Está en la página 1de 44

Dominio de la Len ua i inaria Quechua

Napaykunakuymanta

En el mundo andino, el saludo es la interacción de dos o más personas de manera recíproca,


que va dirigido a la salud. Al estrechar la mano se dice “imaynalla kachkanki” ¿Cómo estás?
O ¿Cómo se encuentra su salud? La respuesta es “allinlla o allinllapuni”. Bien, estoy bien
o estoy bien nomás. La repregunta al quien ha saludado “qamrí?“ ¿y tú?
Además, todo es en familia, todos son hermanos, hermanas, padres, madres, hijos, hijas,
abuelos, abuelas, os, as; no hay otra persona para ellos, por más desconocido que sean.
En caso de los niños con los mayores, el saludo todavía no es estrechando la mano, sino de
manera oral. “ yuy, yay, ipalay, awichuy, awichay” la respuesta es “waway”. El mensaje
es: mi o, mi a, mi abuelo, mi abuela. La respuesta es mi hijo.
En la filoso a andina, el término “WAWA” no solo se refiere al niño o a la criatura, wawa
somos todos, en algún momento los adultos, también somos wawa, o nos conver mos e n
wawa de la pachamama, wawa de nuestros apus, wawa de los ganados o de la comida,
chacra. Al mismo empo, también somos tayta o mama de los animales, de los productos
alimen cios. Todo es reciprocidad, correspondencia, complementarieda y solidaridad.
La diferencia entre la familia y la tercera persona, está en el aprecio o la afec vidad.
Ejemplo. Imaynalla kachkanki wayqiy, imaynalla kachkanki Panay, turay, ñañay, etc. En el
entorno familiar ya es: Imaynalla kachkanki wayqichay, panachay, turachay, ñañachay; o
también, kuraqniy, sullk’achay, kuraq taytay, kuraq mamay, hatuchay, yuchay, ipalay,
etc.

Imaynalla kachkanki
Panay.
Allinllapuni turay.
Ñuqapas
- Qamrí?
Allinllataqmi
Panay.

Ñuqap su ymi Ñuqap su yqa


Guillermo - Qampatarí? Marcela.
Allinpuni - Chhikaqa Riqsinakusun ari.
riqsinakusun.

03 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua

Imaynalla kachkanki.
Imaynallam, hayk’aynallam kachkanki,
Allinllachu, waliqllachu kachkanki.
Kunanmanta riqsinakusun wayqiy,
kunanmanta yachanakusun panay.
Ñuqam ichaqay allinllammi kachkani,
Ñuqam ichaqay kusisqallam kachkani,
Chiripipas, wayrapipas arí!

Rit’ipipas qasapipas arí!


Hakuraqchu, amaraqchu
Yachaywasinchikman. (kuti)
Icha ima ninkiraqchu,
turachay, ñañachay.

Imaynalla kachkanki
Allinllapuni panachay! –
turachay!
Qamrí?
Ñuqapas allinllataqmi.
Kamachinaykipaq
Iman sumaq Omar Vladimir.
grasiyanchik?
Qampatari?
Ñuqaqtapas
Chaqay Carabaya
Nancy
hap’iymanta.
Ma asa.
Maymanta
Qamri?
kakunchik?
Ñuqapas Allinpuni. – chhikaqa
kaqllataq. llaqtamasin nchá
kachkanchik.

04 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua

Takiychata yachaqaykusunchik

Riqsinakusun Yachanakusun
Takiy

Riqsinakusun yachanakusun paras


Pis kasqanchikta yachanakusun paras;
Sutinchikta willanakusun paras.
Ñuqap sutiyqa sumaq urpicha paras
Qampa kaqtari iman sutiyki paras;
Sut’ichallanta willaykuriway paras.
Willasqaykichu maymantas kani chayta,
Apu Allinqhapap chakichanmantas kani,
Macusani llaqtap sunquchammantas kani.
Qamri turachay maymantas kawaq paras
Ichachus kawaq llaqtamasiypas paras,
Ichachus kawaq wasimasiypas paras.

Riqsiykuchikusunchik
Ancha munasqa taytamamakuna, wayqipanakuna, imaynalla kachkankichik – Allinllachu.
Chaykiykuwaychik kay sumaq rimaykuyniyta, llapallaykichik napaykusqa kankichik.

Kamachinaykichikpaq, ñuqam kani Guillermo Valeriano


Anahui, chaqay Apu allinqhapaq chakinmanta kani,
Macusani llaqtap sunqunpin paqarisqani. Taytayqa
kasqa chaqay Ururillo Ayaviri hap’iymanta, mamaytaq
kasqa kikin Macusani llaqtamanta. Paykunaqa karqanku,
allin runa, ñuqatapas allin yachayniyuqta uywawarqanku.
Ñuqam kani Profesor, llapan wawamasikuna yachachiq;
khullu irqi, wayna sipas, kuraq wawa masikunawanpas llamk’allanitaq. Rimayniypas
huch’uyniymanta pacha qichwa simipunim. Kunan kaypi tarikuni, riqsiykuchikunaypaq.
Chayllata rimarqusaq. Aswanpas, ima pantayniykunamantapas, pampachaykuwankichik.
Yusulpay.

05 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua

Variaciones dialectales de la lengua Quechua

Ningún ser humano habla igual que el otro, porque cada uno elige formas de expresiones
diferentes de los que seleccionan los demás, con ello resulta la pluralidad en las formas de
hablar. Alguna de ellas pueden ser algo muy semejantes pero nunca iguales, esto explica
que dentro de los miembros de una familia pueden reconocerse entre sí por el modo de
hablar, originando las variaciones dialectales tipificadas en cada contexto social, así
tenemos una muestra de variación dialectal de la lengua quechua:

Según Torero 2002, inicialmente ha sido clasificado en dos grandes grupos.

QUECHUA

Quechua I waywash Quechua II Yungay


Quechua Central Quechua Norteño - Sureño

De acuerdo al documento nacional de lenguas (Ministerio de Educación 2013) se ha


agrupado el quechua en cuatro grandes macrovariantes, con fines operativos y
normalización de la escritura.

QUECHUA DEL PERÚ

Quechua Quechua Quechua Quechua


Amazónico Norteño Central Sureño

Pastaza, Napo, Tigre, Cajamarca, Ancash, Huanuco, Chanca: Huancavelica,


Putumayo, Alto napo, Ayacucho, Apurimac, Ica.
Lambayeque (Inca Pasco-Yaru, Junín
Santarrosino (Madre Collao: Apurimac, Cusco,
de Dios) Lamas (San wasi – Cañaris) y (Huanca Yaru)
Puno, Arequipa, Moqueg
Mar n) Piura.

castellano Cusco collao Ayacucho Junin


Adivinar Watuchiy Musyay Musyaqluy
Aumentar Mirachiy/yapay Mirachiy Milachiy
Chicha Aqha Warapu Aswa
Ensuciar Qhillichay Qanrachay Qanlachay
Saludar Napaykuy Rimaykuy Limaykuy
Amanecer Paqariy Achikyay Aylliy

06 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua

Qichwa simi qillqap ch’ikunkuna yachaqanapaq

TAKIY
Patachakaqas ñuqayku kayku, (ku )
Kimsa ñañan n kasqan puralla. (ku )
Saha, Manañas qankuna kankis, (ku )
Iskay ñañan n munanakunkis. (ku )
Lalla nisqapas kaypiñas kachkan, (ku )
Ra nisqapiwan kusikusparaq. (ku )
Waya nisqapas chayamullantaq. (ku )
Sinchi kusisqa tusukusparaq. (ku )
Kunan tuta musqhuyniypi urpichallay;
huk’uchaman tukusqani urpichallay.
Michi mancharichiwasqa, urpichallay,
Wasiykiman ayqimuni, urpichallay.

Kunam kay tapukuykunata ku ykuchisunchik

Imamantam chay takiy rimachkan?


………………………………………………………………………………………………………
Pikunam kanman chay Patachakaqa nisqakuna?
………………………………………………………………………………………………………
Mayqinpiwanmi chayamun Lalla nisqa?
………………………………………………………………………………………………………
Imaynatam chayamun Waya nisqa?
………………………………………………………………………………………………………

07 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua

Qichwa simi qillqap ch’ikunkuna yachaqanapaq (Patachakaqa)

Rimayninchikkunata aswan mat’ipaykusunchik

Papa tayta chaki kanka qasa


Phata thanta chhaku khamuy qhaway
P’aqu t’anta ch’aran k’ara q’ayma

Q’illu k’ankap k’akaran kanka kanqa; Kanqa, q’illu k’ankap k’akaran kanka.
P’isqi p’isqi rikchayniyuq pichqa p’isaqa, p’isqi p’isqipi pisiparqapusqa.
Huk’ucha, k’aspichasqa k’aspi k’aspipi; k’aspiraq k’aspirqapusqa.
K’uchki k’uchki khuchip chupanta k’uchumanta kuchuqarqapusqa.

