Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Poemas
. 1- Tochan in Altepetl (Miguel León Portilla)
Tocahn in xochitlah,
cualcan, yeccan,
Tochan pocayautlan,
nemequimilolli in altepetl
tlahuelilocatiltic tlacahuacayan.
tlalticpac.
Yohualtotomeh
inchan omanqueh:
yohualtotomeh patlantinemih,
in yohualtotomehihuan
tochin in metztic.
se quedaron en su casa;
Yo pude contemplar
Significado: narración sobre los hechos de una noche lluviosa, unos pájaros y un conejo.
3- Niuinti (Nezahualcóyotl)
nik ilnamiki:
Ma ka aik nimiki
ma ka aik nipoliui.
In kan ajmikoa,
in kan on tepetiua,
in ma onkan niau…
Ma ka aik nimiki,
ma ka aik nipoliui.
pienso, digo,
en mi interior lo encuentro:
si yo nunca muriera,
si nunca desapareciera.
Si yo nunca muriera,
si nunca desapareciera.
Significado: una reflexión sobre la muerte y sobre la posibilidad de un lugar en el que no llegue.
4- Ye nonnocuiltonohua (Nezahualcóyotl)
Ye nonnocuiltonohua,
on nitepiltzin, Nezahualcóyotl.
Nicnechico cozcatl,
in quetzalin patlahuac,
ye nonicyximatin chalchihuitl,
¡in tepilhuan!
Yxco nontlatlachia,
nepapan quauhtlin, ocelotl,
ye nonicyximatin chalchihuitl,
ya in maquiztli…
Soy rico,
yo, el señor Nezahualcóyotl.
Reúno el collar,
los anchos plumajes de quetzal,
por experiencia conozco los jades,
¡son los príncipes amigos!
Me fijo en sus rostros,
por todas partes águilas y tigres,
por experiencia conozco los jades,
las ajorcas preciosas…
5- Nitlayocoya (Nezahualcóyotl)
Nitlayocoya, nicnotlamatiya,
zan, nitepiltzin Nezahualcóyotl.
Xochitica ye ihuan cuicatica
niquimilnamiqui tepilhuan,
ayn oyaque,
yehua Tezozomoctzin,o yehuan Quahquauhtzin.
Oc nellin nemoan,
quenonamican.
¡Maya niquintoca in intepilhuan,
maya niquimonitquili toxochiuh!
Ma ic ytech nonaci,
yectli yan cuicatl in Tezozomoctzin.
O ayc ompolihuiz in moteyo,
¡nopiltzin, Tezozomoctzin!,
anca za ye in mocuic a yca
nihualchoca,
yn zan nihualicnotlamatico,
nontiya.
Zan nihualayocoya, nicnotlamati.
Ayoquic, ayoc,
quenmanian,
titechyaitaquiuh in tlalticpac,
yca, nontiya.
Significado: el poeta expresa su tristeza y su deseo de reunirse con gobernadores del pasado.
6- Nikitoa (Nezahualcóyotl)
Niqitoa ni Nesaualkoyotl:
An nochipa tlaltikpak:
no teokuitlatl in tlapani,
no ketsali posteki.
An nochipa tlaltikpak:
Traducción: Yo lo pregunto
Yo Nezahualcóyotl lo pregunto:
Noxaloauac
xocquipia atl,
aman, caznamiquiz
¡Xalitecos xnechihliean!
TIamo namiquiz.
uan nitlayocoxtinemi’
ueltiquitaz mixco’,
ipan un achlpaetli’
un mixayo’
ticteternotinerni’ ouae,
ya no tiene agua
esas lágrimas
Significado: el poeta expresa la tristeza por algo que estaba y ya no sigue con él.
In ic conitotehuac in Tochihuitzin;
In ic conitotehuac in Coyolchiuhqui:
Zan tocochitlehuaco,
zan tontemiquico,
ah nelli, ah nelli
tinemico in tlalticpac.
Xoxopan xihuitl ipan
tochihuaca.
Hual cecelia, hual itzmolini in toyollo
xochitl in tonacayo.
Cequi cueponi,
on cuetlahuia.
In conitotehuac in Tochihuitzin.
Cuicatl anyolque,
xochitl ancueponque,
antepilhuan,
ni zacatimaltzin, in Tochihuitzin,
ompa ye huitze
xochimecatl.
Vivísteis el canto,
abrísteis la flor,
vosotros, oh príncipes,
yo, Tochihuitzin, soy tejedor de grama,
el sartal de flores
por allá cae.
Significado: Tochihuitzin Coyolchiuhqui, quien fue gobernador de Teotlatzinco, expresa su aprecio a los
príncipes. En 1419 salvó a Nezahualcóyotl de un ataque de los tepanecas de Azcapotzalco.
Significado: Temilotzin, quien fue gobernador de Tzilacatlan, se presenta y expresa gentileza a unos amigos.
Significado: Ayocuan Cuetzpaltzin, cuyo padre gobernó Chouayocan y Cuauhtepec, expresa su alegría y su ánimo
de celebración.
niccaqui in cuīcatl,
niquitta in xōchitl
escucho el canto
Significado: la emoción en la naturaleza por ver las flores y escuchar los pájaros.
Ni hual choca in
ni hual icnotlamati
zan ca anicnihuan
azo toxochiuh on
¿ma ye ic ninapantiuh
can on Ximohuayan?
