Está en la página 1de 44

yawarmasi

Básico II
Qichwa siminchik yachaqanapaq

Puno - 2021

CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 1


DIRECTORIO DEL CENTRO DE ESTUDIOS DE LENGUAS
EXTRAJERAS Y NATIVAS

RECTOR DE LA UNA PUNO: Dr.

VICERRECTOR ACADÉMICO: Dr. Rogelio Flores Franco.

DIRECTOR DEL CENTRO DE IDIOMAS: M.Sc. Héctor Escarza Maica

ADMINISTRADO DE CELEN UNA PUNO: Mg. Carlos Emilio Quilca Godoy.

COORDINADOR ACADÉMICO: Ing. Néstor Huanca Arias.

AUTOR DEL TEXTO.


Guillermo Valeriano Anahui.

DOCENTES QUE VALIDARON EL MATERIAL.


Guillermo Valeriano Anahui.
Benjamin Mango Mamani.
Eulalia Antonia Pino Apaza.
Bernardino Yucra Yucra.
César Genaro De la Cruz Lopez
Teodoro Julio Coronel Quispe
Alex C. Davila Quispe.
Miguel Zapana Vilcazán.

CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 2


PRESENTACIÓN

La enseñanza y aprendizaje de la lengua originaria en una sociedad multilingüe y


pluricultural como la nuestra; es una demanda prioritaria de la población actual. Ya que
exige ubicarnos en el contexto donde existe la diversidad de comunicación y pensamiento.
Además, permite conocer más la existencia y el desarrollo de nuestra cultura andina y
amazónica. Está en la lengua, la sabiduría más grande y rica del hombre andino, en cuanto
a la medicina, la nutrición, la tecnología andina que en la actualidad aún se practica. Todo
ello, para contribuir en el desarrollo de nuestro pueblo.

El presente material, ofrece a los participantes del curso de la lengua originaria, el


aprendizaje de la lengua quechua desde una reflexión práctica, para llegar a una reflexión
teórico. Para ello; el material denominado, Módulos de lengua originaria quechua, Básico II.
Contiene actividades de trabajo pedagógico; denominados en Quechua “Huk,
islay,… kutinpi llamk’anapaq”. Cada actividad tiene cuatro momentos: conversación
espontanea en situación real de la comunicación, aprendizaje de una canción, el
vocabulario y la autoevaluación. Dejando a criterio de cada Docente para el uso del
tiempo, que puede ser desde un día hasta una semana, viendo el escenario
lingüístico de los participantes.

La metodología de trabajo es conversacional, cuyo fin es el desarrollo de las


expresiones lingüísticas, para que el estudiante pueda participar activamente en las
conversaciones espontáneas en diferentes situaciones comunicativas y pudiendo
hacer uso de variados recursos expresivos. Para ello se fortalece con las canciones
populares referidas al tema, los mismos puedan ser acondicionados al contexto de
su situación real. El enfoque es comunicativo textual, dentro del paradigma,
sociocultural. Ya que las conversaciones se hacen con el uso peculiar de cada lugar,
respetando el idiolecto de cada persona y el dialecto de la zona, donde se practica la
lengua quechua.Ya que para hablar el Quechua, no solo se necesita conocer la gramática,
las reglas para la escritura; sino, la cultura, parte afectiva, lo sentimental, lo volitivo, es en
ahí la dulzura de la lengua, la verdadera expresión del quechua.

Sumaq rimayninchikkunaqa q’apaysapachapunimá, ñuqanchik ukhupiqa manayá


q’ayma rimaykunaqa kananchu.Imaynatas taytamamanchikkuna kawsayninkuta,
rimayninkuta saqiwarqanchik, kaqta ñuqanchikqa purichinanchik, ama ima
rimaykunawan ch’aluspa, ch’uwachatapuni rimakunanchik.

Guillermo Valeriano Anahui.

CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 3


Llapa llamk’aykunaq willakuynin

Huk kutinpi llamk’anapaq


Variación dialectal de la lengua Quechua.
Qichwa simi qillqap ch’ikunkuna yachaqanapaq.
Patachakaqa (cuadro consonántico)
Reflexión crítico sobre consonatismo y vocalismo Quechua.

Iskay kutinpi llamk’anapaq


Yawarmasinchikkunata riqsiykusunchik.
Saphinchikmantapacha kawsayninchik.
Wiñasqanchikmantahina sutikuna.
Achkha runaman riqsichikuy.

Kimsa kutinpi llamk’anapaq


. Wasinchikpa kawsayninkuna.
Puñuna wasip kawsayninkuna.
P’achanchikunap sutin.

Tawa kutinpi llamk’anapaq


Wayk’ukunap wasinp kawsayninkuna.
Wayk’ukuna wasip kawsayninkuna.

