Está en la página 1de 23

Quechua

Básico I
Yachaqaqpa mayt’un
Qillqa mayt’u

Qillqaq: Virgilio Agustín García García


soyvirgiliogarcia@gmail.com
A BASICO I HUK T’AKAY 2

CONTENIDO

UNIDAD I.

Sesión 1. El saludo y despedida. (2)

Sesión 2. Pronombres personales y posesivos (2)

Sesión 3. Interrogaciones básicas, palabras de cortesía. (3)

Sesión 4. Presentación personal (3)

UNIDAD II

Sesión 5. Números naturales hasta 100. (2)

Sesión 6. Nuestro cuerpo, laterales, niveles. (3)

Sesión 7. Las enfermedades más comunes. (2)

Sesión 8. Panalfabeto quechua. (1)

Virgilio Agustín García García


A BASICO I HUK T’AKAY 3

ACHAHALA (alfabeto)
Uyariy hinaspa rimay
Vocales aiu
Semivocales/semiconsonantes wy
Consonantes simples h l ll m n ñ r s p t ch k q
Consonantes aspiradas ph th chh kh qh
Consonantes glotalizados p’ t’ ch’ k’ q’

NAPAYKUNAKUY (Saludos)
Riqsisqa runapaq

TAPUYCHIK KUTICHIYCHIK
Imaynallataq kachkanki? Allin, allinlla, allinllapuni
Allinllachu? Allin, allinlla, allinllapuni
Sumaqllachu? Sumaqllapuni, sumaqllam
Waliqllachu? Waliqlla, waliqllapuni, waliqllam

Mana riqsisqa runapaq


rimaykullayki chaskiykullayki

Imaynataq kachkankichik? Ñuqaqa Messi kani.

Pukllaq kani.
Argentina mama
suyumanta kani.

…….. watayuq kani.

Wawqichay, panachay, turachay, ñañachay, kuraqniy, tiyuy, tiyay, awichuy, awichay, waway,

Virgilio Agustín García García


A BASICO I HUK T’AKAY 4

- Allin p’unchaw/p’unchay - allin ch’isi/sukha - allin tuta

RAKINAKUNAPAQ (Para despedirse)


• Tupananchikkama ‘hasta luego’ Q’ayakama
• Huk p’unchawkama ‘Hasta otro día’ Watakama
Minchhakama
• Huk Kutikama ‘Hasta otra vez / oportunidad’ Huk killakama
Hamuq watakama
• Paqarinkama ‘Hasta mañana’ Hamuq killakama
RIQSICHIKUY (Presentación) Hamuq qanchischawkama

Imaynalla kachakanki/nkichik,………………….?, ñuqa ………. kani.


Ñuqa …………llaqtamanta kani, ………………..kani, añay. Hunt’achiy

Uyariy hinaspa rimay …………lla ka…………?

1.
Yachachiq: Imaynallam kachkanki, imataq sutiyki?
Juan: Ñuqa Juan kani
Yachachiq: Juan Mamanichu kanki?
Juan: manam Juan Mamanichu Kani,
ñuqaqa Juan Quispe kani.
Yachachiq: Yaykuytachu munachkanki?
Juan: ima?
Yachachiq: Yaykuytachu munachkanki?
Juan: arí, yaykuyta munachkani. yusulpay.
2.
Yachaqaq: Pampachaway!
Yachaqaq: Imaynallam, qamchu Jorge kanki?
Jorge: Arí, ñuqa Jorge kani, qamri?
yachaqaq: Ñuqa Sisa kani, riqsinakusunchik.
Jorge: Riqsinakusunchik chhikaqa.
Yachaqaq: Tupanankchikkama turachay.
Jorge: Tupanankchikkama panachay.

IMATAQ SUTIYKI?............................................................................

