Está en la página 1de 37

Tekitlachiuajli

Tekiyotl tlanechikojli kipiya tlayekanketl pampa kenijki titeijtitis iuan


tlamachilistli tlajtoli nauatl, se uan naui tlajtoli xmachojke nikan
itlatilanal yaotl. kuajli ken titlamachtijkame tikpiyaskej tlamachilistli
niman ken titekipanoskej ika tiktilanaske to tlajtolnatsin ken tikpiya
nauatl. ipan teijtichanij ken titlamachtijkamej kijtosneki ken nochiuas
ipan totlatilanal. yeuin tlanechikolistli kipiya uan kuajli tlapejpenilistli
tlajtolyokamej iuan kan tinemi noijki kenijki tekiyotl tikchiuaske iuan
kokonej kan tokalpan titekipanoske. ijkon ueliskej ken tetlakaitaskej,
tlajtoskej, tlajkuiloske ika totlajtol nautl man tikchikaualtiskej to
kalpan tlatilanal.

Introducción
El presente trabajo contiene una guía básica para la enseñanza y
práctica de la lengua náhuatl, una de las cuatro lenguas importantes
del estado de Guerrero. Es importante como docentes tener el
conocimiento y la práctica para poder desempeñar un trabajo que
ayude al rescate de las lenguas maternas, en este caso, el náhuatl.
Dentro de la educación, pero sobre todo como docentes, esto implica
un reto importante en el medio indígena.
Esta guía contiene la selección, clasificación, organización de las
letras y su representación gráfica, así como propuestas de trabajo
para los niños de nuestros pueblos originarios. De esta forma
aprenderán a valorar, hablar, escribir en la lengua náhuatl
fortaleciendo nuestra identidad.
Ce papalotl nocuepazquiani Quiero ser una mariposa,

Nipatlaniz xoxohchipaz Y volar de flor en flor,


Ce cuicuizcatl nocuepazquiani Quiero ser una golondrina y vivir en mi
ihuan noxopantlan ninehnemi estación.
cenimialhuitl nocupazquiani Quiero ser una abejita,

zopelic ninen nechicoz Y reunir la rica miel,

icuicatzin cahcamate Pa´ llevarle a su boquita

aquiyenotlazocauh La dueña de mi querer.

ce chapolin nocuepazquiani Quiero ser un chapulín,

ihuan nicuautlatzotzonal Y tocar con mi violín,


cuaeualtzintzin cuacualcampa Esas lindas mañanitas,
ipan ce capoltic pac Sentado en un capulín.
Pero soy un gusanito,

ye nelli zali ocuicuilton Y ya sé que debo hacer,

ye nic mati tIein nicchihua Esperarme en mi capullo,

ihtic nopoxac nochiaz Y crecer crecer crecer.

nohueyhueyitlalliliz Y crecer crecer crecer

Y crecer crecer crecer.


Ne ajkopa kampa nepa nochi kouta En lo alto de la abrupta serranía
kalyetoya nochi in takat ka ni tepos acampado se encontraba un regimiento
uan se suapil tekitijke tojtokaya y una moza que valiente los seguía
kuali ki nekia ni ueyi takat. locamente enamorada del sargento.

Popular entre la tropa era Adelita


Kualtsin suapil yejua in Adelita la mujer que el sargento idolatraba
que además de ser valiente era bonita
in suapiltsin ton ne takat ki nekia que hasta el mismo coronel la respetaba.
kachi kualtsin suapil amo moui
kuali ki nekia in ueyi takat. Y se oía, que decía, aquel que tanto la quería:

Mokakia, kijtouaya yej kemiak kinekiaaa: Y si Adelita se fuera con otro


la seguiría por tierra y por mar
Ta Adelita kineki nech tasojtas si por mar, en un buque de guerra
nik temoskia tech taltsin uan tech euyat si por tierra, en un tren militar.
ipan ueyat tech kuali momiktia
Y si Adelita quisiera ser mi esposa
taj tech taltsin tech se teposnejnen. y si Adelita ya fuera mi mujer
le compraría un vestido de seda
Ta Adelita kineki nech tasojtas para llevarla a bailar al cuartel.
ta Adelita yejua no suatsin
ni kouilias se kuali kueytsitsin Y después que terminó la cruel batalla
kampa ni kuikas maj kuatsin maj mijto. Y la tropa regresó a su campamento
Por la voz de una mujer que sollozaba
Uan niman tamij kampa nepa mo kiktijte La plegaria se oyó en el campamento.
nochin takamej senualjke tech nin chantsin
uan keman kachi mo miktiaya ne takame Y al oírla el sargento temeroso
De perder para siempre su adorada
mo kepaya in takame ka nin tepos.
Escondiendo su dolor bajo el rebozo
A su amada le cantó de esta manera…

