Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Napaykunakuymanta
Imaynalla kachkanki
Panay.
Allinllapuni turay.
Ñuqapas
- Qamrí?
Allinllataqmi
Panay.
03 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua
Imaynalla kachkanki.
Imaynallam, hayk’aynallam kachkanki,
Allinllachu, waliqllachu kachkanki.
Kunanmanta riqsinakusun wayqiy,
kunanmanta yachanakusun panay.
Ñuqam ichaqay allinllammi kachkani,
Ñuqam ichaqay kusisqallam kachkani,
Chiripipas, wayrapipas arí!
Imaynalla kachkanki
Allinllapuni panachay! –
turachay!
Qamrí?
Ñuqapas allinllataqmi.
Kamachinaykipaq
Iman sumaq Omar Vladimir.
grasiyanchik?
Qampatari?
Ñuqaqtapas
Chaqay Carabaya
Nancy
hap’iymanta.
Ma asa.
Maymanta
Qamri?
kakunchik?
Ñuqapas Allinpuni. – chhikaqa
kaqllataq. llaqtamasin nchá
kachkanchik.
04 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua
Takiychata yachaqaykusunchik
Riqsinakusun Yachanakusun
Takiy
Riqsiykuchikusunchik
Ancha munasqa taytamamakuna, wayqipanakuna, imaynalla kachkankichik – Allinllachu.
Chaykiykuwaychik kay sumaq rimaykuyniyta, llapallaykichik napaykusqa kankichik.
05 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua
Ningún ser humano habla igual que el otro, porque cada uno elige formas de expresiones
diferentes de los que seleccionan los demás, con ello resulta la pluralidad en las formas de
hablar. Alguna de ellas pueden ser algo muy semejantes pero nunca iguales, esto explica
que dentro de los miembros de una familia pueden reconocerse entre sí por el modo de
hablar, originando las variaciones dialectales tipificadas en cada contexto social, así
tenemos una muestra de variación dialectal de la lengua quechua:
QUECHUA
06 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua
TAKIY
Patachakaqas ñuqayku kayku, (ku )
Kimsa ñañan n kasqan puralla. (ku )
Saha, Manañas qankuna kankis, (ku )
Iskay ñañan n munanakunkis. (ku )
Lalla nisqapas kaypiñas kachkan, (ku )
Ra nisqapiwan kusikusparaq. (ku )
Waya nisqapas chayamullantaq. (ku )
Sinchi kusisqa tusukusparaq. (ku )
Kunan tuta musqhuyniypi urpichallay;
huk’uchaman tukusqani urpichallay.
Michi mancharichiwasqa, urpichallay,
Wasiykiman ayqimuni, urpichallay.
07 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua
Q’illu k’ankap k’akaran kanka kanqa; Kanqa, q’illu k’ankap k’akaran kanka.
P’isqi p’isqi rikchayniyuq pichqa p’isaqa, p’isqi p’isqipi pisiparqapusqa.
Huk’ucha, k’aspichasqa k’aspi k’aspipi; k’aspiraq k’aspirqapusqa.
K’uchki k’uchki khuchip chupanta k’uchumanta kuchuqarqapusqa.
08 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua
El sistema vocálico del Quechumara, está constituido por tres vocales funcionales;
(a, i, u ). Se ubican en función al desplazamiento de la lengua dentro de la cavidad bucal:
Anterior /i/, Central /a/, Posterior /u/. De igual manera: alta /i, u/, baja /a/.
La presencia de las vocales /e/ y /o/ en el plano oral, tanto en quechua como en aimara,
solo aparece en la presencia de los sonidos post velares “q”, “qh”, “q’” y “x”. Porque estos
sonidos hace que la vocal /i/ y /u/ se abran y pronuncien como /e/ y /o/. Ejemplo. Erqe, orqo,
eqeqo. Y se escribe así: irqi, urqu, iqiqu, etc.
Así mismo debemos aclarar; que en quechua y aymara a nivel escrito, no existe diptongos
ni triptongos. En ningún caso pueden juntarse las vocales en una palabra, y si exige hacer
el uso de Y – W, en reemplazo de i y u, si aparece dos vocales en una palabra. Ejemplo.
Wayra, q’aytu, tawna, etc.
DESPLAZAMIENTO DE LA
LENGUA ANTERIOR CENTRAL POSTERIOR
POSICIóN DE LA LENGUA
ALTA / i/ / u/
MEDIA
e, , I , ,U
BAJA
/a/
09 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua
10 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua
………………………………………..
……………………………………….
……………………………………….
……………………………………….