08 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua

Aparato fonador en el perfil articulatorio

Reflexión teórico y análisis crítico sobre el vocalismo quechumara

El sistema vocálico del Quechumara, está constituido por tres vocales funcionales;
(a, i, u ). Se ubican en función al desplazamiento de la lengua dentro de la cavidad bucal:
Anterior /i/, Central /a/, Posterior /u/. De igual manera: alta /i, u/, baja /a/.
La presencia de las vocales /e/ y /o/ en el plano oral, tanto en quechua como en aimara,
solo aparece en la presencia de los sonidos post velares “q”, “qh”, “q’” y “x”. Porque estos
sonidos hace que la vocal /i/ y /u/ se abran y pronuncien como /e/ y /o/. Ejemplo. Erqe, orqo,
eqeqo. Y se escribe así: irqi, urqu, iqiqu, etc.
Así mismo debemos aclarar; que en quechua y aymara a nivel escrito, no existe diptongos
ni triptongos. En ningún caso pueden juntarse las vocales en una palabra, y si exige hacer
el uso de Y – W, en reemplazo de i y u, si aparece dos vocales en una palabra. Ejemplo.
Wayra, q’aytu, tawna, etc.

DESPLAZAMIENTO DE LA
LENGUA ANTERIOR CENTRAL POSTERIOR
POSICIóN DE LA LENGUA

ALTA / i/ / u/
MEDIA

e, , I , ,U
BAJA

/a/

09 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua

Kurkunchikpa t’aqankunap sutin


Kurkup t’aqankuna Kurku Qichwa simipi Kastilla simipi
t’aqankunap
sutin
Chukcha ………………….
Suqu chukcha …………………
Mat’i …………………
Uya ………………….
Rinri/linli …………………
Ñawi …………………
Ch’ipiqira ………………….
Qichimira …………………
Umapi sinqa …………………
Simi ………………….
tarikun
Qallu …………………
Kiru …………………
Santa ………………….
Waqu …………………
K’aki …………………
Kaqlli …………………
Rikra ………………….
Rakhumaki …………………
Qhunqu …………………
Makipi
Wich’u ………………….
tarikun Maki …………………
Ruk’ana …………………
Sillu ……………………………
Maki t’aqlla ………
Kunka …………………
Much’u …………………
Qhasqupi Qhutu ………………….
Ñuñu …………………
tarikun Wiksa …………………
Pupu …………………
Wasa …………………
Wallak’u ……………………………
Waqta …………………………
P’i kiña …………………
Tiqni ………………
Rakhuphaka …………………
Qunquri/muqu …………………
Chakipi Muthin ………………….
Chaki ch’upa …………………
tarikun Ñañu chaki …………………
Winthu ……………………………
Chaki sinqa ………………………….

10 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua

Kurkunchik ukhupi samayninchikpa puriyninpa sutin

………………………………………..
……………………………………….
……………………………………….
……………………………………….
……………………………………….
……………………………………….

Chhulli, uhu unquykuna

Wayra samasqanchikqa imaymana unquykunatas apamun, hina


chhullita, t’uhu uhuta, neumonía unquyta ima. Chhulli unquypiqa sinchi
huch'uy kuruchakunas ukhunchikpi rikhurin, chaysi runata wayk’uyta qallarin;
sinqamanta unu qhuña sut'umun, ñawimantataq waqay phawamun, ratumanta
samaqiyta qallarin; kaq ratu mana hampisqaqa, neumonía nisqamansi
apaykunman, yawarta ima thuqamunman, wañuyman ima taripanman.

Chay rimaykunata ispañul simiman tikraykuchisun

……………………………………………………........................................
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………

11 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua

Mikhusqanchikpa puriyninkunap sutin

……………………………………………………………………

……………………………………………………………………

…………………………………………………………………..

…………………………………………………………………..

………………………………………………………………….

………………………………………………………………….

………………………………………………………………….

Ukhu kurkunchikkunap sutin

kurkunchikpa Partes de nuestro kurkunchikpa Partes de nuestro


sutin cuerpo sutin cuerpo
Sunqun ……………………… Ñutqhun/ lliqwin. ………………………
Sunqu ruru ……………………… Chinila/ chillina. ………………………
Kukupi ……………………… Untu wira ………………………
K’iwchan/ surq’an ……………………… Wira ………………………
Tunquri ……………………… Yawar ………………………
Mallq’ati ……………………… Hispay ………………………
Hayaqi. ……………………… Aka/ phusnu ………………………
Rurun ……………………… Uman tullu ………………………
K’aran ……………………… P’allta wasa ………………………
Wiksan ……………………… Ñañu wasa ………………………
Pilla wira ……………………… Paliti ………………………
Pantan ……………………… Waqta tullu ………………………
Llank’upi ……………………… Wich’un tullu ………………………
Siramiyas ……………………… Sulltaki ………………………
Ñañu ch’unchula/a ……………………… Pikuru ………………………
uquti. ……………………… Muthin ………………………

12 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua

Riqsisqa unquykuna

Chhulliwan kachkani.
Sinchitapuni chhulli hap’ichkawan.
Chhullipaq, iman allin kanman.

Uhuwan kachkani.
Mayña uhuwan unquchkani.
Uhu unquypaq, imataq allin kanman.

Umay sinchitapuni nanachkawan.


Uma nanaywan kachkani.
Uma nanaypaq, imataq allin.

Wiksay sinchitapuni q’iwichkawan.


Wiksa nanaywan kachkani.
Wiksay punkirquwan.

Kiruy sinchitapuni nanachkawan.


Kiru nanaywan kachkani.
Kiruy punkirquchkan.
Hut’u kiruy kachkan, chaytaq nanachkan.

13 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua

Tayta mamanchikpa yachachiynin

Taytamamaykichu yachachirqasunki,
Mamataytaykichu kamachimusunki;
Sumaqta wayqipanan n yakunanchik nispa;
Munayta turañañan n kawsakunanchik nispa.
Manayari wayqiy chiqninakunanchikchu,
Amayari panay maqanakunanchikchu ;
ch’ullata kuraqsullk’an n yakunanchik riki;
kusisqa wawamasin n kawsakunanchik riki.
Aysarillaway, pusarillaway; kay yachaywasiyman pusarillaway. (ku )
Manaña, manaña, puriyta munap y; waqachiq ycha ripun niwanki. (ku )

Imaynas hap’iqasqanchikmanhina kay tapukuykunata kutiykuchisunchik

- Imamantan kay takiy rimasqa?


…………………………………………………………………………………………………………………….
- Imatan tayta mamanchikkuna yachachiwanchik?
………………………………………………………………………………………………………………………
- Turapanan n imaynatan kawsakunanchik?
………………………………………………………………………………………………………………………

Wayqiy Taylunchu, imay AArí wayqichay, amallaraq,


urastan ripusunchik. hhuch’uytawan yarisunchik.
Mamanchiktaq Hhinaspa chinkaykapusunchik
k’amiwasunman.

A…………………………………………………………
………………………………………… …………………………………………………………
………………………………………… ……………………………………………..
………………………………………..

14 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua

Wasinchikpa kawsayninkuna

Kaymi altus Kaymi altus


wasi punku Kaymi wasiq
wasi
qhawana
t’uqun.
Kaypim tiyakuni
yawarmasiykunawan
Kaymi
pampa wasi
punku

Puñuna wasimanta rimaykusunchik


Ñuqaykuqa puñukuyku warachallapi. Ichhuta sikñirquna, hinaspataq uha qarawan
mast’arquna, chaymantaq pisarawan qatarqukuna.
Sawnakunchikqa p’achallanchikwan. Wakin
p’achanchiktaqa p’acha q’ipipi waqaychana.
Imakunapas walqhanapaqqa, walqhanata rurakuna.
K’anchakunchiktaq micha chuwawan. Pipas
chayamuwanchik hinaqa, tiyana k’ullupi tiyarichina.

Puñuna wasi …………………..


Waracha …………………..
Mast’ana …………………..
Uha qara …………………..
Kay Qatakuna
puñuna, pallay awasqa
chusi chusiwan qatasqa
…………………..
Thanaku
kachkan. …………………..
Sawnana …………………..
P’acha q’ipi …………………..
Wallqhana …………………..
Micha chuwa ………………….. Sawnananqa mana sut’ichu ikhurin,
Qhawana t’uqu ………………….. puñunawan p’ampasqa ukhupi
Tiyana k’ullu ………………….. kachkan.

15 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua

P’achanchikkunap sutinta riysiykusunchik

Qhari runaqa kayhinatam p’achakun

Kaymi yana sumpichuy.

Manan ch’ulluy kanchu.

Kuhantaywan punchuyta watakuchkani.

Musuqmi puka punchuy.

Muranaypas yuraq waytamanta.

Mana chakitaywan churakamunichu.

Chumpiywan watasqa warayqa.