Pichqa kutinpi llamk’anapaq


Mikhunanchikkunamanta rimaykuna.
Uywa aychamanta mikhunakuna.
Papamanta mikhunakuna.
Qañiwamanta, kinuwamanta mikhunakuna.

Suqta kutinpi llamk’anapaq


Wasi uywakunap sutin.
Wasi uywakunap sutinwan rimaykuna hatarichiy.

Qanchis kutinpi llamk’anapaq


Yupaykunamanta, tapukuykunamantawan.
Yupaykunawan rimaykuna.
Tapukuykunawan rimaykuna.

CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 4


Huk kutinpi llamk’anapaq

Variaciones dialectales de la lengua Quechua

Ningún ser humano habla igual que el otro, porque cada uno elige formas de
expresiones diferentes de los que seleccionan los demás, con ello resulta la
pluralidad en las formas de hablar. Alguna de ellas pueden ser algo muy semejantes
pero nunca iguales, esto explica que dentro de los miembros de una familia pueden
reconocerse entre sí por el modo de hablar, originando las variaciones dialectales
tipificadas en cada contexto social, así tenemos una muestra de variación dialectal
de la lengua quechua:

Según Torero 2002, inicialmente ha sido clasificado en dos grandes grupos.

QUECHUA

Quechua I waywash Quechua II Yungay


Quechua Central Quechua Norteño - Sureño

De acuerdo al documento nacional de lenguas (Ministerio de Educación 2013) se ha


agrupado el quechua en cuatro grandes macrovariantes, con fines operativos y
normalización de la escritura.

QUECHUA DEL PERÚ

Quechua Quechua Quechua Quechua


Amazónico Norteño Central Sureño

Pastaza, Napo, Tigre, Cajamarca, Ancash, Huanuco, Chaanca: Huancavelica,


Putumayo, Alto napo, Ayacucho, Apurimac, Ica.
Lambayeque (Inca Pasco-Yaru, Junín
Santarrosino (Madre Collao: Apurimac, Cusco,
de Dios) Lamas (San wasi – Cañaris) y (Huanca Yaru)
Puno, Arequipa, Moqueg
Martín) Piura.

castellano Cusco collao Ayacucho Junin


Adivinar Watuchiy Musyay Musyaqluy
Aumentar Mirachiy/yapay Mirachiy Milachiy
Chicha Aqha Warapu Aswa
Ensuciar Qhillichay Qanrachay Qanlachay
Saludar Napaykuy Rimaykuy Limaykuy
Amanecer Paqariy Achikyay Aylliy

CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 5


Qichwa simi qillqap ch’ikunkuna yachaqanapaq

TAKIY

Patachakaqas ñuqayku kayku, (kuti)

Kimsa ñañantin kasqan puralla. (kuti)

Saha, Manañas qankuna kankis, (kuti)

Iskay ñañantin munanakunkis. (kuti)

Lalla nisqapas kaypiñas kachkan, (kuti)

Ra nisqapiwan kusikusparaq. (kuti)

Waya nisqapas chayamullantaq. (kuti)

Sinchi kusisqa tusukusparaq. (kuti)

Kunan tuta musqhuyniypi urpichallay;

huk’uchaman tukusqani urpichallay.

Michi mancharichiwasqa, urpichallay,

Wasiykiman ayqimuni, urpichallay.

Kunam kay tapukuykunata kutiykuchisunchik

Imamantam chay takiy rimachkan?


………………………………………………………………………………………………………
Pikunam kanman chay Patachakaqa nisqakuna?
………………………………………………………………………………………………………
Mayqinpiwanmi chayamun Lalla nisqa?
………………………………………………………………………………………………………
Imaynatam chayamun Waya nisqa?
………………………………………………………………………………………………………

CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 6


Patachakaqa Phathachhakhaqha P’at’ach’ak’aq’a

Saha Manaña Ra Waya


Lalla

Tapukuykunata kutichisunchik
Kay munay sipaskuna maypin tiyankuman?

Imaynan wasinku kanman? ¿…?


Paykunap wasinta riqsiyta munawaqchikchu?
Mayqinmi watuwaqchik, imaynas
chay sipaskunap wasin kanman chayta?

CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 7


Qichwa simi qillqap ch’ikunkuna yachaqanapaq (Patachakaqa)

Rimayninchikkunata aswan mat’ipaykusunchik

Papa tayta chaki kanka qasa


Phata thanta chhaku khamuy qhaway
P’aqu t’anta ch’aran k’ara q’ayma

Sasa Hatun Waqay Yanay Ratu

Sipas Hina Wich’u Yanapay Rimay

Suwa DE IDIOMAS
CENTRO HuñuUNA PUNO- GUIVAN
Wutilla Yupay Runa
Página 8
Breve reflexión sobre el consonantismo quechua

El consonantismo quechua está constituido por 25 consonantes y 3 vocales. Las


consonantes se clasifican en dos criterios:

a) Puntos de formación que son en seis órdenes: bilabiales, alveolares, palatales,


velares, post velares y glotales.
b) Modos de producción; se distinguen en cinco tipos de consonantes: oclusivas,
fricativas, nasales, líquidas y semiconsonantes. A su vez las oclusivas se subdividen
en simples, aspiradas y glotalizadas.

En los puntos de formación están considerados en el cuadro los siguientes fonemas:

- Bilabial: p, ph, p’, m, y w.


- Alveolares: t, th, t’, s, n, l, r.
- Palatales: ch, chh, ch’, k, ñ, ll, y.
- Velares: k, kh, k’.
- Post velares: q, qh, q’.
- Glotal: h.

En los modos de producción están considerados los fonemas que se encuentran en


lo horizontal del cuadro consonántico.

 Oclusiva simple. Es cuando el aire se obstruye en la boca y sale sin ningún


problema: P, T, CH, K, Q.

 Oclusiva aspirada. Es cuando la obstrucción del aire en la boca sale en


forma de copitos de aire: PH, TH, CHH, KH, QH.

 Oclusiva glotal. Es cuando el aire se obstruye en el tubo faríngeo, porque


el sonido se produce desde el glotis, y la salida de aire por la boca es en forma
de explosiva o el aire se explosiona: P’, T’, CH’ K’ Q’.

 Fricativas. Se da en dentoalveolar la S, y en glotal la H. La primera


aparece en todo momento, mientras la segunda sólo aparece en posición inicial
absoluta y en contextos intervocálicos.

 Nasales. Se da en bilabial M, dento alveolar la N, y la palatal Ñ. La primera


fue neutralizado por la N. En la actualidad ya no se registra en posición final de
la palabra. Ej. /qam/ por /qan/; /kamcha/ por /kancha/ ambos se refieren al
tostado, pero más se refiere a un cerco, entonces era necesario recurrir a
/hank’a/.

 Líquidas. Son de dos clases: laterales que son L y LL. y vibrante R.

 Semiconsonantes. Aparecen en bilabial W, y el otro en palatal Y.

CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 9


Aparato fonador en el perfil articulatorio

Reflexión teórico y análisis crítico sobre el vocalismo quechumara

El sistema vocálico del Quechumara, está constituido por tres vocales funcionales;

(a, i, u ). Se ubican en función al desplazamiento de la lengua dentro de la cavidad


bucal: Anterior /i/, Central /a/, Posterior /u/. De igual manera: alta /i, u/, baja /a/.

La presencia de las vocales /e/ y /o/ en el plano oral, tanto en quechua como en
aimara, solo aparece en la presencia de los sonidos post velares “q”, “qh”, “q’” y “x”.
Porque estos sonidos hace que la vocal /i/ y /u/ se abran y pronuncien como /e/ y /o/.
Ejemplo. Erqe, orqo, eqeqo. Y se escribe así: irqi, urqu, iqiqu, etc.

Así mismo debemos aclarar; que en quechua y aymara a nivel escrito, no existe
diptongos ni triptongos. En ningún caso pueden juntarse las vocales en una palabra,
y si exige hacer el uso de Y – W, en reemplazo de i y u, si aparece dos vocales en
una palabra. Ejemplo. Wayra, q’aytu, tawna, etc.

DESPLAZAMIENTO DE LA
LENGUA ANTERIOR CENTRAL POSTERIOR
POSICIÓN DE LA LENGUA

ALTA /i/ /u/

MEDIA
e,  , I  , ,U 
BAJA

/a/

CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 10


Sapanka qillqa ch’ikuwan rimaykunata wakichisunchik

Pa: ……………………….. ……………………… ……………..……… …………………………..

Ta: ………………………… ……………………… ……………..……… …………………………..

Cha: ……………………… ……………………… ……………..……… …………………………..

Ka: ……………………….. ……………………… ……………..……… …………………………..

Qa: ……………………….. ……………………… ……………..……… …………………………..

Pha: ……………………….. ……………………… ……………..……… …………………………..

Tha: ……………………….. …………………… ……………..……… …………………………..

Chha: ………………………. ……………………… ……………..……… …………………………..

Kha: ……………………….. ……………………… ……………..……… …………………………..

Qha: ……………………….. ……………………… ……………..……… …………………………..

P’a: ……………………….. ……………………… ……………..……… …………………………..

T’a: ……………………….. ……………………… ……………..……… …………………………..