Y se oía que decía aquel que tanto se moría…


Y si acaso yo muero en la guerra,
Y mi cadáver lo van a sepultar,
Adelita, por Dios te lo ruego,
Que por mí no vayas a llorar.
In Kuakualkanton
Las mañanitas
Initin kuakualkantika Estas son las mañanitas
Kuikatika in tekutl Que cantaba el rey David
Ichpokame kuakualtzitzin A las muchachas bonitas
Se las cantamos aquí
Ichpokame kuakualtzitzin
Tik in kuikame nel nan Despierta mi bien, despierta
Kualli xi ektlahtlachia Mira que ya amaneció
Ya los pajarillos cantan
Xik ihta yoek tlatlanez La luna ya se metió
In totome ye inkuika
Ihuan metztle yokalak Que linda está la mañana
En que vengo a saludarte
Kualtetzin nelli kualkampa Venimos todos reunidos
Nemitz onek tlahpaloa Y placer a felicitarte
Tinochtin nel tipahpaki
Ya viene amaneciendo
Kanochi to pakiliztli Y la luz del día nos dio
Ye huitz in tlaneztika Levántate de mañana
Ihuan tlahuil tech maktia Mira que ya amaneció

Ximehua nelli kualcampa


Xikihta yoek tlahtlanez
Tlapoualmej Tlajkuilolpamitl Tlapoualmej
SE XAYAKTLI 1
OME TEIXPANTILISTLI 2
YEYI TLASENTLALIJLI 3
NAUI IXPANTLAUILISTLI 4
MAKUIJLI KALTENTLANAUATIJLI 5
CHIKUASEN KALTENTLANAUATIJLI 6
TLINON MONEKI IKA IN
CHIKOME 7
AMOCHTLI
CHIKUEYI AKUANAKA 8
CHIKNAUI A - a 9
MAJTLAKTLI CHICHI 10
MAJTLAKTLI UNA SE CH - ch 11
MAJTLAKTLI UAN OME E - e 12
MAJTLAKTLI UAN YEYI ICHKATL 13
MAJTLAKTLI UAN NAUI I - i 14
KAXTOJLI J - j 15
KAXTOJLI UNA SE KAXTIL 16
KAXTOJLI UAN OME K - k 17
KAXTOJLI UAN YEYI KOJTLAPANJLI 18
KAXTOJLI UNA NAUI KU - ku 19
SEMPOAJLI LAMAJTSIN 20
SEMPOAJLI UNA SE L - l 21
SEMPOAJLI UNA OME MOXTLI 22
SEMPOUAJLI UAN YEYI M - m 23
SEMPOUAJLI UAN
NANAKATL 25
MAKUIJLI
SEMPOUAJLI UAN
N - n 26
CHIKUASEN
SEMPOUAJLI UAN
OKOTL 27
CHIKOME
SEMPOUAJLI UAN
O - o 28
CHIKUEYI
SEMPOUAJLI UAN
PAMITL 29
CHIKNAUI
SEMPOUAJLI UAN
P - p 30
MAJTLAKTLI
SEMPOUAJLI UAN
SIUATL 31
MAJTLAKTLI UNA SE
SEMPOUAJLI UAN
S - s 32
MAJTLAKTLI UAN OME
SEMPOUAJLI UAN
TOTOTL 33
MAJTLAKTLI UAN YEYI
SEMPOUAJLI UAN
T - t 34
MAJTLAKTLI UAN NAUI
SEMPOUAJLI UAN
TLAKATL 35
KAXTOJLI
SEMPOUAJLI UAN
TL - tl 36
KAXTOJLI UAN SE
SEMPOUAJLI UAN
TSIKATL 37
KAXTOLI UAN OME
SEMPOUAJLI UAN
TS - ts 38
KAXTOJLI UAN YEYI
SEMPOAJLLI UAN
UEXOLOTL 39
KAXTOJLI UAN NAUI
OMPOUAJLI U - u 40
OMPOUAJLI UAN SE XOCHITL 41
OMPOUAJLI UAN OME X - x 42
OMPOUAJLI UAN MAUI YELOTL 44
OMPOUAJLI UAN
Y - y 45
MAKUIJLI
OMPOUAJLI UAN
TLAJTOMILISTLI 46
CHIKUASEN
TLASENTLAL
OMPOUAJLI UAN TLAMACHTIJKEJ
48
CHIKUEYI TLAKETSALAPAN,
APANTSINTLI
TLASENTLAL
OMPOUAJLI UAN
TLAMACHTIJKEJ 49
CHIKNAUI
TOTOLPAN
OMPOAJLI UAN TEKICHIUALTLAMACHT
50
MAJTLAKTLI ILNEJNEMILISTLI
OMPOAJLI UAN TLINON IKA
51
MAJTLAKTLI UAN SE TITOKALAKTISKEJ
KALTENTLANAUATIJLI
UEYI TLALTIKPAK TLAJKUILOLTLANAUATIJLI CONVENIO
169 DE LA OIT.