Surahuypas allqu waqtanaypaq.

Ch’uspaypas munay rikch’ay rikch’aycha.

Waraypas yana waytamanta.

Ch’umpi sapatuypas.

Kunantaq kay rimaykunata kutiykuchisunchik, hunt’aykuchisunchik.

Kay runam sayachkan munay p’acharqusqa: Qillqaykusun qhari runaq p’achanta


iskaynin simipi.
yana ………………….………………, yawar puka
………………………….. ……………………….
…………………………………., yuraq …………………….
………………………….. ……………………….
yana ……………………….…., ch’umpi sapatuyuq. ………………………….. ……………………….
………………………….. ……………………….
Ch’uspanpas …………………………….. imaymana
………………………….. ……………………….
riqch’ayniyuq, t’ikachayuq. Makinpitaq ………………………….. ……………………….
……………………………..……….. apachkan allqu ………………………….. ……………………….
………………………….. ……………………….
waqtananpaq. Aswanpas mana …………………..
………………………….. ……………………….
kanchu, nitaq ima rurananpas kanchu. ………………………….. ……………………….

16 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua

Warmi runaqa ahinatan p’achakun

Kaymi munay rikch’aysapa mun ray.

Manan sarsilluywan churakamunichu.

Kaymi yana chukuy.

Chamaraypis munay t’ika t’ikacha.

Chumpiypas munay rikch’aychayuq.

Yuraq unkhuñaypas.

Qillu ukhu pulliraypas.

Q’ipiytaqa wasiyman saqimuni.

Warak’ayta mana apamunichu.

Musuq usutaypas.

Manan t’ipanay kanchu, nitaqmi


phuchkanaytapas apamunichu.

Kunantaq kay rimaykunata kutiykuchisunchik, hunt’aykuchisunchik.

Kay warmi sayachkan munay p’acharqusqa: Qillqaykusun warmi runaq p’achanta


iskaynin simipi.
Munay rikch’ay, rikch’ay …………………………….,
………………………….. ……………………….
yana ……………………………………., t’ikasapacha
………………………….. ……………………….
………………………………………, rikch’ay rikch’ay ………………………….. ……………………….
chumpiyuq, patapi yana …………………………….. ………………………….. ……………………….
………………………….. ……………………….
ukhupitaq q’illu ………………………………….,
………………………….. ……………………….
musuq hiwi usutayuq. Makinpitaq apachakn ………………………….. ……………………….
yuraq ……………………………….. aswanpas mana ………………………….. ……………………….
ima rurananpas kanchu, ni q’ipiñanpas ………………………….. ……………………….
………………………….. ……………………….
kanchu. Manam rikhurinchu t’ipanan,
………………………….. ……………………….
sarsillun, warak’an.
………………………….. ……………………….

17 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua

Mikhunanchikkunata riqsiykusunchik

Wawakuna, mamanchikpa
Ama qichunakuspalla
wayk’usqanta mikhuychik.
usqhayta mikhuychik
Kay t’iqti ñuqaptaqa
Ñuqaqa munani
sinqaypuni.
aycha t’imputaraq.

Ñuqaykupas
Amayá! kayhina ch’uñu
akllakuychikchu phasitaqa
, ñuqapaqrí? rurakullaykupuni.

Kay tapukuykunata kutiykuchisunchik

Chay runakuna imatan rurachkanku? …………………………………………………


Pin chay runakuna kachkanman? ……………………………………………………..
Ima mikhunakunan chaypi ikhurichkanman? ……………………………………….
Paqucha aychamanta chicharun
Kay chicharunqa, uywa michiqpa mikhunan, puna
runap ruranan. Chaytaqa rurana, sapa uywa
ñak’akuypi, mikhunataq, q’uñichkaqta, sara
hank’ayuqta, qhiñi papa wayk’uyuqta. Aswanpas
khutuyachikpaqa waqaychakuwaqmi killapas. Ñawpa
runakunaqa, apakuqku karu ñan purinankupaq, ichaqa
mana laylunmanqa churanachu, away unkhuñapi
khipuna.
Yawar wanta

Kay yawar wanta, lumu papa wayk’uyuq, p’ukupi


churarayachkan. Huk p’ukupitaq chicharun papa
t’impuyuq kachkallantaq. Chayninpitaq, lastika harapi
misk’i unu churarayachkan. Aswampas yaqachu hina
khutu mikhuna kachkanman. Manachá mikhuqnin
kanchu. Ima mikhunakunam chaypi kachkam?

18 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua

Tapunakuymanta

Imaynalla Allinllapuni.
kachkanki? Qamrí?
Ima sutiyki
Ñuqapas
allinllataqmi
Walter. Ñuqap sutiyqa
- qampatarí? Erlinda.
-
- Imata Kaypi
- rurachkanki. tiyakuchkani.

Yachaywasipi Imapi
llamk’anki

Ima sutiyki. Martha. ……………………………………


Imata rurachkanki. Imas ruranayta. ……………………………………
Imapi llamk’anki. Manaraq llamk’anichu. ……………………………………
Imaman hamuchkanki. Taytaykiwan rimariq. ……………………………………
Kaypi riqsisqaykikuna kanchu. Mana kanchu.

Maypi tiyanki? Juliaca llaqtapi


-
Maymanta kanki.
- Chaqay
- Ecuador
suyumanta.
- Kunan mayta Qusqu llaqtata.
- purinki?

Maytaq Wasiypi
q’ipiyki? kachkan.

Maypi tiyanki. Puno llaqtapi. …………………………………………


Maymanta kanki. Ayaviri llaqtamanta …………………………………………
…………………………………………
Mayta purichkanki. Yachay wasiyta.
…………………………………………
Maypi llamk’anki. Juli llaqtapi. …………………………………………
Kunan llaqtaykimantachu hamuchkanki.

19 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua

Imaynalla Allinllapuni.
kachkankichik. Qamrí?
Ñuqapas
allinllataqmi.
Ñañayta.
Pita
suyachkanki Tayta
. mamaywan
Piwan tiyanki.

Yachaqaq Piwan
wawakunawan llamk’anki.

Pita suyachkanki. Ñañayta. ……………………………………………


Pita munachkanki? amaykita. ……………………………………………
Pikunawan llamk’anki. Sapallay. ……………………………………………
Kunan yachachiwankikuchu. ……………………………………………

Imaynalla kachkanki Allinllapuni Panay


turay. Qamrí?
Ñuqapas Hayk’aq
allinllataqmi chayamurqanki?
Qayna p’unchaw

Paqarin Hayk’aq ripunki?

Iskay chunka Hayk’a watayki?


kimsayuq

Hayk’a watayki? Iskay chunka. …………………………………………


Hayk’a tiyankichik? Tawa. …………………………………………
Hayk’aq hamunki? Paqarin. …………………………………………
Hayk’aq huñunakusunchik Wataman. …………………………………………
Kunan p’unchaw llamk’asunmanchu. …… ……………………………………..
Llullakuchkankichu hina.

20 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua

Sufijo verbal de flexión persona

Sapa suti Sapa rimaykuna Hunt’asqa rimaykuna Glosa


(ni, nki, n, nki, yku, nku)
Ñuqa Mikhu - ni Ñuqa papa wayk’uta mikhuni. Yo como papa sancochada.
Qam Mikhu - nki Qam aycha t’imputa mikhunki. Tú comes carne hervida.
Pay Mikhu - n Pay aycha thiqtita mikhun. Él come carne
Ñuqanchik Mikhu - nchik Ñuqanchik papata mikhunchik. Nosotros comemos papa.
Ñuqayku Mikhu - yku Ñuqayku aychata mikhuyku. ………………………………..
Qamkuna Mikhu - nkichik Qamkuna allinta mikhunkichik. Ustedes comen bien.
Paykuna Mikhu - nku Paykuna qhillita mikhunku. Ellos comen sucio.