Virgilio Agustín García García


A BASICO I HUK T’AKAY 5

Napaykunakuykuna ‘saludos’

Panay - turay Ñañay - ñañay Wawqiy - wawqiy

PANA WAWQI
ÑAÑA

TURA ÑAÑA WAWQI

ASTAWAN RIQSISUNCHIK ‘Conozcamos más’


Sufijo validador: -m / -mi
Yachaqanapaq
Se usa en las expresiones cotidianas para confirmar y validar.
sutikuna
Cuando la palabra termina en una consonante, se añade el sufijo“mi” Ima?
Imayna?
Qhawarichinakuna:
Kay
- Ñuqa Juanmi kani (Yo soy Juan) Suti
- Ñuqa Marisolmi Kani (Yo soy Marisol) Sutiy
Sutiyki
Cuando la palabra termina en una vocal, se añade el sufijo “m”. Sutin
Qhawarichinakuna: Yachaqaq
Yachachiq
- Ñuqa Ch’askam kani (Yo soy Estrella)
Masi
- Ñuqa Rosam kani (Yo soy Rosa) Yachaqaq masi
Sufijo Limitativo: -kama (hasta) Llaqta
Qam
Este sufijo expresa un límite en tiempo y espacio.
Sufijo Ablativo: -manta (de, acerca de, desde); direcciona, indica origen sea de procedencia
u originario de un lugar.
Qhawarichina: Ñuqa killachaw p’unchawmanta ch’askachaw p’unchawkama llamk'ani ‘Yo
trabajo de lunes hasta viernes’
Rimana ‘verbo’
 Likay / Ñawinchay Leer
 Qillqay Escribir Kunan pacha

 Yupay Contar Ñuqa tusu-ni


 Llamk’ay Trabajar Qam tusu-nki
 Qhaway Mirar Pay tusu-n
 Rikuy Ver

Virgilio Agustín García García


A BASICO I HUK T’AKAY 6

 Rimay Hablar
Hamuq pacha
 Parlay Conversar
 Willay Avisar, Contar Ñuqa tusu-saq
 Hamuy Venir
Qam tusu-nki
 Tusuy Bailar
Pay tusu-nqa
 Waqay Llorar
 Hamut’ay Pensar
SUTI RIMANAKUNA ‘Sustantivos’
 Inti Sol
 Killa Luna; Mes
 Quyllur Estrella
 Phuyu Nube
 P’unchaw Día
 Sukha/ch’isi Tarde
 Tuta Noche
 Para Lluvia
 Wayra Viento
 P’acha Ropa
 Ch’aska Venus, lucero
QANCHISCHAWPA P’UNCHAWNINKUNA ‘DÍAS DE LA SEMANA’
 Lunes Killachaw p’unchaw/p’unchay, lunis
 Martes Antichaw p’unchaw/p’unchay, martis
 Miércoles Quyllurchaw p’unchaw/p’unchay, mirkulis
 Jueves Illapachaw p’unchaw/p’unchay, huywis
 Viernes Ch’askachaw p’unchaw/p’unchay, wirnis
 Sábado K’uychichaw p’unchaw/p’unchay, sawaru
 Domingo Intichaw p’unchaw/p’unchay, tuminku
Raranapaq 1
1) Busca y escribe sustantivos que empiecen con las letras del alfabeto quechua
(achahala).
2) Escribe una presentación corta tuya, menciona tu nombre, ¿de dónde eres?, ¿cuántos
años tienes?, ¿dónde vives? y tu ocupación.

Virgilio Agustín García García


A BASICO I HUK T’AKAY 7

1) huk

ACHAHA/ACHAHALA

a ch ch’ chh h i k

añas …………. ………….. …………. …………. …………. ………….

k’ kh l ll m n ñ

…………. …………. …………. …………. …………. …………. ………….

p p’ ph q q’ qh r

…………. …………. …………. …………. …………. …………. ………….

s t t’ th u w y

…………. …………. …………. …………. …………. …………. ………….

2) iskay

………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………….

Virgilio Agustín García García


A BASICO I HUK T’AKAY 8

PRONOMBRES PERSONALES – SUTI RANTIKUNA

RUNA SUTI RANTI YUYAYNIN


1ra Ñuqa Yo

Sapanpi 2da Qam Tú

3ra Pay Él/Ella

1ra Ñuqanchik (I) (1-2) Nosotros(as) (I)

1ra Ñuqayku (E)(1-3) Nosotros(as) (E)


Achkapi
2da Qamkuna Ustedes

3ra Paykuna Ellos(as)

Runa simiman tikray


Yo ……………………………
Tú ……………………………
Él/Ella ……………………………
Nosotros(as) (I) ……………………………
Nosotros(as) (E) ……………………………
Ustedes ……………………………
Ellos(as) ……………………………