KALTENTLANAUATIJLI
MARCO LEGAL
CONVENIO 169 DE LA OIT, SOBRE LOS PUEBLOS INDÍGENAS.
En su artículo 28, hace mención de la enseñanza de la lectura y escritura en su lengua propia
de cada pueblo, la autoridad tiene la obligación y deber de cumplir y hacer cumplir el presente
decreto, adoptando la vida de preservación, desarrollo y práctica de las lenguas originarias.

De acuerdo a la constitución política de los estados unidos mexicanos, en su artículo


segundo se hace referencia, que todos los pueblos originarios, tienen derecho a recibir una
educación eficiente y de calidad, acrecentando así el respeto a la entidad local, regional,
estatal y nacional; así mismo en la ley general de educación del estado de Guerrero.

En su art. 38 se específica que la educación básica en sus tres niveles, adoptará las medidas
necesarias de enseñanza, respondiendo así las características lingüísticas y culturales de
cada pueblo originario.
In akuanaka kuelita nejnemis ipan ayauajli, apantli, atentli, atenko
niman chanti itempan ayauajli, sekimej chantij kampa iteko.

Inicio Intermedio Final


Atik Líquida Miyakej Muchos Tlachiya Ve (del
Atki Aguado Miyekej Tlacha verbo ver)
Atoltik Aguado Tojlanmej, Tlachia
alpaltik Tlajtojlan.
N/C. Seis

Chikuasen
Ajkopa Arriba Ajakatl Viento Iuaxka Suyo, es de
Tlakpak Yejyekatl Iyaxka él o de ella
Ajko Itlatki (e)
Akontli Olla con Molkaxitl molcajete Tlachichitiya Amamanta
agua

Ayojtle Calabaza Amatl Papel Kimaka Le da


Ayoxochitl
Flor de Komajli Comal Mostla Mañana
calabaza Tlapaka Lava

Es una vocal central, baja, abierta. a) Se escribe al inicio, intermedio y al final


de la palabra, acompañada de consonantes. b) Se escribe después de la vocal o al
final de palabra.
In chichi chanti ichan Iteko, kimojmotiya koyomej pampa maka
Kinkuas kuanakamej, no ijkon kuika Itekoj ipan tepetl.

Inicio Intermedio Final


Chapolin Chapulín Kuechauak humedo Itech Junto a él.
chijcha escupe Iach su semilla
Chechelotl ardilla Achtopa primero Ixinach
Okotekilin Achto Iacho
mototsin Kachtopan
Achiche Perro acuatico Ayekach Su sonaja
[Nutria] Ikakalach
Su marido
Iyokich
Chito chivo Chichiuajli seno
Chokolatl chocolate Pachojlí Planta tierna Ikuach Su amigo
Itech Junto,
Chichiuaj Busto, seno. Chichiualmej Senos pegado
Chichiuajli Limpio (a), Chichiualtin Tlakaltech
claro Pegado o
Duro, junto de. Al
Chipauak resistente, rincón
fuerte. Tlankoch
Chikauak Muela

Es una consonante alveolopalatal, fricativa, sorda. 1) Se escribe al inicio,


intermedio y al final de palabra. 2) En el intermedio de palabra se escribe, entre
vocales, antes de m, p, t, tl y después de las consonantes j, k, l.
In tlajkuilojli xitla onka yan ika peua,san tlajkotiyan niman iuan
itlamiyan.