Ñuqa Puri - ni …………………………………… ………………………………


Qam Puri - nki …………………………………… ………………………………
Pay Puri - n …………………………………… ………………………………
Ñuqanchik Puri - nchik …………………………………… ………………………………
Ñuqayku Puri - yku …………………………………… ………………………………
Qamkuna Puri - nkichik …………………………………… ………………………………
Paykuna Puri - nku ………………………………….. ………………………………

Ñuqa Llamk’a - ni …………………………………… ………………………………


Qam Llamk’a - nki …………………………………… ………………………………
Pay Llamk’a - n …………………………………… ………………………………
Ñuqanchik Llamk’a - nchik …………………………………… ………………………………
Ñuqayku Llamk’a - yku …………………………………… ………………………………
Qamkuna Llamk’a - nkichik …………………………………… ………………………………
Paykuna Llamk’a - nku ………………………………….. ………………………………

Ñuqa Rura - ni …………………………………… ………………………………


Qam Rura - nki …………………………………… ………………………………
Pay Rura - n …………………………………… ………………………………
Ñuqanchik Rura - nchik …………………………………… ………………………………
Ñuqayku Rura - yku …………………………………… ………………………………
Qamkuna Rura - nkichik …………………………………… ………………………………
Paykuna Rura - nku ………………………………….. ………………………………

21 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua

Sufijo verbal de flexión persona y número

Sapa sutikuna Sapa rimaykuna GLOSA Sapa rimaykuna


Ñuqa Muna-yki Te quiero 1-2 Muna-ku-yki
Ñuqa Muna-ni Le quiero 1-3 Muna-ku-ni
Qam Muna-wanki Me quieres 2-1 Muna-ku-wanki
Qam Muna-nki Le quieres 2-1 Muna-ku-nki
Pay Muna-wan Me quiere 3 -1 Muna-ku-wan
Pay Muna-sunki Te quiere 3-2 Muna-ku-sunki
Pay Muna-n Quiere 3-3 Muna-ku-n
Ñuqanchik Muna-nchik Le queremos 1-3 Muna-ku-nchik
Ñuqayku Muna-ykiku Te queremos 1-2 Muna-ku-ykiku
Ñuqayku Muna-yku Queremos 1-3 Muna-ku-yku
Qankuna Muna-wankichik Me quieren 3-1 Muna-ku-wankis
Qamkuna Muna-nkichik Le quieren 2-3 Muna-ku-nkis
Paykuna Muna-wanku Me quieren 3-1 Muna-ku-wanku
Paykuna Muna-sunkichik Te quieren 3-2 Muna-ku-sunkis
Ñuqa Waha-yki Te llamo Waha-ku-yki
Ñuqa ……………….… ………………………… ……………….…………
Qam ………………… ………………………… …………………………
Qam ……….………… ………………………… ……….………………..
Pay ……….………… ………………………… ……….………………..
Pay ………………… ………………………… …………………………
Pay ………………… ………………………… ………………………….
Ñuqanchik ……………….… ………………………… …………………………
Ñuqayku ………………… ………………………… …………………………
Ñuqayku ……….………… ………………………… …………………………
Qankuna ……….………… ………………………… …………………………
Qamkuna ………………… ………………………… …………………………
Paykuna ………………… ………………………… …………………………
Paykuna …………………. ………………………… …………………………

22 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua

Morfología

Régimen acentual.

Tanto el quechua como el aymara, portan el acento de intensidad en la penúltima sílaba.


Por ejemplo. Yachay. Yachaykuna. Yachaykunamanta. El acento se ubicará
automáticamente en la penúltima posición.

El quechua muestra un par de excepciones a dicha regla, registrando casos de acentuación


aguda u oxítona. La primera tiene que ver con un grupo de partículas exclamativas que
terminan en /W/ (o en otros dialectos en /Y/ ): alaláw! ¡qué frío!, achaláw! ¡Qué rico!
Atatáw! ¡Qué féo! La segunda excepción la constituyen expresiones enfáticas y
corroborativas, del tipo amayá! ¡no, pues!, ninmá! ¡dice pues!, qamrí? ¿y tú? Que
obviamente son palabras morfológicamente complejas: Paymá! - Él fue!; Imachá! - Qué
será!; Chiqatá? ¿Verdad?; Hinasparí? - ¿y después?

Maytáq!
Amayá!
chaymanqa
Maymantaq
Achacháw!
Chhiká!

La estructura silábica
La sílaba quechumara es una unidad sonora constituida por un núcleo con o sin márgenes.
El núcleo, es siempre una vocal; y los márgenes vendrían a ser las consonantes. La V,
simboliza al núcleo, que significa vocal. Mientras la C, simboliza margen, que significa
consonate. Ej.

V i-ma qué Vocal


VC in- sol Vocal post nuclear consonante.
CV ya-chay saber Vocal pre nuclear consonante
CVC war-ma adolescente Vocal pre y post nuclear consonante.
No existen sílabas del po. CVV. ni CC.
Kunan kay qillqakunata sapanka sílaba qillqap p’akiychankunata t’aqa t’aqanpi riqsiykusunchik.
Imay uraskaman llamk’achiwanki, ripullasunña.

23 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua

I-may u-ras ka-man llam-k’a-chi-wan-ki, ri-pu-lla-sun-ña.


Paqarin ichhuta rutumusaq wasichakunaypaq.
……………………………………………………………………………………………………………………………………………….

La estructura de la palabra
El quechua es una lengua aglutinante del subtipo específico llamado sufijante; dicho
apelativo significa que a muchos morfemas raíces se añaden sufijos para formar
palabras cada vez más extensas. En estas lenguas no hay prefijos, de modo que la
expansión de una palabra implica crecimiento hacia la derecha mediante la adición de
sufijos. Ejemplos: Runa – gente. Runa-kuna – gentes

Mientras los morfemas ligados o sufijos, son aquellos que nunca aparecen solos, para
hacerlo requieren apoyarse por lo menos en un sufijo, para tener significado. Ej. Wasi-y.

Wawa – kuna kusi – sqa puklla – chka – nku.


Raíz sufijo Raíz sufijo Raíz sufijo sufijo

Estructura de una frase


“La frase es una construcción sintáctica menor que la oración, constituida por un núcleo o
cabeza con o sin modificadores” (CERRóN P. Rodolfo; 1994: 147).

LA FRASE

FRASE NOMINAL FN FRASE VERBAL FV

Se caracteriza por contener un núcleo Está formado por un núcleo verbal con o
nominal que viene a ser el sustantivo, sin modificadores o especificadores; que
precedido o no por uno o más modificadores, cumplen funciones gramaticales
que puede ser un adjetivo, un nombre, un complementarias directas o indirectas.
numeral, un cuantificador o un demostrativo.

Frase Nominal Frase Verbal


Qhali awichuqa sapallam tiyan

24 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua

¿Cómo es la estructura de una frase?

Los modificadores vienen a ser los adjetivos calificativos, determinantes, cuantificadores,


numerales. En la lengua Quechua y Aimara, los modificadores siempre van antes del núcleo
(sustantivo o nombre) A partir de allí, crece a la izquierda para llegar a una oración.

Lengua Modificadores Nombre o núcleo.


Tawa yuraq
Quechua Tawa yuraq munay Paqucha
Tawa yuraq munay china
Modificadores en el castellano
Cuatro alpacas blancas.
Castellano Cuatro alpacas blancas y bonitas.
Cuatro alpacas blancas, bonitas y hembras.

Existen modificadores de la frase nominal: determinantes, numerales, adjetivos, atributos,


frases genitivas y clásulas subordinadas. Todos tienen la particularidad de predecir a sus
núcleos. Cerrón Palomino. (2008: 189) Quechumara.

Frases nominales

Modificado
Modificadores de distancia Rimaykuna wakichisqa
Kay Kay wasi halaykuchkan.
Chay Chay chakra t’ikachkan.
Chaqay/haqay Chaqay runa qhawamuchkawan.

Modificadores de can dad Rimaykuna wakichisqa


Llapan Llapan runan llamk’an.
Q’alan Q’ala manka churarayan.
Tukuy Tukuy runa unqun.
Wakin Wakin runa mana unqunchu.
Achkha Achkha runañam wañupun.
Pisi Pisi runalla llamk’achkan.
Huk, iskay, chunka, pachak iskay, kimsa hampiqkunallam kachkan.

Modificadores de edad Rimaykuna wakichisqa


Machu Machu runaqa p’inqatachá llullakuwaq.
Paya Paya warmi phulluta awan.
Warma Warma sipas p’inqata machan.
Wayna/ maqt’a Wayna runaqa allintam llamk’an.

25 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua

Sipas/ p’asña, p’achña. P’asña tusuna wasiman purisqa.


Irqi Irqi p’asña unquyta tarin.
Wawa Wawa aycha apita chayrqusqa.
Lankha Lankha wawa mana ñuñuta hap’inchu.
Uña Uña waka unqusqa kachkan.
Aqchi Uha aqchi wañurqusqa.
Malta Malta waka qaqaparqusqa.
P’uru P’uru asnuy chikarqapun.

Modificadores de estado Rimaykuna wakichisqa


Musuq Musuq p’achata ra rqapuwan.
Mawk’a Mawk’a q’ipiñayta chinkarquchikuni.
Thanta Thata qatakuna chusi mana chirita hark’anchu.
T’uqu T’uqu manka sut’uchkan.
P’aki P’aki wislla mana qarakunapaq allinchu.
Llik’i Llik’i warayuq awichu purichkan.
Mullpha Mullpha wachkha yanqhata t’ipikun.

Modificadores de espesor Rimaykuna wakichisqa


Rakhu Rakhu k’aspiwan chakata rurana.
Ñañu Ñañu k’aspiqa yanqhata p’akirqukun.
Phatu Phatu p’achawan chiripiqa churakuna.
Sillp´i Sillp’i p’achaqa manam chirita hark’akunchu.