……………………………………….
……………………………………….
……………………………………………………........................................
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
11 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua
……………………………………………………………………
……………………………………………………………………
…………………………………………………………………..
…………………………………………………………………..
………………………………………………………………….
………………………………………………………………….
………………………………………………………………….
12 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua
Riqsisqa unquykuna
Chhulliwan kachkani.
Sinchitapuni chhulli hap’ichkawan.
Chhullipaq, iman allin kanman.
Uhuwan kachkani.
Mayña uhuwan unquchkani.
Uhu unquypaq, imataq allin kanman.
13 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua
Taytamamaykichu yachachirqasunki,
Mamataytaykichu kamachimusunki;
Sumaqta wayqipanan n yakunanchik nispa;
Munayta turañañan n kawsakunanchik nispa.
Manayari wayqiy chiqninakunanchikchu,
Amayari panay maqanakunanchikchu ;
ch’ullata kuraqsullk’an n yakunanchik riki;
kusisqa wawamasin n kawsakunanchik riki.
Aysarillaway, pusarillaway; kay yachaywasiyman pusarillaway. (ku )
Manaña, manaña, puriyta munap y; waqachiq ycha ripun niwanki. (ku )
A…………………………………………………………
………………………………………… …………………………………………………………
………………………………………… ……………………………………………..
………………………………………..
14 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua
Wasinchikpa kawsayninkuna
15 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua
Ch’umpi sapatuypas.
16 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua
Yuraq unkhuñaypas.
Musuq usutaypas.
17 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua
Mikhunanchikkunata riqsiykusunchik
Wawakuna, mamanchikpa
Ama qichunakuspalla
wayk’usqanta mikhuychik.
usqhayta mikhuychik
Kay t’iqti ñuqaptaqa
Ñuqaqa munani
sinqaypuni.
aycha t’imputaraq.
Ñuqaykupas
Amayá! kayhina ch’uñu
akllakuychikchu phasitaqa
, ñuqapaqrí? rurakullaykupuni.
18 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua
Tapunakuymanta
Imaynalla Allinllapuni.
kachkanki? Qamrí?
Ima sutiyki
Ñuqapas
allinllataqmi
Walter. Ñuqap sutiyqa
- qampatarí? Erlinda.
-
- Imata Kaypi
- rurachkanki. tiyakuchkani.
Yachaywasipi Imapi
llamk’anki
Maytaq Wasiypi
q’ipiyki? kachkan.
19 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua
Imaynalla Allinllapuni.
kachkankichik. Qamrí?
Ñuqapas
allinllataqmi.
Ñañayta.
Pita
suyachkanki Tayta
. mamaywan
Piwan tiyanki.
Yachaqaq Piwan
wawakunawan llamk’anki.
20 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua
21 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua
22 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua
Morfología
Régimen acentual.
Maytáq!
Amayá!
chaymanqa
Maymantaq
Achacháw!
Chhiká!
La estructura silábica
La sílaba quechumara es una unidad sonora constituida por un núcleo con o sin márgenes.
El núcleo, es siempre una vocal; y los márgenes vendrían a ser las consonantes. La V,
simboliza al núcleo, que significa vocal. Mientras la C, simboliza margen, que significa
consonate. Ej.
23 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua
La estructura de la palabra
El quechua es una lengua aglutinante del subtipo específico llamado sufijante; dicho
apelativo significa que a muchos morfemas raíces se añaden sufijos para formar
palabras cada vez más extensas. En estas lenguas no hay prefijos, de modo que la
expansión de una palabra implica crecimiento hacia la derecha mediante la adición de
sufijos. Ejemplos: Runa – gente. Runa-kuna – gentes
Mientras los morfemas ligados o sufijos, son aquellos que nunca aparecen solos, para
hacerlo requieren apoyarse por lo menos en un sufijo, para tener significado. Ej. Wasi-y.
LA FRASE
Se caracteriza por contener un núcleo Está formado por un núcleo verbal con o
nominal que viene a ser el sustantivo, sin modificadores o especificadores; que
precedido o no por uno o más modificadores, cumplen funciones gramaticales
que puede ser un adjetivo, un nombre, un complementarias directas o indirectas.
numeral, un cuantificador o un demostrativo.
24 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua
Frases nominales
Modificado
Modificadores de distancia Rimaykuna wakichisqa
Kay Kay wasi halaykuchkan.
Chay Chay chakra t’ikachkan.
Chaqay/haqay Chaqay runa qhawamuchkawan.