No existen palabras que inicien con esta grafía, solo intermedio y final.
Sanojnoka pan tlajli, kuajli kikuij amo pajtiya tla timokokoua, niman no
tekitiltiya pampa ika nochijchiua ikpatl uan tlakentli.
In ichkatl notekitiltiya ika nochijchiua ikpatl uan tlajkentle .
Inicial Intermedio Final
Ipan Sobre de Teita Atiende Tlayi Bebe
Ichkatl Algodón Teichteki Roba a alguien Kualani Se enoja
Itsmitl Verdolaga Tlachijchiua El que hace Kochi Duerme
Ijuitl Pluma Tlaijtik Al fondo, o Kokonetsi niño o bebé
adentro
Iknotl Huérfano Tlaiksi Madura, Konetsintli Bebé
Cuece
Tekiti Trabaja Paki alegre,feliz
tekipanoua ,contento
tekitl trabajo
Iluitl Fiesta Tlalnamiki Recuerda Tsikuini Brinca
Itsmolini Retoñar, Olini Movimiento Kuajli Bueno, esta
brota Tlakuika Canta bien
Impan Sobre ellos Kojtik Duro, fuerte Palani Se pudre
Inan Su madre Tlaminketl Cazador Tlami Acaba
Intokaj Se llaman Teyinki Desmoronado Malini Se enreda
Kanikan Para acá ,
Isuatl Hoja de Nikanika Tekuani Tigre, mordelón
Ichpochtli milpa. Nanika
Ixtololojtli Muchacha Verdolaga Poliui Falta, pierde
Ojo Itsmitl Noneneki Se hace del
Tiembla rogar
Tlalolini Temblor Kochi Duerme
Tlalolinalistli Delicado ,Tlakaki Oye
Maluijli Nektli Miel
Tlenika porqué neutli
Tline

Es una vocal alta anterior no redondeada, abierta. 1) se escribe al inicio, intermedio y


final de palabra, acompañada de consonantes. 2) en el intermedio de palabra, se
escribe antes de las vocales a, e, o; después de las vocales a, o, e, u. (15)
Con esta grafía no existen palabras que se inicien, se usa para aspiración
y también para pluralizar ejemplos. Aspiración:Kojtli, Kajli. Pluralizar:
Kokonej, Kaxtilmej, Tlakamej.

In tlajkuilojli xitla onka yan ika peua,san tlajkotiyan niman iuan


itlamiyan.
In kaxtil kimpajpachoua kuanakamej, kuak yochikakej peua tlatlajkalij
niman on totoltel uelis tiktsoyonis ika chauak.

Inicial Intermedio Final


Kakalotl Cuervo Tlalkakauatl Cacahuate Omik murió

Kaxtojli Quince Tlayekanki Dirigente Miyek Mucho

Kema Si Kekelojli Cosquilla Ijtik Dentro de

kimichin Ratón Akinon Quien Kalaktok Esta dentro de

Kakisti Se oye Teiknelia Compadecido Otlayik Bebió o tomó


(atole,refresco,vino,
Kolotl Alacrán Tekolotl Tecolote agua ,etc.)

Komajli Comal Kokonej Niños Kitak Vió

Kostik Amarillo Kokolistli Enfermedad Kapotstik Negro.

Kualantok Esta Kuekuetla Tierno Mimiltik Enrrollado


enojado
Selik

Kuemoltik Turbio Tiene Moyontok Alborotado


cuernos
Moyauak Kuakuaue kueyoni

Kuanaka Gallina

Oclusiva Velar sorda.


Tlakatl onkuajkuaui ipan tepetl, ompa kojtlajtlapaniya kema kuajki
ichan ika tlatlatis isouau.

Inicio Intermedio Final


Kuetlamej Gusanos de Tlakuechoua muele
majahua Tlakuakua, tlajua, Xitla onka yan ika
(gusanos rayados, gusanos de tlauajuanoua ladra ontlami
árbol) Tlayejua.
Kuechtik Molido Tlakuajkua pastea
Kuikuiltik Pinto Tlakuika, nokuikatiya
Kuini, nauati Suena Canta
Kualani Enojón Tlakualispan Medio
(Se enoja) día
Kualtsin Bonita (o) Tlakuajli (e)
Kuechaktik Húmedo Comida
Kuechauak-Húmedo Tlakuechajtok-Húmedo
Kuitlakochin Hongo de
elote
Kuexomatl Batea de
madera
Kueskomatl Troje
Kuixin Gavilán

Cuando la U se escribe junto con la letra K, su función es consonante. Está en


proceso de investigación.
Lamatsin kipiya miyek xiuitl, kamelak yokuayistayak, niman
paktika pampa kimpiya ikoneuan uan kine yejko kampa tekitiya.

