakuna purisankuraq,
llankaymanta kutimuspa, Maraskuna chayta
qhawaspan, manas yachankuchu
manchakuytachus, asikuytachus.
Chayllamanmi chayaramun kuraq churin,
taytanta qhawaspa asikuspa k'amiyta uyarichin:
- Layqanchisqa supay manchalima qapuska,
saqrakachasaranmi wasiypi, mantayta
makaspa, huch'uy wasqacha kunkanman
tupanankama; chayllapin wañuywan
pantaspa, qhatatatapun qaparispa,
taytachaman qonqorchakuspa,
pampachakuspa, yana k'uchi hina.
- Atataw chinasaqra kikillanmanmi
tukurapuska.
5
 Tinta Qhasway: Solischallay Solis
Solischallay solis
tustunchallay tustun
Mayqen tiendapitaq
soltero kashaqtiy.

Soltero kashaspa,
mit'a alwasuri,
tukukunmanchuri.
tusurikunapaq;
Casado vidaqa,
yawar waqanapaq.
maypin takishanki
chayta yuyarispan,
tumayukushani.
sinsillachisayki? tusurikusunchis; San Bartolomé Apu,
Casado kaspaqa, lishinsaykita qoway; Atataw kumarri, Tinta plazachapi,
Paris parischata q'oncha sikillapin. mana alwasuta, chaynamá kasqanki; turucha puhllashan;
parisnakamusun; kargu ruwanaypaq; suwasqa wallpata ima inhalmayoq
chirita wayrata, Iman qonqaymanchu, imas ruwashayman, mihuchiwasqanki. puka inhalmayoq.
kuntrastarimusun. manzana vidayta; hayk'as
Tinta plazachapi, ruwashayman, Casado vidaypi, Doctor Lazo
Wasiyki punkupi, puriyukusqayta. mistiq machanampaq. mayu apawasqa; pampamansi,
munapayawanki hina kashaspachus, toro lloqsiyamun;
wasiyki qhepapi Ama purinkichu, Malliylla malliykuway tumarachiwanki. piraqcha lloqsinqa,
chola trayshunira. sapachallaykiqa; tinteña p'asñachaqa; piraqcha puqllanka.
munasqay t'ikata, manchay qhariwanmi, Wasiki qhepapi
Piris pirischata, tuta lloqsisqacha. kasarayunaypaq manzanillas mallki; Mana noqata
hayachikamusun; tinteño maqt'apunis, piraqcha mayraqcha, wahraspas,
tarwi tarwichata, Ima qonqaymantaq, dispusayuwanqa. t'ipiriykusunki; kawallituyman
tariykunaykama. soltero kasqaymanta noqapuniñachus, wahrarun;
tuta uraschata Pillas surtiy karan, t'ipiriruykiman; hina wañuy
Esquina tiendayoq Tinta p'asñachawan. pillas viday karan; asispa waqaspa, kawallituy,
hamunki niwaran; wayllurikunaypaq, with'ariyusayki. duyñuykita
traguta vinuta, Manzana munarikunaypaq. dindispa.
uhyasun niwaran. vidaschallay, Ananallau tura,
puriyukusqayta; Hakuchu niñucha soltero kashanki; Solischallay solis
Imas tomashayman ima qapapipas, tomarakamusun; llaqtanchis usunta, tustunchallay tustun
hayk'as uhashayman ima pachapipas. hakuchu q'aracha, muyuramusunchis; paña balkonchapi,
mana reqsiskaywan tumarakamusun, Kaypipas, maypipas, sirillay siriq masiy.
mana yachasqaywan. Traguta t'ikanta, esquina tiendapi. ima misk'ichata,
soltero kashaspa; q'asa q'asaxhanta. Sarachay parwa
Solis solischallay chola munasqayta, Aquí estoy soltero, parwa,
tustun tustunchallay; manzana kashaspa. aquí estoy manzana; Aquí estoy kirischu, triguchay sisay sisay;
hoqnin tiendapicha, puñukusharanin, illariyamusun, wayt'a plasachapi,
gastarapusayki; Kahachapipas kakuy; taqya patachapi. aquí estoy soltero, puñuylla puñuq
piqpa tiendanpicha, baulchapipas kakuy; paqariyammusun; masiy.
tukurapusayki. siempre yanaytaka Achachau soltero, Sapallurishanin,
yanaymi nillasaqmi. manamá wanasqa; sapa yuyarispa, Manachu machanki;
Solischallay solis, illariyuwaqchu, sapatuyuq kani, manachu gustanki;
sonqoymi nanawan; Wawa Fernandito, paqariyuwaqchu. solis solischallay. machankin Aguirre,
iskayta rikuspa. sullk'a Amarito: noqa hina takinki.
qhepanchawashanku. intita wataspan Illarinaykipaq Soltero vidacha,
qantan suyashayki; midiyuyki kashanchu; soldado vidacha;
Tullutullullañas kani, Tinta plazachapin, paqarinaykipaq, llapa solterita, Recopilación: Juan
siq'ay siq'ayllañas qanta suyashayki. rivindayki kanchu. laduyman hamuchun. Antonio Manya
kani; Ambur
chaynan churakuni, Mamacha Micaela, Soltero vidaqa, Aquí estoy soltero,
qhepanchawaqtinku. sumaq patronita; manzana vidaqa; tumayukunaypaq,
qanmi yachashanki; sumaq takikuysi aquí estoy manzana,
Soltera manzana, yawar waqasqayta; allin t'ohachiysi. machayukunaypaq.
Casado durazno; mit'a alwasuta,
maypiraq karanki, tukupullawaqña; Soltero vidaqa, Sumaq takiq tuya,
6
Gabriel Aragón: Kaskarillaschay
Kaskarillaschay maskarillaschay!
kaskarillaschay maskarillaway!
sonqoyki uhupi maskarillaway!
wasiqi qhepapi maskarillaway!
Manaña manaña, tariyuwaspaykiqa,
manaña manaña rikuyuwaspaykiqa;
sonqoyki uhupi tarillawanki,
sonqoyki uhupi rikullawanki.
Manaña manaña, tariwaspaykiqa
manaña manaña tariwaspaykiqa;
chiqahtapuni ripun niwanki
chiqahtapuni pasan niwanki.
Qosqo piñaschay, misk'ipiñaschay;
Qosqo piñaschay, p'osqo piñaschay;
noqaqpa cholayqa, Agripiñaschay,
cholaypa sutinqa Silistinachan.
Yunka uraymantas, lurucha lloqsimun,
paykuna puralla silbanarikuspa;
paykuna puralla munanarikuspa,
paykuna puralla wayllunarikuspa.
Noqari pobriri, noqari wajchari
piwantaq maywantaq munanarikusaq?
noqari pobriri noqari wajchari
piwantaq maywantaq wayllunarikusaq.
Kaskarillaschay, maskarillaschay,
kaskarillaschay, maskarillaschay,
sonqoyki uhupi maskarillaway
sonqoyki uhupi maskarillaway!

