Está en la página 1de 8

AUKILLU

ILLARIY
NUNCA MÁS CON OSIQUÍN
o:

ILLARIY

César Vallejo
Identidad Quechua
Por: Luis M. Montes de Oca.
2
Sisichaq Willakuynin
Huk kutis sisicha hatun mayuta chimpayta munasqa. Chaysi
chakata mana tariyta atispa, huk sacha rapipi chimpayta
qallarisqa. Ña raphipiña puririsaqtin, huk kurucha rikurquspa
rimarisqa:
- Manam sacha raphillapiqa kay hatun mayu chimpayta
atiwaqchu. Aswancha haku Kusi kusichaq wasinta, paymi
yanapawasunchis.

Chaysi Kusi kusichaa wasinta risqaku. Payqa lliqllatas awasasqa.


- Kusi kusicha, hatun mayuta mana chimpayta atiykuchu,
¿manachu yanapariwankikuman? - nispa kurucha rimarisqa.

Kusa, kusa, hakuya, qamkunawan kuska llank'arusun – nisqa


Kusi kusichaqa.

Chaysi, kimsantinkumanta, mayu patapi, qorakunawan


arwisqaku chakata. Kusi kusichataq lliqllanmanta q'aytuta
horqosqa, chaywan chakata simp'asqaku.

Chaynata chakata tukuspamkuñas, sisichaqa hatun mayuta


chimpasqa.
3
AUKILLU

PUSAQ ÑEQEN
Pisi pisimanta allinta reqsiykuni
chay sumaq t'ikata. Aukilluq teqse
muyunpi q'aymalla ch'ullapata
t'ikallan kasqa. Huk tutamantan
rikuni qora qora ukhupi k'allmachata,
tutataq chinkarapun. Aukilluq nisqan
hina, maymantachá hamuran chay
mana reqsisqa muku. Ichapas kanman
hoqniraq baobab mallki, qhepaman
… mana ñaqch'asqan chujchaypas
kashan…! tukurapun sumaq t'ikaman.
Aukillu qhawaspalla wiñachishan
hatun t'ika muqmuta ichaqa mana
t'ikarinchu, ima mana pipas yachay
ruraycha kanman karan.
Chay t'ika runa hina, pisi
pisimanta p'achallikun, rap'ichanpaq
llinphikunata aqllarispa, nishu sonqo
4
Qelqaq:
Saint-Exupery

suwa chay t'ika kasqa, askha


p'unchaymanta ima munay q'apashaq
t'ikaman tukurapun.
Chay t'ika siminta hanllarispa,
runa hina rimarin:
—¡Ah, panpachawaychis…
chayraqmi rikch'ariramuni
Aukillu anchata utispa rimaykun:
—¡Ima munaymi kanki!
—¿Cheqaqchu? —misk'i simiwan
kutichin t'ika— paqarirani intiwan
kuska.
Aukillu waturapun sonqo suwa
kasqanta, ichaqa sonqonpi k'askarun.
—Ña unu q'oñi ujyanaña —nin
t'ika— ichachu munawaq.
Aukillu, muspharispa unuwan
ch'iukayachin t'ikaman. T'ika, ña
tawa kiskayuqña nin Aukilluta:
—¡Kunanqa hamuchunña
sillusapa tigrekuna!
Aukillu kutichin:
5
—Teqse muyunpi manan kanchu tigrekuna nitaqmi qoratachu
mikhunku.
Llanp'u simiwan t'ika kutichin:
—Manan noqa qorachu kani.
—Panpachaway…
—Manan tigrekunata manchakunichu, ichaqa manchakuni
wayrata, ¿P'istukuyta mañariway?
—“Wayra manchakuq t'ikaqa manamá allinchu…”
—yuyaykun Aukillu.
T'ika rimarin:
—Tutapaq p'istuwanki p'achawan… nishu chirin teqse
muyuykipi…
T'ika chhaphchirakapun; mukuña kapun llullakuyninta
hap'ichikun, ukhuyta qallarin kinsa kutita Aukilluq sonqonta
suwarinanpaq.
Aukilluq sumaq t'ika munakuynin pisi pisimanta chiriyapun,
munay sonqon p'akikapun; t'ikata qonqarapun.
Chay munay t'ika q'apayninwan k'anchayninwan ima, sumaq
kausayta qowaq, noqaq warma sonqoypi mana allintachu
chaninchani t'ikaq munakuwasqanta.
Editor: Jorge Liva
6
Pantachisqa
Tapuriky

Wichaypis chakana, Hatun pampakunapi qinua


pampapitaq suytu rumi ch'eqechisqa
Arriba una cruz, en el suelo una En esa pampa está esparcida
piedra ovalada quinua
(Cóndor) (Estrellas)

Lliqlla q'espisqa payacha


qespiyramun Allpallata kichay, maymampas
Llegó una viejita cargada de risaqmi
una frazada Solo abre el camino que a
(Oveja) donde ire
(Agua)
Pawaramun, pítaramun puka
q'utucha Punchawpi aycha q'epi,
Saltó y corrió un pajarito tutanpitaq yana p'ampay
colorado De día carga carne y de noche
(Ají) ataúd negro
(Ojota)
Hawanpi achachaw, ukhunpi
añallaw Tuta chichuchikun,
Por fuera asusta, por dentro es punchawpitaq wachakun
rico De noche se embaraza y de día
(Tuna) da a luz
(Cama)
7
ALLIN QELQANAPAQ Ch' Ch'aki Seco Dry
PARA LA BUENA ESCRITURA H Hampi Medicina Medicine
WRITTENVOCALES L Layqa Brujo Magician
A Alqo Perro Dog LL Llaki Pena Punishment
E Eqo Enano Hidget M Maki Mano Hand
I Inti Sol Sun N Nina Fuego Fire
O Orqo Cerro Hill, Ñ Ñan Camino Road,
U Unu Agua Water P Pillpinto Mariposa Butterfly
Ph Phukuy Soplar To blow
CONSONANTES P' P'uku Plato Plate
K Karu Lejano Distant R Rikra Hombro Shoulder
Kh Khanka Escamoso Scaly S Sonqo Corazón Heart
K' K'amiy Insultar To insult Sh Hamushan Vinien He is coming
Q Qatasqa Abrigado Sheltered. T Tuta Noche Night
Qh Qhari Varón Man TH Thuta Polilla Moth
Q' Q'esa Nido Nest T' T'anta Pan Bread
Ch Chaki Pie Foot W Wayna Joven Young man
Chh Chhachu Traposo Ragged Y Yawar Sangre Blood

ILLARIY: Llaqtakunaq Yuyaychaynin


Llank’aska: Qhapaq Killapi 2019 - Yupay: 11
Umalleqkuna: Miguel Alencastre - Jesús Manya Salas
Qelqanapaq: amarukusiwaman@gmail.com
Rimakunapaq: 947002737

También podría gustarte