Inicial Intermedio Final

Lamajtsin viejita Palani Se pudre Papalotl Mariposa

naltiya Se baña Tlajkuilol Escritura

Nejeltiya Suspira Inexuitil Su empacho

Molui Tu fiesta Itlakolol Su tlacolol

Lolontli Columpio Poloko Burro Iyol Su corazón

Cuna del Kalpan Pueblo


bebe
Kualkan Temprano Kojkol Abuelo
hecha de
madera Sankuel Tatajueuetsin Abuelito

Lalax Naranja Uelipan Temol


kajyel
Sankualkan Tejmoltsin Piedra para
moler chile
Tejmol

Es una consonante labiopalatal sonora, que se escribe al inicio, intermedio y al


final.
Moxtli kuajuika atl, pampa kuaxinis ipan tlajli ika noskaltis tlakilol.
Kuak moxtemi kuajli tlajseuayoua, ijkon xisanoye timitonis.

Inicio Intermedio Final


Majtlaktli Diéz Amatl Papel Xitla
Makuijli Cinco Omitl Hueso kipiya yan
Majpijli Dedo Amejli Manantial ika ontlami
Metlatl Metate Amiki Tiene sed
Metstli Luna Mimiltik rolliso
Miston Gato Amochtli libro
Molkaxitl Molcajete Apismiki tiene hambre
Mekapajli Mecapal Temotl rana
Miktlan Lugar de Itsmitl verdolaga
muertos
Masatl venado
Tsompantli Colorin
Kaltempan Orilla del pueblo

Kampa Donde
Está bien
Yompa Veinte

Sempoajli Flor de muerto


Sempoalxochitl Mano izquierda
Opochmatli Mano derecha

Es una consonante bilabial, nasal, sonora. 1) se escribe a inicio e intermedio de


palabra acompañada de vocales. 2) en intermedio de palabra se escribe antes de
la consonante p, y después de las consonantes ch, k, l, s.
In nanakatl tlaki ipan tlajli niman uelik ika ti motlakualtis,
tikontlalis ipan tlixochtli kuak peuas ayokisa xikonteinili istatl kema
xitlaxkalmatso.

Inicio Intermedio Final


Nana Señora Tonajli Día, sol Tenan Madre
Nejua Yo Akontli Olla para agua ajena
Gato
Nikan Konetl Niño (a) Miston A veces
Nontsin Aquí A la orilla kemaniyan Juntos
Najmana Mudo Tlatenko Le queda Tosepan Después
Tekipachtli Preocupado, kinamiki Se quiere Sankin Hoy
Triste Noneki Chipilón Aman Chapulin
Najmana Triste Nuestra Madrecita, Chapolin Pulga
Preocupado Nantsoko Virgencita Tekpin
Tekipachtli Buenos dias Tonantsin Camina
Nejnemi Lo quiere, quiere
Nextili Kineki Abraza
Tlanextili j Carne Tlanapaloua Hay
Onka Cabeza
Tsontekomatl Diente
Tlantli Cabello
Tsontli Debajo de la casa
kaltsintlan
kaltlatsintlan

Es una consonante nasal, aleolar, sonora. 1) Se escribe a inicio, intermedio y final


de palabra acompañada de vocales. 2) En intermedio de palabra se escribe después
de las consonante j, n, y antes de las consonantes k, t, tl, ts.
Kampa chanti Mariajtsin, melak onka okotl, ompa onauiltiya uan
ikniuan.

Inicio Intermedio Final


Opoch Izquierdo Ichpokatl Muchacha Achto Primero
Olotl Olote Choka Llora Achtopa
Omitl Hueso Totolin Guajolota
Onka hay Chantsin Todo Kechkojyo Cuello
Ojtli camino Nochi Cebolla Tepanko
Ostotl Zorra (o) Xonakatl Alacrán Itlaj Algo
Ome Dos Kolotl Olla Tapanko
Kontli Nube Poloko Encerrado
Moxtli Es mío Amo
Nouaxka Tú pecho kaj Burro
Moyelpan Mi pecho ayik Negación,
Noyelpan Nuestro interior Kox no.
Toijtik Se aloca, voluble Ixko
Se ve la cara Vista
Noixkuepa
Noixita

Es una vocal media posterior redondeada. 1) Se escribe a inicio, intermedio y final


de palabra acompañada de consonantes. 2) En el intermedio de palabra se escribe
antes de las vocales a, e, i.
Kampa chanti Mariajtsin, melak onka okotl, ompa onauiltiya uan ikniuan.