Nihuallaocoya.
Significado: el autor expresa su tristeza y parece hacer una reflexión sobre la muerte.
motlecuilpan xinechtoca
Y si alguien te preguntara:
in mtztli momiquilia,
citlalimeh ixmimiqueh
in ilhuicac moxotlaltia.
popocatoc hoxacaltzin,
noyolotzin, nocihuatzin.
Traducción: Amanecer
la luna muere,
las estrellas dejan de verse,
el cielo se ilumina.
mi corazón, mi mujercita
neyoliximachilistli se sitlalxonekuili
Traducción: Te amo
que me da tu persona.
y un reproche inefable en mi
dentro de mi alma.
Significado: el poeta expresa el amor por una persona y lo que le hace sentir.
Momiu yezcuepontiu,
tlamo yeztlamiz
pampa yehua’
¿Tecla’ xtichoca’?
uan mixayo’
manocuepa’ yeztli’.
Timotlamitoc
uan moyezio’
no’ tlantoc.
uan cuaquiza’,
aman in motonal
uan maquiyezquixtiti’
pampa in tonahli’
motonal
uan tiquitaz
cuacalaquiz tonahli’,
chichiliuiz chichiliuiz,
iyezio’ tonahli’
Uan moztla’
ocee tonahli’ yez.
si no, la sangre se acabará, porque ella con sangre vive y esa sangre es tu vida.
Significado: un poema para dar ánimo a alguien que está siendo herido.
In noncuica amoxtlapal,
ya noconyazozoutinemi,
nixochialotzin
nontlatetotica
in tlacuilolcalitic ca.
lo voy desplegando
Madre mía:
diariamente le doy a usted las gracias,
porque usted jamás me ha abandonado,
como hasta hoy,
de su vista no me ha perdido.
Usted me quiere mucho.
En usted, no en balde,
no hay enojo que no sea para mi bien.
En usted hay rectitud de amor.
Yo quisiera regalarle una estrella,
pero nunca la tendré en mis manos.
Es mejor que yo brille acatando sus consejos,
para honrarle siempre a usted,madre mía.
Porque usted es mi corazón y mi estrella
Dichos:
“Siempre en mi corazón”.
11- Ni mo yolpachojtok.
12- Chicahuacatlazotla.
“Amar apasionadamente”.
“Mi corazón te siente”, lo cual es sinónimo de “te extraño”‘ o “te echo de menos”.
15- Nictlazohtla ome tlamantli noyollo, in xochimeh ihuan tehhuatzin, in xochimeh cemilhuitica, ihuan tehhuatzin
momoztla.
“Amo dos cosas en mi corazón, las flores y a usted, las flores un día y a usted todos los días”.
16- Choquizotlahua.
17- Tlen nelia nimokualtilijtok, pampa nimouika ika nelia kuajkualmej itstinin uan amo na.
19- Nimitztemohua.
“Te extraño”.
20- Tetikayotl amo uala tlen ipan se itlakayo uala tle ipan tochikanejneuil.
21- Nimitztlazohtla.
“Te quiero”.
23- Xinechpipitzo.
“Bésame”.
25- Nimitsmaktilia ta nochi nokuajkualli tlanekili. “Mis mejores y buenos deseos para ti”
Refranes:
1.- Xunáan x-p'aaxe', x-k'oos x-ookol A una ama deudora, criada ladrona
2.- Ma'alob tsolxikine' mina'an u tojol. El buen consejo no tiene precio.
3.-Ma' a pa'atik u beeta'al tech ba'ax ku páajtal a beetik. No esperes a que te hagan lo que tú puedes hacer.
5 - Ichil ba'alche'obe' mina'an láak' tsilil. Entre los animales no existe la hermandad
6.- Túulmantúul ch'íich'e' uts tu yich u k'u'. A cada pájaro le gusta su nido.
7- Ja' ma' unaj a wuk'ike' cha' u yáalkab Agua que no has de beber dejala correr
9- Mina'an mix ba'al túumben tu yáanal k'iin. No hay nada nuevo debajo del sol.
11.- ¿Ba'ax tia'al tech ba'al ma' ta k'abéetkúunsik? ¿Para que quieres lo que no utilizas?
12.- Le máax ma' tu p'ilik u yich bejla'e', mix bik'in u p'ilik. El que no abre sus ojos hoy, nunca los abrirá
15.- Ba'al u tia'al ya'ab , máake' ma' u tia'al mix máaki'. Lo que es para muchos no es para nadie.
16- tlen etiya xiitlauviso, tlan tiipia xikikneli van katliasi xiitlaskaatli “suelta lo que pesa, ama lo que tienes y agradece los
que llega”
17- katsa tiineki tipatlanis tla amo tikintlaveikavia katli itsuivatlai “como pretender volar si no te alejas de los que te
arrancan las plumas”
18- nochi tonali keai kisa tonati, nikillaiki motlasoitlalis “todos los días cuando sale el sol me acuerdo de tu amor”
19- katli ika pilketsin amo noyolpaktia no ao elis ika imiyaka “quien no es feliz con poco, tampoco lo será con mucho”
20- tlaticuas ma pankisa nochi temaiatli tippias kakiuilli tiitstos tlenkualli “ sin dejas salir todos tus miedos más espacio para
vivir tus sueños tendrás”