Modificadores de tamaño Rimaykuna wakichisqa


Hatun Hatun sach’ata sinkurqamusunchik.
Huch’uy Huch’uyniray runallam awichuyqa karqan.
Tinku. Tinkupacha rumillata haywamuway.
Taksa Taksaniray sipas allintapuni tusuykun.
Murmu Kay wata murmulla papa urisqa.
Khullu Khullu papata ch’uñuchamusun.
Ch’usu Ch’usu qañiwallata quyqamuwan.
Ransa Ñuqap kinuwayqa ransamá!

Modificadores de caracter Rimaykuna wakichisqa


Samp’a Samp’a sipas khuyayta waqakun.
Phiña Phiña awichuta mana rimapayanichu.
U y Chay runaqa u yma purinaqan.
Waq’a waq’a maqt’a machasqa hayt’athapikun.
T’illa T’illa kawallu mana sillachikunchu.
Llulla Llulla irqi mana willawanchu.

26 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua

Modificadores de color Rimaykuna wakichisqa


Yuraq Yuraq paquchayta ruturqamuni.
Yana Yana awtu phawachkaspa sinkuykukun.
Puka Puka ruraq unanchanchikta wichachisun.
Q’umir Q’umir q’achuta quwipaq t’iramuy.
Q’illu Wasiyta qíllu t’ikawan t’akarqukuni.
Anqas Anqas warayuq wayna sayamuchkan.
Allqa Allqa waka uñanta ñuñuchkan.
Ch’iqchi Ch’iqchi misi quwiyta mikhurqusqa.
uqi Uqi millmata awananpaq phuchkachkan.
Ch’umpi Ch’umpi paquchayta ruturqakamuni.
Nina q’illu Nina q’illu rikch’ayniyuq chumpata ran kuni.
Q’ayma anqas Q’ayma anqas warayuq runa hamuchkan.
Q’ayma puka Q’ayma puka pullirayuq sipas tusuchkan.

Modificadores de condición Rimaykuna wakichisqa


Sumaq Sumaq mikhunata qaraykuwan.
Millay Millay unquyniyuq aychata ran musqanki.
Misk’i Mik’i lawata irqi luqluchkan.
Haya Haya sunqun uchuta qaraykuwan.
Ch’apaq Ch’apaq mikhunata unquq wariman qarana.
Millu Milluniray mikhunallatam awichuyqa mikhun.
P’uchqu P’chqu laranhata wawa mikhuchkan.
Q’ayma Q’ayma mikhunata mana pipas munanchu.

Modificadores de tangencia Rimaykuna wakichisqa


Qhachqa Qhaqa rumiwan khiturquy.
Lluchk’a Lluchk’a tawlamanta munay yanay.
Mat’i Mat’i kurruruta khiwinki.
Waya Wayallata wawata k’irunki.
Llamp’u Munay llamp’ulla sawnanayqa.

Frases Verbales

La frase adverbial es parte de la frase verbal, porque modifica al verbo o a toda una
oración. Existen tipos de adverbios, sin emabrgo no tanto vamos a ir a los análisis,
mas bien, iremos a la caracterización de las frases adverbiales de tipo léxicos.
Tenemos: modo (hina, yaqa, utqha, ñak’ay, yanqha, p’inqa, sinchi), tiempo (kunan,
paqarin, minchha, ñawpa, qhipa, tuta, ch’isi, killa, wata)lugar (sispa, karu, qaylla, hawa,
uray, ukhu, pata, kinray, wichay), cantidad (achkha, pisi, aslla, llapan, wakin, q’alan, tukuy)
laterales (paña, lluq’i) niveles (wichay, uray, ñawpaq, qhipa)

27 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua

Los adverbios son los que modifican la significación del verbo, sustantivo o del otro
adverbio.

Adverbios de modo Rimaykuna wakichisqa


Hina Hina ripuchun maytapas.
Yaqa Huñunakuyman yaqalla mana purirqanichu.
Yaqaña Yaqaña qasa chayamunqa ch’uñuchanapaq.
Utqhay Llamk’ananman utqhayta hamuchun.
Ñak’ay Llamk’anayta ñak’ay tukumuni.
Yanqha Kay uraskaama yanqha suyani.
P’inqa Chay warmi p’inqata tusun.
sinchi Wayna sipaskunaqa sinchitam munanakunku.
Qunqay Qunqay machachkapta tariwanchik.

Adverbios de tiempo Rimaykuna wakichisqa


Kunan Kunan qichwa siminchikta allinta mat’ipasun.
Paqarin Paqarin llaqtayta kutiqlla phawasaq.
Minchha Minchha p’unchaw hatun rimanakuy apaakunqa.
Ñawpa Ñawpa kawsayninchikpiqa manan llullakuy kaqchu.
Qhipa Qhipa wiñaypin mana allin kawsaykuna ikhurimun.
Tuta Tutalla qasaqa qasan.
Ch’isi Ch’isi tuta para chayanqa.
Qayna Qayna p’unchaw chakrata purirqani.
Tutamanta Tutamanta runaqa hatarikuna.
Yaqaña Yaqaña papa hasp’iy chayamunqa.
Killa Pura killapi warmi unqukun.
Wata Wata kunanhinata yunkapi kachkasaq.
Puquy Puquy killata sinchita paran.
Chirawa Chirawata ch’uñutaqa allinta rurana.

Adverbios de lugar Rimaykuna wakichisqa


Sispa Sispallapi ñuqaqa tiyani.
Qaylla Qallaykamuychik uqariykukunanchikpaq.
Karu Karu llaqtatam chinkaripusaq.
Hawa Hawa suyukunamanta unquyta apamunku.
Ukhu Chay q’ipita ukhuman apaykuy.
Wichay Chaqay wichayta runa purichkan.
Hanaq Hanaq pacha taytanchikchari yachanqa.
Uray/ urin Urin suyup rimayninqa kallpawan rimanam.
Kinray Paña kinrayniykipi munay siq’i kachkan.
Pata Wasi patamanta k’anka waqamuchkan.

28 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua

Llaqtanchikmanta rimaykusunchik

Wayqipanaykuna; kay Riparayninchikmanta, llaqta


huñukuyninchikpi
umalliqninchik manachu
rimaykusunchik
hinan allintachu
llaqtanchikpa
kawsayninkunamanta. lllamk’achkan.
Llaqtanchikpa k’ikllunkunapas,
sinchi t’uru, qhilli, qaynana
pampapipas hunt’a qhatuqkuna,
Qayna p’unchaw, sapanka mana chay k’ataypas chaninchu.
Barrio umalliqkuna
huñunakurqayku, chaypi Hina kaq nqa, raphipi
yuyaykuyku, llapamanta qhillqaykusunchik,
chaninchariyta. chaytataq
haywarikusunchik.

Qayna p’unchaw wawayta


aparqani hampina wasita,
nipuni pipas Ñuqapas qullqiy
Kaqllataq chaqay uyarpariwanchu. urqukuq purirqani,
juzgado nisqa, chaypitaq ch’isiyaq
huchakuna sayaspa suyana,
chaninchana hinaspapas phiñasqa,
wasipipas, manan ni allintapaschu
pipas uyarisunkiku.
uyarisunkimanchu.

Ñawpaq t’aqapi runakuna imamantan rimachkankuman?


………………………………………………………………………………………………
Qhipa kaq t’aqapi runakunari, imamantan rimachkanku?
………………………………………………………………………………………………
Imanaqtintaq chay llaqtap wasinkunapi llamk’aqkuna mana allintachu kasurparikunku?
………………………………………………………………………………………………
Chay policía nisqa, llaqta qhawaq runakunari, imaynatatq llaqtata qhawan?
………………………………………………………………………………………………
Llaqta runarí¡ imaynatataq purinaqallanchiktaq? Allintachu, manachu.
………………………………………………………………………………………………

29 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua

Llaqtanchikpa kawsayninkunap sutinkunata riqsiykusunchik.

Rimaykuna Glosa Huch’uy rimaykuna

Puno suyu kamachiq Gobernador region Puno suyu umalliq rimachkan.