Virgilio Agustín García García


A BASICO I HUK T’AKAY 9

CONJUGACIONES
Recuerda que todos los verbos en quechua terminan en el sufijo infinitivo -y; por ejemplo:

-Puriy, Rimay, Ñawinchay, mikhuy, t’impuy, phaway, thuñiy, waqyay, tusuy, puñuy

Para conjugar con verbos se suprime este sufijo infinitivo –y luego remplazaremos con los

marcadores de tiempo de acuerdo a los pronombres personales, por ejemplo, usaremos el verbo

Puriy (caminar):

Conjugación simple:
RUNA QHAWARICHINA YUYAYNIN
1ra Ñuqa puri-ni Yo camino
Sapanpi 2da Qam puri-nki Tú caminas
3ra Pay puri-n Él/Ella camina
1ra Ñuqanchik puri-nchik Nosotros(as) (I) caminamos
1ra Ñuqayku puri-yku Nosotros(as) (E) caminamos
Achkapi
2da Qamkuna puri-nkichik Ustedes caminan
3ra Paykuna puri-nku Ellos(as) caminan

PRONOMBRES POSESIVOS - KAQNIN SUTI RANTI


Establece la relación pertenencia entre un poseedor implícito y una cantidad poseída. Sus
marcas son:
Cuando termina en vocal:
SIMI
RUNA YUYAYNIN QHAWARICHINA YUYAYNIN
HUNT’ACHIQ
1ra p. -y Mi Wasiy Mi casa
Sapanpi 2da p. -yki Tu Wasiyki Tu casa
3ra p. -n Su Wasin Su casa
1ra p. -nchik Nuestro (I) Wasinchik Nuestra casa
1ra p. -yku Nuestro (E) Wasiyku Nuestra casa
achkapi 2da p. -yki-chik vuestro Wasiykichik Vuestra casa
Su casa de
3ra p. -nku De ellos(as) wasinku
ellos o ellas

Virgilio Agustín García García


A BASICO I HUK T’AKAY 10

Cuando la palabra termina en consonante, se debe agregar –ni. Ejemplo:


Yawar –ni –y (mi sangre)
SIMI
RUNA YUYAYNIN QHAWARICHINA YUYAYNIN
HUNT’ACHIQ
1ra p. ni-y Mi yawarniy Mi sangre
Sapanpi 2da p. ni-yki Tu yawarniki Tu sangre
3ra p. ni-n Su yawarnin Su sangre
Nuestra
1ra p. ni-nchik Nuestro (I) yawarninchik
sangre
Nuestra
1ra p. ni-yku Nuestro (E) yawarniyku
sangre
achkapi
Vuestra
2da p. ni yki-chik vuestro yawarniykichik
sangre
Su sangre de
3ra p. ni-nku De ellos(as) yawarninku
ellos o ellas

SUFIJO DIMINUTIVO -CHA Y DE PERTENENCIA


Sufijo diminutive. Su marca es (– cha). Su connotación puede ser diminutiva, apreciativa o
despreciativa, de acuerdo al contexto en el que se use.
Qhawarichina:
Yuraq wasi - cha. = (casita blanca).
Yana ñawi sipas – cha. = (jovencita de ojos negros).

Ahora primero colocamos el sufijo -cha, luego el sufijo de pertenencia:


 Allqu = Perro
MUSUQ RIMAYKUNA
 Allqucha = Perrito Wawqiy
 Allquy = Mi perro Turay
Ñañay
 Allquchay = Mi perrito Wawqichay
 Allquyki = Tu perro Turachay
Wawqichaykuna
 Allquchayki = Tu perrito Turachaykuna
 Allqun = Su perro Waqipanaykuna
Turañañaykuna
 Allquchan = Su perrito

Virgilio Agustín García García


A BASICO I HUK T’AKAY 11

ASTAWAN RIQSISUN ‘CONOCEREMOS MAS’


Conjugaciones: -ni, -nki, -n qhawarichinakuna:
Ñuqa mayt’uta ñawincha-ni ‘Yo leo el libro’
Qam mayt’uta ñawincha-nki ‘Tú lees el libro’
Pay mayt’uta ñawincha-n ‘Él/Ella lee el libro’
Sufijo: -ta se usa para referir un objeto directo:
- Ñuqa Killata rikuni ‘Yo veo la Luna’
- Qam wasiykita purinki ‘Tú vas a tu casa’
- Pay masinta uyarin ‘Él /Ella escucha a su amigo’

