Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Medicina
Sanampakuna – achachala
A-ch-chh-ch’-i-j-k-kh-k’-l- ll- m- n- ñ- p- ph- p’- q-qh-q’-r-s- t-th-t’-
u-w-y- (h) (‘)
Sonidos del quechua
llanos aspirados explosivas
ch chh ch’
chaki chhiri ch’uspi
ch’aki
k kh k’
kirpana khipu k’acha
p ph p’
pata phullu p’unchaw
q qh q’
qaray qhipu q’illu
t th t’
tullu thalu t’uru
tika thiya t’ika
Rimaykuna
Luis- Sumaq p’unchaw
Ana- sumaq p’unchaw
Luis- Imaynalla kachkanki?
Ana- Walliqlla kachkani, pachi
Luis- Ima sutiYKI?
Ana- SutiY Ana, qampatari / Ana kani/ Ana Sutiy
Luis- SutiY Luis. / ñuqaypata sutiY Luis
Luis- QAM Maymanta kanki?
Ana- ÑUQA Vintumanta kani, ¿qamri?
Luis- Ñuqa Chaparemanta kani
Luis_ Maypi tiyakunki?
Ana- CalaCalapi tiyakuni
Luis- Piwan tiyakunki?
Ana- yawarmasiYwan tiyakuni/sapay tiyakuni
Luis- Machkha watayuq kanki?
Ana- Iskay chunka iskayniyuq watayuq kani
Luis- Ima ruwayniyuqtaq kanki?
Ana- Ñuqa yachakuq kani
Luis- Sawasqachu kanki?
Ana- Ari sawasqa kani / mana sawasqachu kani/ sapallay kani
Luis-
Ana-
Luis- Allin riqsisusqay
Ana- Kikillantaq
Luis- Tinkuna kama
Ana- Waq kuti kama
Sufijos
Ima- que, y
May- donde Imataq – que es
Pi- en Imawan – con que
Pi – quien Imamanta – de que
Manta- de, desde ImamantaTAQ – DE QUE
Wan – con- y- a
Rayku – porque Piwan
Man - a
Taq- pitaq – quién es?
Ta – a
Chu ¿? Interrogante
Yuq – con
Ri – y – por favor-
Paq – para
QA –
PIS – TAMBIEN
Interrogantes
ImaPI = en que
Pi Wan – con quien
mayPI - en donde
piRayku
25/03/21
Pronombres personales
1ªp.s. ÑUQA yo
2ªp.s. QAM tú
3ªp.s. PAY él- ella
1ªp.pl. ÑUQAYKU nosotros (exclusivo)
1ªp.pl. ÑUQANCHIK nosotros (inclusivo)
2ªp.pl. QAMKUNA ustedes
3ºp.pl. PAYKUNA ellos
CONJUGACIÓN DEL VERBO SER- KAY
KAY –SER
Jampiy
ÑUQA ------ JampiNI yo curo
QAM JampiNKI tú cura
PAY JampiN
ÑUQAYKU JampiYKU
ÑUQANCHIK JampiNCHIK
QAMKUNA JampiNKICHIK
PAYKUNA JampiNKU
Takiy – cantar
ESTRUCTURA DE LA ORACIÓN
ÑUQA YACHAKUQ KANI
S O V
Ñuqa Mizquemanta kani
Qam ------------------ kanki
Fufijo CHU?
PayCHU yachakuq? KaN
Ari pay yachakuq
Mana PayCHU yachakuq
Pay yachakuqCHU?
Ari pay yachakuq
Mana Pay yachakuqCHU
PayCHU qillqaq?
- Ari pay qillqaq
- Mana payCHU qillqaq
- Paychu qillaq
LuisCHU chayamun?
Ari pay chayamun
Mana, LuisCHU chayamun
Luis chayamunCHU?
Ari Luis chayamun
Mana Luis chayamunCHU.
nanasunkiCHU
ari nanawan
mana nanawanchu
Ruphasunkichu?
Ari ruphawan
Mana ruphawanchu
QamCHU yachakuq kanki? KANKI
Ari ñuqa yachakuq kani
Mana ñuqaCHU yachakuq kani
Pay La PazmantaCHU
ARI PAY La Pazmanta
Mana Pay La PazmantaCHU
Qampatachu?
-----------
----------
Unqusqachu kachkaNKI?
Ari unqusqa kachkani
Mana Unqusqachu kachkaNI
--------------
--------------
Jamuchkankichu?
Ari richkani
Yaw! Suyasayki
Utqay jamuy
Ima phanita jamuchkanki?
------------
-------------
Llamk’achkankichu?
---------
-----------
Munawankichu?
Ari munakuyki
Mana munakuykichu
Munay – querer
Anchata Munakuyki-
Munakuway – dulzura
Munariway – demostrar ternura
Munarikuway – ternura honda
Munallaway- insistiy
Munarikullaway- quierme nomás
Munarikusayki- te voy a querer
Ripunkichu?
----------
----------
Q’aya jamunkichu?
Q’aya kutimunkichu
Q’aya kutimusaqchu?
Ari kutimunki
Adverbios de tiempo
Qhipa- después
Qhipanta - la próxima
Qhipan qanchischawta – la próxima semana
Qhipan simanata
Kunan – ahora
Qayna – ayer
Q’aya – mañana
P’unchaw –día
Paqarin – la mañana
Sukha- sukhayay – tarde
Sukhayaykusawanña – se me está haciendo tarde ya
P’unchawkusawanña
P’unchawña – ya es tarde
Ch’isi- noche
Tuta – noche
Chhaqchu – madrugada
Sut’iyay – amanecer
Killa- mes
Wata – año
Minchha – pasado mañana
Q’aya minchhata kutimusaq
Qhipan – después
Qhipan killata Mizqueman ch’usasaq
Ñawpaq – pasado, antes
¿Imayna ñawpaqta kawsay karqa?
Ajina ñawpaqta karqa
Qayna – ayer
Pacha – tiempo
Unay – hace tiempo
Unayña – hace tiempo ya
Sapa – cada
Kuti – vez
sukhaqay
Paqarin
Sapa kuti makikunaykita mayllanayki tiyan
cada Ch’isi
Killa
Wata
P’unchaw
Kuti
paqarin
Ch’isi-------
Qayna wata
ayer Sukhayayta
paqarin--------
Kunan ch’isi -------
ahora Wata ------
hoy Phani - hora
paqarin
Q’aya sut’iyayta
mañana sukhayayta
¿jaqk’aq kutimunki?
Q’aya ch’isiman kutimusaq
,,,,,,,,, ,,,,,,,,,,,,,,,
KACHKAY – estar
Estados de ánimo
Walliqlla
Nanasqa
Kusisqa
Phiñasqa
Sayk’usqa
Llakisqa
Munaqisqa – enamorado
Yarqasqa
Phutisqa
Mancharisqa
T’uku –
Kayjina :
Qamkuna yarqasqa kachkankichik
Paykuna Punatapi kachkanku
Qillqanay p’akisqa kachkan
Imaynalla kachaknki?
Conjugar con los estados de ánimo
Ñuqa ------------ KACHKANI yo estoy -----
Qam ------------ KACHKANKI tú estás
Pay ------------ KACHKAN él está
Ñuqayku KACHKAYKU nosotros estamos
Ñuqanchik KACHKANCHIK nosotros estamos
Qamkuna KACHKANKICHIK ustedes están
Paykuna KACHKANKU ellos están
Imaynalla kachkanki?
Yachaqaychik, estudien