Yachay kamayuqkuna. …………………….. ………………………………………
Qillqa kamayuq. …………………….. ………………………………………
Llaqtaqhawaq, tukuyrikuq. …………………….. ………………………………………
Qullqikamayuq. …………………….. ………………………………………
Llaqtaumalliq tayta. …………………….. ………………………………………
Qullqihapiq. …………………….. ………………………………………
Puno suyu kamachina wasi. Gobierno regional Puno suyo kamachina wasinchik.
Llaqtakamachina wasi. …………………….. ………………………………………
Kamaqninchikman iñina wasi. …………………….. ………………………………………
Huchakuna chaninchana wasi …………………….. ………………………………………
Llaqtaqhawaqpa llamk’anan …………………….. ………………………………………
wasin. …………………….. ………………………………………
Qullqiwaqaychana wasi. …………………….. ………………………………………
Runahampina wasi …………………….. ………………………………………
Yachaywasikuna. qaynanapata Qaynanapatapi suyawanki.
Qaynanapata/pampa …………………….. ………………………………………
Llaqtak’ikllu …………………….. ………………………………………
Hatun k’ikllu …………………….. ………………………………………
Huch’uy k’ikllu …………………….. ………………………………………
Ñañu k’ikllu …………………….. ………………………………………
Pawkar kancha …………………….. ………………………………………
Huch’uy sacha …………………….. ………………………………………
T’ikakuna ……………………. ……………………………………….
Imaymana qurakuna …………………….. ……………………………………….
Hatun pukllana kancha …………………….. ……………………………………….
Ayap’ampana kancha …………………….. ……………………………………….
Runakunaq tuyunan p’uytu Coliseo, teatro Q’uchurikuna wasipi tusuchkanku.
Llaqtap q’uchurikunan wasi …………………….. ………………………………………
Qhatuna wasi ……………………. ………………………………………
Qurpachana wasi ……………………………………….

30 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua

YACHAYWASIPI YACHAQANAPAQ KAWSAYCHAKUNA RANTINA


Kay wata qallariypi, ñam yachaywasiman puriy qallarinña. Chaypaq llapam tayta
mamakuna, wawankupaq imaymana kawsaykunata rantinanku; hina qillqanakunata,
qillqanapaq mayt’ukunata, p’achakunapas qharipaq, warmipaq rantina kallantaq.

Chaypaq, huk tayta, qhatuta puririn iskay uwihanta aparikuspa, papanta q’ipirikuspa.
Hinataq, iskaynin uwihanta chhalarqamusqa S/. 180.00 sulisllaman. Kaqllataq kimsa arroba
papata, S/. 36.00 sulisllaman. Chaywantaq iskay wawanpaq uniforme p’achata rantirqun S/.
160.00 suliswan. Yachaqananpaq kawsaychakunatataq S/. 60.00 qullqiwan. Ichaqa llakisqa
wasinman kutinpun, imaraykuchus llapan qullqichan mikhuna rantinanpaq mana
aypapunchu.

Kunan chay qillqata allinta chaninchaykuspa kay tapukuykunata kutiykuchisun.

1.- Imamantam chay qillqakuna rimasqa?

………………………………………………………………………………………………

2.- Imapaqtaq huk tayta uwihanta, papanta chhalarqamun?

……………………………………………………………………………………………

3.- Sapa uhata hayk’amantaq chhalarqamun? ……………………………………….

4.- Iskay arroba papamanta hayk’a qullqitataq chaskin? ……………………………

5.- Llapan chhalasqa qullqin, iskaynin wawanpaq kawsaykuna rantiqtin qullqin taripanchu
manachu. ……………………….. ………………………………………………………………

Imanaqtin? ……………………………………………………………………………………….

6.- Mikhuna rantinanpaq, maymantataq qullqita tarinqa? ………………………………..…

7.- Iskaynin uhamanta S/. 180.00 qullqita chaskin; sapanka uha hayk’a kasqam yachanapaq
imatataq rurana? …………………………………………………………………

8.- Sapanka uha hayk’a kasqan, sapanka arroba papa hayk’a kasqan yachananpaq, imatata
rurarqan? …………………………………………………………………………………

9.- Yupaykuna mirachiypa sutin; multiplicación. Phasmiypa sutintaq; división. Imataq sutin
kanman: adición o suma: ………………………………………………………………………….

Resta o sustracción; ……………………………………………………………………………….

10.- Kayta qichwa simipi rimachiy: 10 + 15 = 25. ………………………………………………

31 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua

Llaqtap qhatuna wasin


Kaymi mercado nisqa qhatuna wasi. Kay ukhupin
imaymana qhatunakuna tarikun: hina hanku mikhuna
qhatu, chayasqa mikhuna qhatu, aycha qhatu, p’acha
qhatu, t’anta qhatu, sach’a ruru mikhuna qhatu.
Chaytataq qhatunku, hina qhari, warmi, wayna sipas.
Chhikaqa llapa runa, kay qhatuna wasimanta imatapas
rantikunanchik; mana chawpi k’ikllupi qhatumantaqa.
Chay qhatuna wasipi, imakunam rantinapaq tarikun? …………………………………
Pikunam chay qhatuna wasipi qhatumunku. ……………………………………………
.
Allinchu chawpi k’ikllupi qhatu
y icha manachu. ………………………………………

Parkipinu lasachapi
Parkipinu, lasachapi, rusalinas t’ika,
Amamá t’ikarqunkichu, ayayáy!
kutirqamunay uraskama.
Amamá! sisarqunkichu, ayayáy!
Tikrarqamunay uraskama.
Sichus t’ikarqunki, sichus sisarqunki;
qamwan ñuqawanqa, ayayáy!,
manañam remedio kanchu. (kuti)
Manaña mamayki kaptin,
Manaña taytayki kaptin,
Ñuqachá!, mamayki kasaq, Ñuqachá! taytayki kasaq.
Sara, sarachapi, trigo trigochapi; warma yanachayta, chinkarquchikuni.

Chiqatari pitaq chay t’ikata takipayachkanman.


……………………………………………………………………………………………….
Imanaqtintaq mana munanmanchu, chay t’ikaq sisarqunantari?
……………………………………………………………………………………………….
Imaninantataq nichkanman qamwan ñuqawan manañam remedio kanqachu nispa.
………………………………………………………………………………………………..
Llaqtaykip pawkar kanchankunapi imakunam wiñan. ………………………………………

32 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua

Kay sufijos nominaales phatmi rimaychakunata riqsiykusun

FLEXIóN DE PERSONA: y, yki, n, nchik, yku, ykichik, nku.


FLEXIóN DE NÚMERO: Kuna, runa -kuna, wasi-kuna.

F
L FLEXIóN DE CASO:
E - Geni vo: p . en vocal. Runa-p wasin. Per nencia.
X Pa. En consonante. Taytay-pa wasin.
I - Acusa vo: ta . Runa-ta, sach’a-ta. Responde ¿a quién?
V
N - Ila vo: man. qusayki-man. Responde ¿piman, mayman?
O
O - Benefac vo: paq. Ñañan-paq. Responde ¿pipaq?
S
M - Loca vo: pi. Ubicación.Pampa-pi. Resp. ¿maypi?
- Abla vo: manta . procedencia. Puno-manta. ¿maymanta?
I
- Instrum/comita vo: wan, n n . compañía. Churin-wan,
N
ususi-n n. Resp. ¿piwan? ¿iman n?.
A
Limita vo: kama. Mayu-kama. Resp. ¿maykama?
-
L
Causal: rayku. Mo vo. Qam-rayku. Perp. ¿imarayku?
-
E Compara vo: hina. Taytan-hina. Resp. ¿Cómo quién?
-
S D -
Interac vo: pares. Pura. Qhari-pura.
E - Posesivo: yuq. Que posee, unu-yuq.
S R
DENOMINATIVO - Pondera vo: sapa. Chukcha-sapa.
U I - Diminu vo: cha. Irqi-cha.
V - Priva vo: naq . sunqunaq.
F A
I T - Agen vo: q . Acción. Takiq.
J I
DEVERBATIVO - Infini vizador: y . Verbal. Takiy.
O V
- Concretador: na. Mikhu-na.
O
S S - Resultante: sqa . Consumada. Purisqa.
- rqa Consumada. Purirqani.
- Persona: ni, nki, n, nchik. Verbo dar. Qu-ni, qu-nki, qun.
FLEXIVO - Número: nchik, yku, nki-chik, n-ku. Mikhusu-nchik.
V - Tiempo:ni – saq. Realizado, no realizado. Pukllani, pukllasaq.
E - Modo: ni, man, y. Pukllani, pukllayman, pukllay.
R - Incoa vo: ri. Sayari-y.
B - Dura vo: chka. Puñu-chka-m.
Aspectuales
A - Frecuenta vo: paya. Asi-paya-wan.
L - Desidera vo: naya. Waqa-naya.
E - Induc vo: yku. Apa-yku-y. ku -yku-y.
DIRIVA - Educ vo: rqu. Apa-rqu-n.
S
TIVO DIRECCIONALES - Transloca vo:mu. Apa-mu-y.
- Bordeador: kipa. Apa-kipa-y.

- Causa vo: chi. Puñu-chi-y, mikhuchi-y.


- Asis vo: ysi. Ruwa-ysi, puklla-ysi.
- Reflexivo: ku. Willa-ku-y. kusi-ku-y.
GRAMATICALES - Recíproco: na-ku. Rima-na-ku-y.

DENOMINATIVO FACTIVO: cha. Wasi-cha-kuy. TRANSFORMATIVO: ya. Tuta-ya.