25 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua
26 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua
Frases Verbales
La frase adverbial es parte de la frase verbal, porque modifica al verbo o a toda una
oración. Existen tipos de adverbios, sin emabrgo no tanto vamos a ir a los análisis,
mas bien, iremos a la caracterización de las frases adverbiales de tipo léxicos.
Tenemos: modo (hina, yaqa, utqha, ñak’ay, yanqha, p’inqa, sinchi), tiempo (kunan,
paqarin, minchha, ñawpa, qhipa, tuta, ch’isi, killa, wata)lugar (sispa, karu, qaylla, hawa,
uray, ukhu, pata, kinray, wichay), cantidad (achkha, pisi, aslla, llapan, wakin, q’alan, tukuy)
laterales (paña, lluq’i) niveles (wichay, uray, ñawpaq, qhipa)
27 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua
Los adverbios son los que modifican la significación del verbo, sustantivo o del otro
adverbio.
28 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua
Llaqtanchikmanta rimaykusunchik
29 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua
30 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua
Chaypaq, huk tayta, qhatuta puririn iskay uwihanta aparikuspa, papanta q’ipirikuspa.
Hinataq, iskaynin uwihanta chhalarqamusqa S/. 180.00 sulisllaman. Kaqllataq kimsa arroba
papata, S/. 36.00 sulisllaman. Chaywantaq iskay wawanpaq uniforme p’achata rantirqun S/.
160.00 suliswan. Yachaqananpaq kawsaychakunatataq S/. 60.00 qullqiwan. Ichaqa llakisqa
wasinman kutinpun, imaraykuchus llapan qullqichan mikhuna rantinanpaq mana
aypapunchu.
………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………
5.- Llapan chhalasqa qullqin, iskaynin wawanpaq kawsaykuna rantiqtin qullqin taripanchu
manachu. ……………………….. ………………………………………………………………
Imanaqtin? ……………………………………………………………………………………….
7.- Iskaynin uhamanta S/. 180.00 qullqita chaskin; sapanka uha hayk’a kasqam yachanapaq
imatataq rurana? …………………………………………………………………
8.- Sapanka uha hayk’a kasqan, sapanka arroba papa hayk’a kasqan yachananpaq, imatata
rurarqan? …………………………………………………………………………………
9.- Yupaykuna mirachiypa sutin; multiplicación. Phasmiypa sutintaq; división. Imataq sutin
kanman: adición o suma: ………………………………………………………………………….
31 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua
Parkipinu lasachapi
Parkipinu, lasachapi, rusalinas t’ika,
Amamá t’ikarqunkichu, ayayáy!
kutirqamunay uraskama.
Amamá! sisarqunkichu, ayayáy!
Tikrarqamunay uraskama.
Sichus t’ikarqunki, sichus sisarqunki;
qamwan ñuqawanqa, ayayáy!,
manañam remedio kanchu. (kuti)
Manaña mamayki kaptin,
Manaña taytayki kaptin,
Ñuqachá!, mamayki kasaq, Ñuqachá! taytayki kasaq.
Sara, sarachapi, trigo trigochapi; warma yanachayta, chinkarquchikuni.
32 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua
F
L FLEXIóN DE CASO:
E - Geni vo: p . en vocal. Runa-p wasin. Per nencia.
X Pa. En consonante. Taytay-pa wasin.
I - Acusa vo: ta . Runa-ta, sach’a-ta. Responde ¿a quién?
V
N - Ila vo: man. qusayki-man. Responde ¿piman, mayman?
O
O - Benefac vo: paq. Ñañan-paq. Responde ¿pipaq?
S
M - Loca vo: pi. Ubicación.Pampa-pi. Resp. ¿maypi?
- Abla vo: manta . procedencia. Puno-manta. ¿maymanta?
I
- Instrum/comita vo: wan, n n . compañía. Churin-wan,
N
ususi-n n. Resp. ¿piwan? ¿iman n?.
A
Limita vo: kama. Mayu-kama. Resp. ¿maykama?
-
L
Causal: rayku. Mo vo. Qam-rayku. Perp. ¿imarayku?
-
E Compara vo: hina. Taytan-hina. Resp. ¿Cómo quién?
-
S D -
Interac vo: pares. Pura. Qhari-pura.
E - Posesivo: yuq. Que posee, unu-yuq.
S R
DENOMINATIVO - Pondera vo: sapa. Chukcha-sapa.
U I - Diminu vo: cha. Irqi-cha.
V - Priva vo: naq . sunqunaq.
F A
I T - Agen vo: q . Acción. Takiq.
