Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Básico I
Yachaqaqpa mayt’un
Qillqa mayt’u
CONTENIDO
UNIDAD I.
UNIDAD II
ACHAHALA (alfabeto)
Uyariy hinaspa rimay
Vocales aiu
Semivocales/semiconsonantes wy
Consonantes simples h l ll m n ñ r s p t ch k q
Consonantes aspiradas ph th chh kh qh
Consonantes glotalizados p’ t’ ch’ k’ q’
NAPAYKUNAKUY (Saludos)
Riqsisqa runapaq
TAPUYCHIK KUTICHIYCHIK
Imaynallataq kachkanki? Allin, allinlla, allinllapuni
Allinllachu? Allin, allinlla, allinllapuni
Sumaqllachu? Sumaqllapuni, sumaqllam
Waliqllachu? Waliqlla, waliqllapuni, waliqllam
Pukllaq kani.
Argentina mama
suyumanta kani.
Wawqichay, panachay, turachay, ñañachay, kuraqniy, tiyuy, tiyay, awichuy, awichay, waway,
1.
Yachachiq: Imaynallam kachkanki, imataq sutiyki?
Juan: Ñuqa Juan kani
Yachachiq: Juan Mamanichu kanki?
Juan: manam Juan Mamanichu Kani,
ñuqaqa Juan Quispe kani.
Yachachiq: Yaykuytachu munachkanki?
Juan: ima?
Yachachiq: Yaykuytachu munachkanki?
Juan: arí, yaykuyta munachkani. yusulpay.
2.
Yachaqaq: Pampachaway!
Yachaqaq: Imaynallam, qamchu Jorge kanki?
Jorge: Arí, ñuqa Jorge kani, qamri?
yachaqaq: Ñuqa Sisa kani, riqsinakusunchik.
Jorge: Riqsinakusunchik chhikaqa.
Yachaqaq: Tupanankchikkama turachay.
Jorge: Tupanankchikkama panachay.
IMATAQ SUTIYKI?............................................................................
Napaykunakuykuna ‘saludos’
PANA WAWQI
ÑAÑA
Rimay Hablar
Hamuq pacha
Parlay Conversar
Willay Avisar, Contar Ñuqa tusu-saq
Hamuy Venir
Qam tusu-nki
Tusuy Bailar
Pay tusu-nqa
Waqay Llorar
Hamut’ay Pensar
SUTI RIMANAKUNA ‘Sustantivos’
Inti Sol
Killa Luna; Mes
Quyllur Estrella
Phuyu Nube
P’unchaw Día
Sukha/ch’isi Tarde
Tuta Noche
Para Lluvia
Wayra Viento
P’acha Ropa
Ch’aska Venus, lucero
QANCHISCHAWPA P’UNCHAWNINKUNA ‘DÍAS DE LA SEMANA’
Lunes Killachaw p’unchaw/p’unchay, lunis
Martes Antichaw p’unchaw/p’unchay, martis
Miércoles Quyllurchaw p’unchaw/p’unchay, mirkulis
Jueves Illapachaw p’unchaw/p’unchay, huywis
Viernes Ch’askachaw p’unchaw/p’unchay, wirnis
Sábado K’uychichaw p’unchaw/p’unchay, sawaru
Domingo Intichaw p’unchaw/p’unchay, tuminku
Raranapaq 1
1) Busca y escribe sustantivos que empiecen con las letras del alfabeto quechua
(achahala).
2) Escribe una presentación corta tuya, menciona tu nombre, ¿de dónde eres?, ¿cuántos
años tienes?, ¿dónde vives? y tu ocupación.
1) huk
ACHAHA/ACHAHALA
a ch ch’ chh h i k
k’ kh l ll m n ñ
p p’ ph q q’ qh r
s t t’ th u w y
2) iskay
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
CONJUGACIONES
Recuerda que todos los verbos en quechua terminan en el sufijo infinitivo -y; por ejemplo:
-Puriy, Rimay, Ñawinchay, mikhuy, t’impuy, phaway, thuñiy, waqyay, tusuy, puñuy
Para conjugar con verbos se suprime este sufijo infinitivo –y luego remplazaremos con los
marcadores de tiempo de acuerdo a los pronombres personales, por ejemplo, usaremos el verbo
Puriy (caminar):
Conjugación simple:
RUNA QHAWARICHINA YUYAYNIN
1ra Ñuqa puri-ni Yo camino
Sapanpi 2da Qam puri-nki Tú caminas
3ra Pay puri-n Él/Ella camina
1ra Ñuqanchik puri-nchik Nosotros(as) (I) caminamos
1ra Ñuqayku puri-yku Nosotros(as) (E) caminamos
Achkapi
2da Qamkuna puri-nkichik Ustedes caminan
3ra Paykuna puri-nku Ellos(as) caminan
RURACHIQKUNA (VERBOS)
Napay Saludar
Samay Descansar
Mikhuy Comer
Upyay / Waqtay Tomar a sorbos / Tomar de golpe
Pukllay Jugar
Puñuy Dormir
Puriy Caminar
Tusuy Bailar
Takiy Cantar
Wayk’uy Cocinar
Ruranapaq 2
1) Conjuga en presente simple los siguientes verbos en 1ra, 2da y 3ra persona.