Inicio Intermedio Final


Papalotl Mariposa Pipilol,Pipinojli Aretes Xitla onka tlajtolmej yan ika
Peualti, Peua Inicio Lo junta, ontlami
Pitsotl Kipejpena encuentra.
Petlani Cerdo
Pinojli Humea
Panoua Brilla Popoka Aletea
Poloko Pinole
Pitsauak Pasa Papatlaka Destello,
Polokatl Burro luminoso
Delgado Pepetlaka
Palanki Tamo de maíz Escoba
Está espiando
Pilinki Podrido Tlachpanuastli
Pijpixtok Esparce
Pistik Marchito pijpixo
Angosto Kitlapejpeniya Escoge
Pipichtik Corrioso, Notekpanaj
duro, Tekpin Se Forman
resistente Kalpan
Tlalpan Pulga
Chipilon, Iyelpan
Pitsotl fastidioso Sempoajli Pueblo
Kampa En el suelo
Pochote Kalixpan En su pecho
Pochotl Veinte
Ancho Uiptla Dónde
Patlauak Frente a la casa
Cien pies Pasado mañana
Petlasolkouak

Es una consonante oclusiva, bilabial, sorda: 1) Se escribe al inicio e intermedio


de palabra acompañada de vocales. 2) En intermedio de palabra se escribe
después de la consonante ch, j, k, l, m, x, y antes de la consonante t.
Ipan tepetl miyek onka soyatl, ika uelis tiksalos isuatl, totomochtli
uan okseki.
Inicio Intermedio Final
Siuakonetl Niña Toskatl Garganta Patlanis Volará
Sejsek Frió akokotli Palanis podrirá
seuijtli Hielo Koskatl Collar Notelos peleará
Sektli Mazorca Maski Aunque sea Poliuis Faltará,
Sentli Kostik Amarillo perderá
sintli Tesejsek Uelis podrá
Sakatl Metskojyotl hielo gritará
Sayolin Zacate mestli Pierna Tsajtsis
Soyatl Mosca metstli Luna, mes
Sosoltik Palma ajsik Llegó
tesosoltik Objeto viejo oajsik alcanzó
Sepan Juntos Vomita
sansekan nisotla
Sentetl Entero
unidad
Sekimej Otros
Senteotl Dios del maíz

Es una consonante fricativa, alveolar, sorda. 1) Se escribe a inicio, intermedio y


final de palabra acompañada de vocales, 2) En posición intermedia se escribe
antes de las consonantes k, m, t, tl, y después de la consonante j.
Tototl tlatlajkali uan tlapachoua ipan itepajsol.
Tototl kualtsin nokuikatiya.
Siuatototl tlajtlakali ipan itepajsotl niman tlapachoua.uan okseki.

Inicio Intermedio Final

Tata (j) Señor Mostla * tl Mañana Xitl


Tikak Escuchaste Yetok Montado a
Teuaxka Ajeno Tlejkotiuij onk
Tetlatki yetiuij Panteón a
teyaxka Miktlan *tl Orilla tlaj
Tokatl Araña Tlatempan Pesado tol
Tototl Pájaro Yetik mej
Teuaki Flaco Pájaros yan
Techijchikil Totomej Hoja de mazorca ika
Tekopistik Caliente ontl
Tamal ami
Totonki Carbón Totomochtli Dormido
Tamajli Pedregoso Kochtok
Tekojli pus Rápido
Tejteyo Isijkan
temajli

Es una consonante fricativa, alveolar, sorda. 1) Se escribe a inicio, intermedio y


final de palabra acompañada de vocales, 2) En posición intermedia se escribe
antes de las consonantes k, m, t, tl, y después de la consonante j.
Tlakatl tekiti pan tepetl tlakoloua pampa kitokas tlayojli, yetl, ayojyoli, chijli
ijkon tlakuaskej nochimej ikoneuan niman nochipaj paktiyaskej, xikeman
kimpolos tlin kuajtiyaskej nochi xiuitl.