RURACHIQKUNA (VERBOS)
 Napay Saludar
 Samay Descansar
 Mikhuy Comer
 Upyay / Waqtay Tomar a sorbos / Tomar de golpe
 Pukllay Jugar
 Puñuy Dormir
 Puriy Caminar
 Tusuy Bailar
 Takiy Cantar
 Wayk’uy Cocinar

MUSUQ RIMAYKUNA (NUEVAS PALABRAS)


 Mayt’u / p’anqa Libro
 Wasi Casa
 Punku Puerta
 Lliklla Manta
 Manka Olla
 T’anta Pan
 Allqu Perro
 Misi Gato
 Wallpa Gallina
 K’anka Gallo

Ruranapaq 2
1) Conjuga en presente simple los siguientes verbos en 1ra, 2da y 3ra persona.
Wayk’uy, qillqay, puriy, rimay, takiy, hamuy. yupay, mikhuy, samay, llamk’ay
2) Conjuga con los sufijos de pertenencia (y, yki, n) en los siguientes sustantivos:
Manka, t’anta, punku, misi, lliklla, wallpa, hamp’atu, maki, mama, allqu

Virgilio Agustín García García


A BASICO I HUK T’AKAY 12

1) huk
Rimana -ni -nki -n

Wayk’uy wayk’u-ni wayk’u-nki wayk’u-n

2) iskay

Suti -y -yki -n

Manka manka-y manka-yki manka-n

Virgilio Agustín García García


A BASICO I HUK T’AKAY 13

RAÍCES NOMINALES: TAPUQ SUTI RANTIKUNA ‘PRONOMBRES INTERROGATIVOS’


TAPUQ SUTI RANTIKUNA
Imataq sutiyki? Sutiyqa Lia
Ima? ¿Qué, cuál?
Pi? ¿Quién?
Lia Quispe Chullunquia
Mayqin? ¿Cuál?
Imarayku? ¿por qué?
Imayna? ¿Cómo?
Hayk’aq? ¿Cuándo?
May? ¿Dónde?
Hayk’a? ¿Cuánto?

Munasqa turañañaykuna, imaynallam


CORTESÍA
kachkankichik, sumaq rimaykuyniyta
Ama hina kaychu Por Favor chaskiykuwaychik, ñuqap sutiyqa Lia, ayllu

Añay, yusulpay, sulpay Gracias sutiytaq Quispe Chullunquia, kakunitaqmi


Azángaro llaqtamanta, kaypi qamkunawan
Imataq chayllamantapas De nada
tarikuni, qichwa siminchikta allinta qillqayta
Panpachaway Disculpa rimayta ima yachaqanapaq, chayllata
rimarisaq wak p’unchawkama munasqa
Riqsichikuy ‘Presentación personal’
turañañaykuna. añay!

Ancha munasqa wawqipanachaykuna,

imaynallam kachkankichik, sumaq

napaykuyniyta chaskiykuwaychik, ñuqap

sutiyqa Pedro, ayllu sutiytaq Perez Mamani,

kakunitaqmi Arequipa llaqtamanta, kaypi

qamkunawan tarikuni imallatapas rimariyta

munaspa, hina kaptinqa, tupananchikkama Ruranapaq 3

wawqipanaykuna. 1) Masiykiwan huk rimanakuyta


qillqay.
Yusulpay! 2) Riqsichikuyniyki qillqay.

Virgilio Agustín García García


A BASICO I HUK T’AKAY 14

1) huk

………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
..……………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….

2) iskay

………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….

Virgilio Agustín García García


B BÁSICO I ISKAY T’AQAY 15

YUPAYKUNA

A YUPAYKUNA 0- 10 B YUPAYKUNA 11- 20 C YUPAYKUNA 21 – 100

0 ch'usaq 11 chunka hukniyuq 21 iskay chunka hukniyuq


1 huk 12 chunka iskayniyuq 22 iskay chunka iskayniyuq
2 iskay 13 chunka kimsayuq 23 iskay chunka kimsayuq
3 kimsa 14 chunka tawayuq 33 kimsa chunka kimsayuq
4 tawa 15 chunka pichqayuq 40 tawa chunka
5 pichqa 16 chunka suqtayuq 44 tawa chunka tawayuq
6 suqta 17 chunka qanchisniyuq 50 pichqa chunka
7 qanchis 18 chunka pusaqniyuq 55 pichqa chunka phichqayuq
8 pusaq 19 chunka isqunniyuq 60 suqta chunka
9 isqun 20 iskay chunka 66 suqta chunka suqtayuq
10 chunka 70 qanchis chunka
77 qanchis chunka qanchikniyuq
80 pusaq chunka
88 pusaq chunka pusaqniyuq
90 isqun chunka
99 isqun chunka isqunniyuq
100 pachak