Wayk’uy, qillqay, puriy, rimay, takiy, hamuy. yupay, mikhuy, samay, llamk’ay
2) Conjuga con los sufijos de pertenencia (y, yki, n) en los siguientes sustantivos:
Manka, t’anta, punku, misi, lliklla, wallpa, hamp’atu, maki, mama, allqu
1) huk
Rimana -ni -nki -n
2) iskay
Suti -y -yki -n
1) huk
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
..……………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
2) iskay
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………….
YUPAYKUNA
Ama qunqaychu
Terminación en vocal se agrega = -yuq
Terminación en consonante se agrega = -ni-yuq
Ruranapaq 4
Qichwa simipi yupaykunata qillqay
15 ………………………………………………………………………………………..........
19 ………………………………………………………………………………………..........
6 ………………………………………………………………………………………..........
12 ………………………………………………………………………………………..........
7 ………………………………………………………………………………………..........
21 ………………………………………………………………………………………..........
36 ………………………………………………………………………………………..........
44 ………………………………………………………………………………………..........
59 ………………………………………………………………………………………..........
63 ………………………………………………………………………………………..........
89………………………………………………………………………………………..........
101 ……………………………………………………………………………………….........
300 ………………………………………………………………………………………..........
425 ………………………………………………………………………………………..........
581 ………………………………………………………………………………………..........
897 ………………………………………………………………………………………..........
989 ………………………………………………………………………………………..........
Riqsichinakuymanta
Ñuqa Paul kani …………………… … Ñuqa………….. kani
Qam Maria kanki …………………… … Qam …………… kanki
Paymi Sisa …………………… … Paymi ………………
Laterales
Hanaq/wichay
Uray
Lluq’i
Paña
RUNAPA UKHUN
Ruk’a, wiksa, puputi, siki, simi, rinri, sinqa, rikra, maki, chaka, muqu, chaki, uma, chukcha,
kunka, muqlli, qhasqu, mat’i, ñawi…
Musuq rimaykuna
Qillqa mayt’u, qiru, p’acha, qhawana t’uqu, q’ipi, hamp’ara, tiyana, ñawi qhawana, puñuna,
q’upa, q’upa waqaychana, p’acha waqaychana, hawun, ñaqch’a, k’anchana, p’acha, pichana,
ch’akichikuq, hisp’ana wirk’i, k’anchaq wañuchina, pichana, punku, p’uti, tiliwisur, qillqana,
Musuq rimaykuna
¿? , . …
Ch'iku, ch'usu punto
T'aqaq ch'iku punto aparte
Ch'ikuwan samana ch'iku punto y coma
Tukuna ch'iku punto final
Tunki ch'ikukuna puntos suspensivos
Chupacha, samana ch'iku
Tapuna sanampa
Iskay ch’iku
coma
signos de interrogación.
dos puntos.
;:
Virgilio Agustín García García
B BÁSICO I ISKAY T’AQAY 20
HANLLALLIKUNA
Anterior Central Posterior
‘ñawpaqpi’ ‘chawpipi’ ‘qhipapai’
Altas /i/ /u/
‘hananpi’
Medias
‘kuskanpi’
Bajas /a/
‘uranpi’
T’UQLLAWANKUNA/KUNKALLIKUNA
Puntos de Articulación
Modos de Articulación Post
Bilabial Alveolar Patatal Velar Glotal
Velar
Simple p t ch k q
Oclusivas Aspirada ph th chh kh qh
Glotalizada p' t' ch' k' q'
Fricativas s h
Nasales m n ñ
Laterales l ll
Liquidas
Vibrantes r
Semiconsonantes
w y
Semivocales
ACHAHA/ACHAHALA
a ch ch’ chh h i k
<a> <cha> <ch’a> <chha> <ha> <i> <ka>
k’ kh l ll m n ñ
<k’a> <kha> <la> <lla> <ma> <na> <ña>
p p’ ph q q’ qh r
<pa> <p’a> <pha> <qa> <q’a> <qha> <ra>
s t t’ th u w y
<sa> <ta> <t’a> <tha> <u> <wa> <ya>
EL SISTEMA FONOLÓGICO
GRAFEMARIO
Ñawinchasqa mayt’ukuna
Quiroz, A. (2000) quechua gramática. Bolivia.
Cerrón, R. (2008) quechumara. Perú.
Manual de escritura de quechua sureño Ministerio de Educación (2018) Perú.
http://www.museoraimondi.org.pe/upload/ima/3.pdf