33 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua

BRISAYDACHA
Brisaydacha pura killahinaraq;
munakuyki tukuy sunquywan. (kuti)
Imamantaq hamunki,
Kaypachaman waqanaykipaq.
Apu yaya taytanchikcha yachanqa,
Imaynaraq kawsanaykita.
Ñuqachari mañasaq
Taytanchikta, allin kawsaypaq.
Aswan allintaraq puriykuchisunchik,
Llaqtanchikkunaq kawsaynintapas.
Aswan allintariq riqsinaykukusun,
Ch´ulla sunqulla kawsananchikpaq.

Kunan kay tapukuykunata kutiykuchisunchik


Pimantan kay takiypi qillqakuna rimasqa? ……………………………………………
Pin chayta takipayanman? ………………………………………………………………
Imatan Apuyaya taytanchik yachanqa? ………………………………………………..
Imakunatan aswan allinta puririchisunman? …………………………………………..
Imapaq allinta riqsinakunanchik?..............................................................................
Sapa sutikuna Sapa rimaykuna GLOSA Sapa rimaykuna
Ñuqa Muna-yki Te quiero 1-2 Muna-ku-yki
Ñuqa Muna-ni Le quiero 1-3 Muna-ku-ni
Qam Muna-wanki Me quieres 2-1 Muna-ku-wanki
Qam Muna-nki Le quieres 2-1 Muna-ku-nki
Pay Muna-wan Me quiere 3 -1 Muna-ku-wan
Pay Muna-sunki Te quiere 3-2 Muna-ku-sunki
Pay Muna-n Quiere 3-3 Muna-ku-n
Ñuqanchik Muna-nchik Le queremos 1 - 3 Muna-ku-nchik
Ñuqayku Muna-ykiku Te queremos 1 - 2 Muna-ku-ykiku
Ñuqayku Muna-yku Queremos 1-3 Muna-ku-yku

34 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua

Kay sufijos vervales phatmi rimaychakunata riqsiykusun

Como bien dice Rodolfo Cerrón Palomino, en su texto Quechumara; la estructura


morfológica del verbo quechumara es la más compleja por la misma situación de la cantidad
y variedad de sufijos que constituyen la morfología verbal. Incluso es un poco difícil
distinguir fácilmente entre los sufijos flexivos y derivativos. Por lo que nos exige un análisis
reflexivo antes de poner en práctica en nuestros discursos. En cuyo hecho nos proponemos
a estudiar la morfología verbal, conocida como los sufijos verbales desde la práctica
vivencial de la lengua. Dentro de los sufijos verbales tenemos:

- Persona y Número Singular: ni, nki, n.


- Persona y Número Plural: nchik, yku, nkichik. nku.
FLEXIVO - Tiempo realizado: ni, nki, n, nchik, yku, nkichik, nku.
- Tiempo experimentado: rqa.
- Tiempo no experimentado: sqa.
- Tiempo No realizado saq, nki, nqa, nchik, saqku, nqaku.
- Modo: man. Pu. Ej. Apayman, apapusaq.

SV
UE - Incoa vo: ri. Saya - ri-y.
FR Aspectuales - Dura vo: chka. Puñu-chka-n
I B - Frecuenta vo: paya. Asi-paya-wan.
JA - Desidera vo: naya. Waqa-naya.
OL
SE - Induc vo: yku. Apa-yku-y. ku -yku-y.
S DIRIVA - Educ vo: rqu. Apa-rqu-n.
DIRECCIONALES
TIVO - Transloca vo: mu. Apa-mu-y.
- Bordeador: kipa. Apa-kipa-y.

- Causa vo: chi. Puñu-chi-y, mikhuchi-y.


GRAMATICALES - Asis vo: ysi. Ruwa-ysi, puklla-ysi.
- Reflexivo: ku,ka. Willa-ku-y. Wahakamuy.
- Recíproco: naku. Rima-naku-y.

DENOMINATIVO FACTIVO: cha. Wasi-cha-kuy.


TRANSFORMATIVO: ya. Tuta-ya-rqu-wan.

35 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua

Kay sufijos vervales phatmi rimaychakunata riqsiykusun

Primera Mano: m – mi. Pleno conocimiento.


- Iskay runakuna-m hamusqa.
- Sapa p’unchaw-mi upyakuchkam.
- Allin kawsayta-m munani.
- Waqasaq-mi mana hamuqtiykiqa.
REPORTATIVO
Segunda Mano: s – si. Sin conocimiento del hablante.
- Iskay runas hamusqa.
- Sapa tuta-s para chayarqan.
- Allin kawsayman-si taripasun.
- Tususun-si musuq wata chayamuqtin.

Sufijo cha. Expresa una duda o probabilidad.


- Ima-chá chay runaqa.
CONJETURAL
- Pi-chá hamuchkan.
- Takiyta-chá munan.
- José, taytanman rinqachá.

V Sufijo chu. Formula preguntas.


A - Mana-chu munanki.
INTERROGATIVO
- Wawaykiman-chu purinki.
L - Qayna p’unchaw-chu hamurqan.
I - Pukllayta munanki-chu.
D
A Sufijo chu. Expresa la negación con la par cula Mana – ama.
C - Manan rikuni-chu
I NEGATIVO - Manan qullqiyuq-chu kani.
O - Chay runaqa manam warmiyuq-chu.
N - Aman turiyawanki-chu.
A
L
Sufijo puni. Expresa seguridad, confianza o convicción.
E
- Qam-puni ruranki.
S CERTITUDINAL - Kaymanta ripusaq-puni.
- Kay paray killapiqa rit’illam-puni.
-

Sufijo ya. Expresa mayor énfasis sobre una posición.


- Ama-yá. Ichaqa phiñakunkichu.
ENFÁTICO
- Hina kaqtinqa upyaykusunpuni-yá
- Utqha-yá hamuchun.
-

36 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua

Llaqtanchikpa kawsayninkunata riqsiykusunchik

Ayllunchikkunapiqa kanllapuni uywanchikkunaqa,


hina qicha uywa, hinallataq salqa uywa kunapas.
Qicha uywanchikpi tarikun: paqucha, llama, uwiha,
kawallu, asnu, waka. Kay uywakunaqa runanwan
kuchka tiyakun. Salqa uywapitaq tarikun: wikúña,
taruka, wanaku, atuq, machumichi, ukuku,
wichk’acha, wallata, qanqana, kuntur, alqachu,
liqichu, hak’akllu, phichitankakuna. Kay uywakunaqa, pachamamanchikpa uywan.
Mana runaqa chimpanmanchu. Mayninpiqa, chakuspalla hampinku, watapi huk
kutita.

Iman sutin chay uywakuna qatinaqaqpaq? …………………………………………


Riqsisqanchikmanhina, uywakunap sutinta qillqaykusun:
Yunka uywakuna: ………………………………………………………………………
Puna uywakuna: ………………………………………………………………………..
Kaqllataq ayllunchikkunapiqa tarikun, imaymana
mikhuykuna, hina papa chakra, sarachakra,
kinuwa chakra. Papa chakrata rurana, tawa
samayninpi. Chakmay, tarpuy, hallmay, hasp’iy.
Chay pasaymantataq, muhu akllay, ch’uñuchay,
mikhuna waqaychay, imaymana mikhunakuna
wayk’uy. Kaqllataq, chakra llamk’aypiqa
uqarinchik, imaymana llamk’anakunata: hina chakitaklla, maruna, rawk’ana, kustala,
q’ipiña. Wasimantaq apapuna kaq, sinsirruyuq llamaq wasanpi. Chayaspataq allinta
q’apaykuchina, insinchuwan, mana mikhuy kutirikunanpaq. Nitaqmi mikhuy
qayllakunapi, churarayanmanchu, warak’a, wach’i, ni surrahu.

Ima ruraywan qallaykuna chakra llamk’ayta? …………………………………………


Imakunan ikhurin tarpuypi llamk’anapaq? ………………………………………………
Ima killakunapin chakmana, tarpuna, hallmana, hasp’ina?
………………………………………………………………………………………………..

37 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua

QILLQAKUNAPI RIMAYKUNAP CH’ANTAYNIN


Tukuy ima rimaykunapas sut’in kanan, mana chayqa manan ima rimasqanchikpas, ni
yuyasqanchikpas riqsichikunmanchu, ni wakichikunmanchu. Chaypaqmi riqsisunchik kay
huch’uy rimaychakunata, kastilla simipi sutichanku “Conectores lógicos” nisqa sutiyuq. Chay
ukhupiqa tarikullantaq, wak rimaychakuna; concetores temporales nisqa sutiyuq;
chaykunan ikhurin kay hinamanta: qayna, kunan q’aya, paqarin, minchha, huk kuti. Kay
rimaykunaqa, qillqakunap qallariyninpi, mana chaytaq chawpikunapi ikhurin; hinaspan tukuy
rimaykunata sut’inchan.

Kunan chay qillqakunata rimayninchikpi riqsiykusunchik.