Qheswa Simi Hamut’ana Kuraq Suntur, puririynin:

Runa simiqkunaq wasinchismi, pisi pisillamanta,

puririsan llank’aywan; qheswanchista yachachispa,
teqse muyupi wayqenchiskunawan rimarispa,
qelqayninchis mast’arikunanpaq.
Kamachiqkunamanpas chayachinñan
cheqaqninchista, imaynatas munanman karan,
hatun hamaut’anchiskuna, apunchiskunamanta
qhawamuspa.

7

Sumaq Ch´aska, Kusi Qoyllur,
mama killaq warmankuna
qaranku, Amaru Salvador
panankuna; saqrachaskuspan
uraymuranku Waypun
Qochaman, sonqonpi llaqta
t´aqwiq; runakunan
manchakuqko, chay raykun
raspi raspillanpi puririqku
patanta. Machu taytakunallan
willakuq karanqu imaynas:
Qosqo llaqtaq, María Angola
yanamasinkunan, uckhu
pachanpi tiyanku, huchachaska.
Kay llankaysapa llaqtan, yana
qochaq ukhunpi
melkochakunanpaqka, pisi pisi
llamantan puririranku
huchayman, auqayman. Manaya
Apu Qon Teqse Illa
Wiraqochapas, hanaq
pachamanta uraymuspa, allin
kausachiyta atiskachu
kutichiyta; paymantapas
asikurankun waqcha
p´achanmanta, machu
kayninmanta; chayllapin qocha
ch´isiyun tutayanankama; chay
punchaumantan yana
Ayar Ukhupi:
Ch´a skaq
Qoyachankuna
auqakuna, wallatakuna hina,
q'awanku mana pipas
lloqsemunankupaq.
Sipas ch´askachakuna
huntasqata yachayta
munaranku, ch´isinkama
suyarispa, uyarinkun María
Angola waqasqanta, niqrinkuna
nananankukama;
mancharinkuspan
qacharpariranku sumaq
lliqllakunata, kuychi pallayman
awaskata; hoq chillmiyllapin
chinkarapun; sipaskunaka mana
lliqllayuqka, manapunin kutiyta
atiqkucho killa
mamanpatamanka.
Maskaspan tariranku llimpu
rumipi yarqay llankasqata, chay ñawinkuta, waqintaq chirisapa
ununta katispan, chayaranku
hoq huchuy qochaman, sara
qarpaq wayq'oman.
Unuqmi t´impumoq,
Saqsaywaman chila rumi
punqunmanta hina, lloqllomoq
Ukhu Pachaq sonqonmanta;
manaraq Inti paqarimusaqtinmi,
chayaramuran iskay lliqllakuna;
kusiska Sumaq Ch´aska, Kusi
Qoyllur, ñañakuna,
haywariranku hoq samaq
kamachikuyta, Ayar Ukhuq
apuchaspa musoq ununta.
Chaypa wiñaymantan
llaqtakuna, sapanka killa
chisinpi qawanku, Ayar Ukhu
qolqe raprayoq Amaroq
sayariyninta, sapanka
chuqchuywan, sara chaqra
q´arpaskanta, manaraq Inti
paqareqtintaq ukhu pachaman
kutiypuskanta.
Chayllapipunin llankaq qhari
warmikuna urayunku t´impu
unuman, ch´oqñe pukaysapa
chakankuta maqllikuq,
t´impucheq qhalinanqukama;
Killaq qoyahankunaman
añaychakuspa, chay qhaleq
unuq, samariy
saqesqankumanta.
(JMS)