J I
DEVERBATIVO - Infini vizador: y . Verbal. Takiy.
O V
- Concretador: na. Mikhu-na.
O
S S - Resultante: sqa . Consumada. Purisqa.
- rqa Consumada. Purirqani.
- Persona: ni, nki, n, nchik. Verbo dar. Qu-ni, qu-nki, qun.
FLEXIVO - Número: nchik, yku, nki-chik, n-ku. Mikhusu-nchik.
V - Tiempo:ni – saq. Realizado, no realizado. Pukllani, pukllasaq.
E - Modo: ni, man, y. Pukllani, pukllayman, pukllay.
R - Incoa vo: ri. Sayari-y.
B - Dura vo: chka. Puñu-chka-m.
Aspectuales
A - Frecuenta vo: paya. Asi-paya-wan.
L - Desidera vo: naya. Waqa-naya.
E - Induc vo: yku. Apa-yku-y. ku -yku-y.
DIRIVA - Educ vo: rqu. Apa-rqu-n.
S
TIVO DIRECCIONALES - Transloca vo:mu. Apa-mu-y.
- Bordeador: kipa. Apa-kipa-y.
33 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua
BRISAYDACHA
Brisaydacha pura killahinaraq;
munakuyki tukuy sunquywan. (kuti)
Imamantaq hamunki,
Kaypachaman waqanaykipaq.
Apu yaya taytanchikcha yachanqa,
Imaynaraq kawsanaykita.
Ñuqachari mañasaq
Taytanchikta, allin kawsaypaq.
Aswan allintaraq puriykuchisunchik,
Llaqtanchikkunaq kawsaynintapas.
Aswan allintariq riqsinaykukusun,
Ch´ulla sunqulla kawsananchikpaq.
34 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua
SV
UE - Incoa vo: ri. Saya - ri-y.
FR Aspectuales - Dura vo: chka. Puñu-chka-n
I B - Frecuenta vo: paya. Asi-paya-wan.
JA - Desidera vo: naya. Waqa-naya.
OL
SE - Induc vo: yku. Apa-yku-y. ku -yku-y.
S DIRIVA - Educ vo: rqu. Apa-rqu-n.
DIRECCIONALES
TIVO - Transloca vo: mu. Apa-mu-y.
- Bordeador: kipa. Apa-kipa-y.
35 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua
36 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua
37 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua
- Qayna wata kunan hina, Lima llaqtapi kachkarqani; kunantaq kay llaqtaypi,
wawaykunawan kuchka tiyachkani.
- Q’aya wata kunan hina, yunka uraypi tarikusaq, imaraykuchus chaypi hatun allpata
rantikuchkani, chayman ripusaq.
- Paqarin musuq llamk’anapi qallaykusaq, minchhataq kawsayniykunata tiyanaypaq
apakapusaq.
- Huk kutis hatun ch’usaq wasipi, iskay awichukuna tiyaq kasqa; hinaspas
suwakunaqa kawsayninkuna suwaq aykusqaku…
HUCHUY RIMAYKUNA.
- Iskay warmi wawakuna pukllaykuchkanku, ancha yuyaysapacharaq,
pukllakuq tumpa yachayninkuta atipanakuchkanku. Aswampas manachu
hinan Yachachiqninku kanchu.
Paykunallamantachu hinan
yachaykuchkanku yupaykunata,
mirachiykunata, qillqaykunatawampas
aswan mat’ipaykuchkanku. Ñuqapas
paykunawan pukllayta
yanapakullaymantaqmi, hinaman hina
aswan yachayniykunata mat’ipanaypaq. Qampas yachaqaq wawamasiy,
kaqllatataq pukllaspalla imaymana yachaykunata hap’iqanayki.
38 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua
RIPUYKAPUNAPAQ TAKIY
39 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua
……………………………………………………………………………………………………………………………………….
……………………………………………………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………..
40 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua
REFERENCIA BIBLIOGRÁFICA
CONVENIO No 169. (2002) Quinta Edición. Sobre Pueblos Indígenas y Tribales en Países
Independientes. San José Costa Rica.
LAREDO A. Denise, CAYETANO CH. Miriam, QUISPE J. Nelly. (2017) Qhiswa Simipirwa.
Universidad Mayor de San Andrés. Lingüística e Idiomas. La Paz Bolivia.
LEY No 29735. (2011) Del uso, preservación, desarrollo, recuperación, fomento y difusión
de las lenguas originarias del Perú.
41 Qichwasimi yachaqanapaq
Dominio de la Len ua i inaria Quechua
41
42 Qichwasimi yachaqanapaq