- Qayna wata kunan hina, Lima llaqtapi kachkarqani; kunantaq kay llaqtaypi,
wawaykunawan kuchka tiyachkani.
- Q’aya wata kunan hina, yunka uraypi tarikusaq, imaraykuchus chaypi hatun allpata
rantikuchkani, chayman ripusaq.
- Paqarin musuq llamk’anapi qallaykusaq, minchhataq kawsayniykunata tiyanaypaq
apakapusaq.
- Huk kutis hatun ch’usaq wasipi, iskay awichukuna tiyaq kasqa; hinaspas
suwakunaqa kawsayninkuna suwaq aykusqaku…

HUCHUY RIMAYKUNA.
- Iskay warmi wawakuna pukllaykuchkanku, ancha yuyaysapacharaq,
pukllakuq tumpa yachayninkuta atipanakuchkanku. Aswampas manachu
hinan Yachachiqninku kanchu.
Paykunallamantachu hinan
yachaykuchkanku yupaykunata,
mirachiykunata, qillqaykunatawampas
aswan mat’ipaykuchkanku. Ñuqapas
paykunawan pukllayta
yanapakullaymantaqmi, hinaman hina
aswan yachayniykunata mat’ipanaypaq. Qampas yachaqaq wawamasiy,
kaqllatataq pukllaspalla imaymana yachaykunata hap’iqanayki.

38 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua

RIPUYKAPUNAPAQ TAKIY

Wichay kalli muqupi siwarchallay rumi (Kuti)


Amama willankichu mamataytamanqa
Amama willankichu ripukusqaytaqa.
Aswanpas willaykunki, warma yanachayman
Aswanpas willaykunki warma urpichayman
Hierbas del olvidotan pallachkarqan nispa.
Hierbas del olvidotan tìpichkarqan nispa

Sichus machkhawanqa, machkhawanqa chayqa (kuti)


Urqupi lakiwanata tapurikullanqa (kuti)
Mana tariwaspa, mana tinkuwaspa kuti
Waqayachisqaycha ripukun niwanqa.
Llakiyachasqaycha pasapun niwanqa.
P’isaq chaka patachapi turunhilchay
Anilluchayta chinkachini turunhilchay
Picha maycha tarikunqa turunhilchay
Chaypunicha dueño kanqa turunhilchay.

Paqarin punchaw, chaqay Cabanillas llaqtapi, kikin plaza de armas chhikanpi,


kay vaso de leche, rakikunqa, chaypi tarikunqa kikin programa vaso de leche
nisqamanta umalliq, Puno llaqtamanta chayamunqa. Chaypaqmi, llapan
pikunachus vaso de leche nisqa chaskiq wawamasikuna, llapallaykichik
tarikunaykichik. Mana chayqa, manan imatapas chaskinkichu.
Yachaqkuna llapa wawamasipura willarinakusunchik.
Kay willakuytan chayarichimusunkichik, munakuq turaykichik, Antonio,
llaqtanchik umalliq.
Cabanillas hap’iymanta, pusaq p’unchaw enero killapi.
…………………………………………………………..
ANTONIO KISA MAMANI

39 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua

YACHAYNIYKUNA CH’UYANCHASQA QILLQASQAYMANTA RIMAYKAMUSAQ


(Breve preámbulo, en la sustentación de tesis)

Hanaq pacha Tayta Intip munayninmanta, Apunchikkunaq kallpachaykusqan,


Pachamamanchikmanta mañarikuspa; kunan p’uchaw, qamkuna Yachay
kamayuqkunap qayllaykichikpi tarikuni; hatun napaykuyniywan, sumaq simiywan
rimaykamuyta munaspa.

Arí! Anchatan sunqunchakuni, kay


Universidad Nacional del Altiplano, hatun
yachaywasinchikta, hinallataq llapan
Yachachiqniykunatapas. Imaraykuchus,
paykunaq kallpachasqan,
yachaykuchikqan, p’uchukani kay hatun
yachaywasipi yachaqayniyta. Chay yachayniykunatataqmi, kay hatun qillqapi
ch’uwanchaykamuni, hinaspa apamuchkani, qamkunaman riqsirichinaypaq,
hinaspataq llapa runamasikunan ch’iqirichinaypaq. Kay qillqa p’anqapin,
tarikuchkan, pichqa wata kuraq yachaqasqaykuna ch’uwanchasqa, kay qillqapin
tarikun, allin yuyayniykuna, yachayniykuna ch’ikusqa, qillqasqa, wiñaypaq
wiñayninkama.

Hina kaqtinqa, ancha munasqa hamawt’akuna, hinallataq wayqipanakuna, kunan


rimaykamusaq kastilla siminanta, llapan imaynas rurasqaykunata, imapaqsi kanman
chay llamk’asqaykuna, chaykunata rimaykamusaq, qankunaq munayniykismanta.
Aswampas, tukuy ima pantaynikunamantapas pamapachaykuwankichik.

Llapan chay qillqata kas lla simiman kraykuchisunchik

……………………………………………………………………………………………………………………………………….

……………………………………………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………..

40 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua

REFERENCIA BIBLIOGRÁFICA

ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA. (1995) Diccionario Quechua – Español


– Quechua. Simi taqe.Qosqo Perú.

CASSANI, D. LUNA, M. Y SANZ, G. (1994) Enseñar Lengua. Barcelona Grao.

CERRóN P. Rodolfo . (2008). Quechumara. Estructuras Paralelas del Quechua y del


Aimara. PROEIB Andes. La Paz – Bolivia.

CERRON P. Rodolfo. (1987) Lingüística Quechua. Centrto de Estudios Rurales. Bartolomé


de las casas. Cusco Perú.

CONVENIO No 169. (2002) Quinta Edición. Sobre Pueblos Indígenas y Tribales en Países
Independientes. San José Costa Rica.

DIRECCIóN REGIONAL DE EDUCACIóN PUNO. (2009) Proyecto Curricula r Regional.


ENRIQUEZ , S. Porfirio. (2005) Cultura Andina. Puno.

GODENZZI. Juan Carlos y VENGOA Z. Janett. (1994) Runasimimanta Yuyaychakusun.


Asociación Pukllasunchis Cusco.

GONZALES, H. Diego. (1952) Vocabulario de Lengua General de Todo el Perú. Universidad


Mayor de San Marcos.

HANCCO M. Nerio. (2005) Diccionario Quechua – Castellano – Quechua. Simi Pirwa.


Bartolomé de la Casas Cusco Perú.

HURTADO de M. Willam. Pragmática de la cultura y la lengua quechua. Universidad


Nacional la Molina – Lima. Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolomé de
las casas – Cusco.

LADRON DE GUEVARA, L. (1998) Diccionario Quechua de la Regiones: Ayacucho-Cuzco-


Junin-Ancash-Cajamarca. Editorial Brasa S.A. Lima Perú.

LAREDO A. Denise, CAYETANO CH. Miriam, QUISPE J. Nelly. (2017) Qhiswa Simipirwa.
Universidad Mayor de San Andrés. Lingüística e Idiomas. La Paz Bolivia.

LEY No 27818. (202) Ley para la Educación Bilingüe Intercultural.

LEY No 29735. (2011) Del uso, preservación, desarrollo, recuperación, fomento y difusión
de las lenguas originarias del Perú.

41 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua

MADELEINE Z. (1993) Educación Belingue. Material de Apoyo para la formación Docente


en Educación Intercultural Bilingüe.

MINISTERIO DE EDUCACIóN. Equipo Técnico. Cerrón P. Rodolfo. (1905) Vocabulario


Políglota Incaico. Quechua – Aymara – castellano. Lima Perú.

MINISTERIO DE EDUCACIóN. CHUQUIMAMANI, N. Valer, ALOSILLA, M. Carmen,


CHOQUE V. Victoria. (2014) Qullaw Qichwapa simi qullqan. San Borja – Lima
Perú.

MINISTERIO DE EDUCACIóN. (2012) Programa de Especialización en EIB. D irigido a


Docentes de Inicial y Primaria de EBR. Estructura del Plan de Especialización.
QUINTERO B. Genaro. (2008) Vocabulario Básico. Quechua – castellano. Castellano –
quechua. Colecciones andinas – awya yala. Huanta Perú.
RESOLUCIóN MINISTERIAL No 1218 -85-ED. (1985) Aprueba la oficialización el alfabeto
Quechua y Aimara y las reglas ortográficas para la escritura.
VALERIANO A, Guillermo. (2010-2011). Módulo de Estrategias Metodológicas en L2.del
Programa de Especialización en EIB. UNA. Puno.
VALERIANO A. Guillermo. (2014) Estructura Curricular Reajustada para la enseñanza y
aprendizaje de las lenguas Quechua y Aimara. Centro de Idiomas UNA Puno.
VALERIANO A. Guillermo. (2016) Guía Metodológica para la enseñanza-aprendizaje del
Quechua. Redes Educativas UGEL

41

42 Qichwasimi yachaqanapaq

También podría gustarte