Ama qunqaychu
Terminación en vocal se agrega = -yuq
Terminación en consonante se agrega = -ni-yuq

Virgilio Agustín García García


B BÁSICO I ISKAY T’AQAY 16

Ruranapaq 4
Qichwa simipi yupaykunata qillqay
15 ………………………………………………………………………………………..........
19 ………………………………………………………………………………………..........
6 ………………………………………………………………………………………..........
12 ………………………………………………………………………………………..........
7 ………………………………………………………………………………………..........
21 ………………………………………………………………………………………..........
36 ………………………………………………………………………………………..........
44 ………………………………………………………………………………………..........
59 ………………………………………………………………………………………..........
63 ………………………………………………………………………………………..........
89………………………………………………………………………………………..........
101 ……………………………………………………………………………………….........
300 ………………………………………………………………………………………..........
425 ………………………………………………………………………………………..........
581 ………………………………………………………………………………………..........
897 ………………………………………………………………………………………..........
989 ………………………………………………………………………………………..........
Riqsichinakuymanta
Ñuqa Paul kani …………………… … Ñuqa………….. kani
Qam Maria kanki …………………… … Qam …………… kanki
Paymi Sisa …………………… … Paymi ………………

Virgilio Agustín García García


B BÁSICO I ISKAY T’AQAY 17

Laterales
Hanaq/wichay
Uray
Lluq’i
Paña

Siq’ikunata qhawaspa tapukuykunata kutichiy


Ima siq’ikunataq kachkan?____________________________________________________.
Ima siq’ikunataq irqip wichayninpi kachkan? _____________________________________.
Ima siq’ikunataq irqip urayninpi kachkan?________________________________________.
Ima siq’ikunataq irqip pañanpi kachkan?_________________________________________.
Ima siq’ikunataq irqip lluq’inpi kachkanku?______________________________________.
Sutikunata qhawaspa suyt’ukunaman sutikunata hunt’achisunchik
Ñawpaq, qhipa, pata, ukhu

Bloques lógicos sutichasqa: Muyu, tawa k’uchu, suyt’u, kimsa k’uchu

Virgilio Agustín García García


B BÁSICO I ISKAY T’AQAY 18

RUNAPA UKHUN
Ruk’a, wiksa, puputi, siki, simi, rinri, sinqa, rikra, maki, chaka, muqu, chaki, uma, chukcha,
kunka, muqlli, qhasqu, mat’i, ñawi…

Virgilio Agustín García García


B BÁSICO I ISKAY T’AQAY 19

Musuq rimaykuna
Qillqa mayt’u, qiru, p’acha, qhawana t’uqu, q’ipi, hamp’ara, tiyana, ñawi qhawana, puñuna,

q’upa, q’upa waqaychana, p’acha waqaychana, hawun, ñaqch’a, k’anchana, p’acha, pichana,

llanthuna, urnu/kusana, punku kichana, armakuna phaqcha, ch’akichikuna, alaha waqaychana,

waqyana, hatun tiyana, chukcha t’aqsana, hap’ichina, hatun hisp’ana, ch’unqachina.

ch’akichikuq, hisp’ana wirk’i, k’anchaq wañuchina, pichana, punku, p’uti, tiliwisur, qillqana,

pukllana, qillqa mayt’u, llamk’ana mayt’u.

Musuq rimaykuna

Thuñiy Cha’ska Imaynalla, maymantataq kanki?