Inicio Intermedio Final


Tlakuani Comelón metlapijli Metlapil Metlatl Metate
tlakualtetl Arboleda Atl Agua
xipal Kojtlaj Yetl Frijol
Kojyoj En medio Auakatl Aguacate
Tlachpana Barre kuajyoj mitades Ouatl Caña
Ojtlatl Otate
Tlajkotiyan En medio Tlatlajko Kuitlatl Excremento
Tlajkotian Ganó Kouatl Culebra
tlajkochian Otetlan Luminoso Akatl Carrizo
tlajko Pepetlaka Pecado
Tlapechtli Cama Tlajtlakojli Luciérnaga
Tlapani Se rompe Xoxotlametsin Conejo
Tlauanketl Borracho Tochtle (i) Libro
Tlapajli Pintura Amochtli Lugar de
Miktlan muertos
Neutli
Pantli Miel
nejnepantli Agrupacion,
nenepanijli estibacion
Sentli (e) Mazorca
Sintli Mañana (al
Mostla siguiente día)
Moxtli Nube
Uitstli Espina
Mestli Luna

Es una consonante fricativa, alveolar, sorda. 1) Se escribe al inicio, intermedio y final de


las palabras acompañada de vocales. 2) En posición intermedia se escribe después de las
consonantes ch, j, k, n, s, x, ts, y 3) cuándo se escribe a inicio de palabra denota posesivo
de aquel o aquellos.
Miyekej tsinakamej chantij ijtik teostotl.

Inicio Intermedio Final


Tsikuini Brinca Tsotsokatl Mezquino Momets
Tsintetl Glúteo Tentson Bigote y Ixika Menst
Tsikatl Hormiga tentsontli barba Yesuetsi ruación
Tsontekomatl Cabeza metsuiya
Pitsotl Marrano Caer
Tsotsokojli Cántaro kualtsin Bonito (a) Cayó
Tsopelik Dulce Tsatsa Sordo (a) uetsilistli
tsojtsomiyo velludo Ouets guajolota
Tsitsikuini Da de brincos
De bajo de pipits
itsintlan
Tsompantli Colorín Uitstli Espina
Tsapotl Zapote Metstli Luna, mes
Tsapatsin Enano (a)
tetepino
Tsotsokatl Mezquino
Tsatsapalin Mojarra
Michpapatla
rasposo
tsatsapaltik

Es una consonante fricativa, dental, sorda: 1) Se escribe a inicio, intermedio y


final de las palabras acompañada de vocales, 2) En posición intermedia se escribe
antes de la consonante tl, y después de las consonantes l, n.
Uejxolotl chanti kampa kalmej, kuak onka iluitl kimiktiya kimolchiuaj niman kikuaj ika
tamajli.

Inicio Intermedio Final

Uaxin Guaje Ueuentsin Viejito Moluiu Tu fiesta


Uakax Vacuno Tepeuaxin Tepeguaje moluij
Ueyi Grande Teuixnotl Caballo
Uelik Sabroso (a) teuixno
Uejka Lejos Cierta clase de
Ueuentsin Viejito Kouixin Lagartija
Uilakapichin Caracol Cuaholote
Malakapitsin Kuaolotl Sauce
uilakapitsin Auexotl Grandes
Uejpol Cuñado Uejueyimej Lluvia
Ues (noues) Mi cuñada Kiyauitl
Uila Discapacidad kiyauitli Neblina
de caminar Ayauitl
Uitsakatsin Chuparrosa ayautli
Uitsijtsikatl

Es una vocal alta cuando es única, posterior redondeada. Se escribe, después de la


consonante k entre otras grafías

Cuando se escribe después de la K es vocal. Cuando se escribe antes de a, e, i su función


es semiconsonante. Cuando es acompañada con la A es consonante.
Xochitl poni kuak xopantla kitekij niman konemakaj pan tlanamakaloyan.

Seki xochitl kitokaj niman katekiyaj kuak peua poni noijki konemakaj ne
tlanamakaloyan.

Es una consonante fricativa, alveopalatal, sorda. 1) Se escribe a inicio,


Intermedio y final de palabra acompañada de vocales. 2) En posición
intermedia se escribe antes de las consonantes ch, k, m, n, p, t, tl, ts, y; así
como después de las consonantes k, l.
Inicio Intermedio Final