Ñiy Chhulli
Rantiy Ñuqa Azangaro llaqtamanta kani.
K’usillu
Waqay
Khuchi
Ch’aki Qam Sandia llaqtamantachu kanki?
P’anay
K’anka
Phaway
Paqu Mana Sandia llaqtamantachu kani.
Qhulla
P’aqu
Q’aytu
T’anta Maymantataq kanki?
T’impuy
Tanta
Challwa
Thanta Punu llaqtamanta kani.
Huk’ucha
Qillqana sanampakuna ‘signos de puntuación’

¿? , . …
Ch'iku, ch'usu punto
T'aqaq ch'iku punto aparte
Ch'ikuwan samana ch'iku punto y coma
Tukuna ch'iku punto final
Tunki ch'ikukuna puntos suspensivos
Chupacha, samana ch'iku
Tapuna sanampa
Iskay ch’iku
coma
signos de interrogación.
dos puntos.
;:
Virgilio Agustín García García
B BÁSICO I ISKAY T’AQAY 20

HANLLALLIKUNA
Anterior Central Posterior
‘ñawpaqpi’ ‘chawpipi’ ‘qhipapai’
Altas /i/ /u/
‘hananpi’
Medias
‘kuskanpi’
Bajas /a/
‘uranpi’

T’UQLLAWANKUNA/KUNKALLIKUNA
Puntos de Articulación
Modos de Articulación Post
Bilabial Alveolar Patatal Velar Glotal
Velar
Simple p t ch k q
Oclusivas Aspirada ph th chh kh qh
Glotalizada p' t' ch' k' q'
Fricativas s h
Nasales m n ñ
Laterales l ll
Liquidas
Vibrantes r
Semiconsonantes
w y
Semivocales

ACHAHA/ACHAHALA
a ch ch’ chh h i k
<a> <cha> <ch’a> <chha> <ha> <i> <ka>
k’ kh l ll m n ñ
<k’a> <kha> <la> <lla> <ma> <na> <ña>
p p’ ph q q’ qh r
<pa> <p’a> <pha> <qa> <q’a> <qha> <ra>
s t t’ th u w y
<sa> <ta> <t’a> <tha> <u> <wa> <ya>

Virgilio Agustín García García


B BÁSICO I ISKAY T’AQAY 21

EL SISTEMA FONOLÓGICO

GRAFEMARIO

/p / paqariy piki puputi


‘nacer/amanecer’ ‘pulga’ ‘ombligo’
/t/ tayta titi tuta
‘padre’ ‘plomo/inflado’ ‘noche’
/ch/ chaka chikchi chukcha
‘puente’ ‘granizo’ ‘cabello’
/k/ kawsay kiru kuru
‘vida/vivir’ ‘diente’ ‘gusano’
/q/ qallu qiru qullqi
‘lengua’ ‘vaso’ ‘dinero’
/ph/ phaway phiña phukuna
‘correr’ ‘enojado’ ‘soplador’
/th/ thanta thiqtiy thuta
‘viejo’ ‘freir’ pollilla
/ch/ chhama chhichiy chhulla
‘áspero’ ‘odiar’ ‘rocio’
/kh/ khaya khiskilli khuchi
oca helada espeina chancho
/qh/ qhaway qhilli qhuru
mirar sucio duro

Virgilio Agustín García García


B BÁSICO I ISKAY T’AQAY 22

/p’/ p’atay p’istu p’unchaw


morder falda día
/t’/ t’anta t’ipiy t’uru
pan arrancar barro
/ch’/ ch’aki ch’iya ch’uklla
seco liendre chosa
/k’/ k’aspi k’iski k’ullu
/q’/ q’aspa q’ipi q’upa
gorra atado/bulto basura
/s/ sara sisi sullu
maíz hormiga feto
/h/ harawi hisp’ay hucha
poema orina pecado
/m/ manka misi muyu
olla gato rio
/n/ napay nina nuna
saludar fuego alma
/ñ/ ñaña ñit’iy ñust’a
hermana aplastar doncella
/l/ lawa likay luli
mazamorra leer picaflor
/ll/ llama lliklla llulla
llama manta mentiroso
/r/ raphi rimay runa
hoja hablar persona
/w/ wawa wira -
bebé grasa
/y/ yana - yupay
negro contar

Virgilio Agustín García García


B BÁSICO I ISKAY T’AQAY 23

Ñawinchasqa mayt’ukuna
Quiroz, A. (2000) quechua gramática. Bolivia.
Cerrón, R. (2008) quechumara. Perú.
Manual de escritura de quechua sureño Ministerio de Educación (2018) Perú.
http://www.museoraimondi.org.pe/upload/ima/3.pdf

Virgilio Agustín García García

También podría gustarte