Xochitl Flor Kaxani Afloja Kuetlax Cuero


Xayak Cara kexania Alaxox lalax Naranja
xayaktli Yexotl Ejote kajyel
Xiuitl Hierba, Kaxitl Plato Iyaxix Su orín
Xijtli(e) año,hoja Tlaxkajli Tortilla tlapiyastli
xojtli Xaxayakatl Máscara
Xaxaltik Arenoso
Xonakatl Cebolla Ayojxochitl Flor de
Xilotl Jilote Xoxoktik calabaza
Xali Arena Xalxokotl Verde
xajli ixchichiltik Guayaba
Xitomatl Jitomate xayakachichiltik cara roja
Xokok Agrio ixchipauak
Xapoj Jabón chipauak güero (a)
Xipal Come de todo. axkan
axan Difícil
aman
Ixkuetlaxtli Ahora, hoy
Ixko Párpado
Kixmati cara, superficie
conoce
Ixmijmiki
ixmimiki Parpadea

Ixmelaktik
Melaktik directo

Ixyaualtik
xayakayeualtik Cara redonda

Teixpantilis
Ixpantilistli Presentar
Ixnextik
Ixnakatl Ojos grises
Carnosidad en
Ixpan los ojos
Ixpetlani En frente de
Ixpitsauak Reluciente
Cara delgada
No tata kitoka tlayojli, niman ompa kisa mijli kema uajtlaki yelotl.
Inicio Intermedio Final

Yekajtsol Nariz Ayojtli Calabaza Xitla onka


yakajtsol Ayotochin Armadillo tlajtolmej
Yojlo isejlo Corazón Moyotl Zancudo yan ika
yoltsin Tlayoua De noche ontlami
Koyotl Coyote
Yankuik Nuevo Yoyojtli Flor de veneno, Huevo
de gringo, yoyote
Yolkatl Animal Ablanda
Yejyekoli Prueba Nos dirige, representa
o ensayo Tlayemana Nos ven con buenos
Yamanki Techyekana ojos
yemanki Se nos escucha con
Yoloxochitl Blandito Techyekita respeto
Kuajli techita Cuello
Corazón techpakayita Empieza a oler mal
de la flor Techyekaki Olor fuerte, irritante
Kechkojyo Probar, intentar,medir
Pipijyak, Ijyak,
Kokojyak
Yejyeko Xiyejyeko
Ijyotl respirar
Moyeyekana,Tlayekapanoua Se adelanta, rebasa
Moyolo, Moyoltsin Tú corazón

Es una semiconsonante palatal, sonora. 1) Se escribe al inicio, intermedio y final de las


palabras acompañada de vocales. 2) En posición intermedia se escribe después de las
consonantes ch, j, y entre las vocales o-e, e-e, o-o.
N/P NAUATL ESPAÑOL
01.- Ueyi tlamachtilkayotl Dirección de educación Indígena
02 Tlatelanajlotl Municipio
03 Tikaltlamachtijkamej Nosotros los docentes
04 Tlapepenijlistli Clasificación/concentración
05 Nechikolistli Organización de saberes.
06 Sentilistli Concentración/ unión/ reunión.
07 Tlajkuilolmej Textos
08 Kixtlaloskej Análisis
09 Pampa Para
10 Ixpantlauilistli Justificación
11 Tlajtoltokamej Variantes lingüísticas
12 Kojmej Arboles
13 Techyolchikatokej Nos fortalece
14 Kaltentlanauatijli NORMA LIGUISTICA
15 Ueyi tlaltikpak chikueyi sempuajli Convenio 169 de la oit.
uan chikanaui tlajtol tlanauatijli de la OIT
15 Uajnestij Lo que está escrito
16 Amoxtli/amatlajkuiloli Libro
17 Makinouaxkati Se apropia de
18 Makitetlayokoli/makixexeloj/makitemaka Compartir experiencias
19 Inemilis/ixtlamachilis/ Sabiduría-conocimiento
20 Tlinon moneki Propósito
21 Ueyitlapalchichiltik La gran tinta roja del conocimiento
22 Ueyetlapalkapotstik La enorme tinta negra del
conocimiento
23 Ueyitlamachilistli El gran conocimiento
24 Timosetiliyaj/titonechokoua/tlanosentlalia Concentración-reunión
25 Ueyi tlaltipaktli yao tekatl Estado de Guerrero
26 Tlajkuilolpamitl Alfabeto nauatl
27 Makinxochiyotikan Valorar y enriquecer
28 Xochipontiyas Florecerá
29 Miyakin/miyekej Muchos
30 Tlakuakua/ tlauajua Ladra
31 Ajakatl/ yeyejkatl Viento
32 Xopantla, Xopan Verano, tiempo de aguas
33 Ues, Cuñada
34 Uejpol Cuñado
35 Paxtalkonetl, Ichtakanoketl Niño no reconocido por uno de sus
padres o ambas personas.

También podría gustarte