Ch’a: ………………………… ……………………… ……………..……… …………………………..

K’a: ……………………… ……………………… ……………..……… …………………………..

Q’a: ……………………….. ……………………… ……………..……… …………………………..

Sa: ……………………….. ……………………… ……………..……… …………………………..

Ha: ……………………….. ……………………… ……………..……… …………………………..

Ma: ……………………….. ……………………… ……………..……… …………………………

Na: ………………………… ……………………… ……………..……… …………………………

Ña: ……………………….. ……………………… ……………..……… …………………………

La: ……………………….. ……………………… ……………..……… …………………………..

Ra: ……………………….. ……………………… ……………..……… …………………………..

Wa: ……………………….. ……………………… ……………..……… …………………………..

CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 11


Kunanqa kay rimaykunata aswan kallpachaykusun

Qunchu, q’uncha qhincha. Q’uñi q’uncha q’uñichkaqlla


k’anchachkan, q’uñi q’uncha.
Killa, qilla, qhilla, q’illu.

Kuchu, khuchi, k’uchu, q’uchu. Khullu k’uchki k’usillu, khutullana


qhitimuchkan k’uchki k’usillu.
Khata, Qata, qhata, q’ata,

Qara, k’ara, khara, q’ara.


Qhawarillaypas, qharinpanmanta
Kiru, khiru, k’iru, q’iru. qhari wawa qhawamuchkan.

Tanta, thanta, t’anta, t’anka.


Chay t’ikata t’iparquy, hinata,
Tinki, thinti, t’inki, t’inka. t’iparayasqa t’ika kanqa.

Kanka, khanka, k’anka, qhanqa.


Q’illu k’ankap k’akaran kanka kanqa.
Kimsa, qhincha, qichincha. Kanqa, q’illu k’ankap k’akaran kanka.

Puñuy, p’uñuy, phuyuy.


Pichqa p’isqi rikchayniyuq p’isaqa,
Pisqu, phichku, p’isqi. p’isqip’isqipi pisirqapusqa.

Purun, phurun, p’urun. Phuyu phuyupi, p’isaqap


phurun p’utu patapi putumin.
Patay, phatay, p’atay, pasay.

Khasa, qasa, q’asa, qhasqa. K’aspichasqa k’aspi k’aspipi,


k’aspiraq ukhucha k’aspirqusqa.
Qhutuy, qutuy, q’utuy, k’utuy.

Kuchu, k’uchu, qhuchu, qunchu. K’uchumanta k’uchki khuchip


chupanta kuchuharqamuni.
Qhawarisqa qhali khuchi kachkan

………………………………………………… ……………………………………………………...

………………………………………………… ……………………………………………………….

CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 12


Yachaqasqanchikta sut’inchaykusun

Hunt’apasunchik Ima yachasqanchikta qillqasun

El quechua está dividido en cuatro macro Escribe las 25 consonantes y 3 vocales


variantes: ………………..…………………………. del panalfabeto Quechua.

…………………………………………………………….. …………………………………………………
…………………………………………………
En Quechua sureño, ¿qué micro variantes …………………………………………………
existen? …………………………………………………

……………………………………………………………….. Escribe una palabra con las consonantes


aspiradas.
¿Quechua del Altiplano a que micro …………………………………………………
variedad pertenece? …………………………………………………
………………………………………………………………
Escribe dos palabras con las semivocales.
¿Cuál es la diferencia que existe entre la ………………………………………………………
variedad Chanka y la variedad Collao? ………………………………………………………
………………………………………………………………
Escribe una palabra con las consonantes
Escribe 3 a 5 palabras del quechua chanka. glotalizadas.
………………………………………………………………. …………………………………………………
…………………………………………………
Escribe 3 a 5 palabras del quechua Collao.
En qué caso se usa la H. …………………
…………………………………………………………….. …………………………………………………

Musuq rimaykuna iskaynin simipi.


Qichwa simi. Lengua Quechua Munay sipaskuna. Lindas chicas.
Qillqap Ch’ikunkuna. Consonantes. Maypi tiyanman. Dónde vivirán.
Hanllayninkuna. Vocales. Imayna wasin Cómo es su casa.
Patachakaqa. Consonantes oclusivas. Kaymin sutin Esto es su nombre.
Phathachhakhaqha Oclusivas aspiradas. Kunan tuta. Esta noche.
P’at’ach’ak’aq’a. Oclusivas glotalizadas. Musqhuyniy. Mi sueño.
Saha. Consonantes fricativas. Huk’ucha. Ratón.
Manaña. Consonantes nasales. Urpichalay. Palomita.
Waya. Semi consonates, vocales. Tukusqani. Me convertí.
Allin kunkawan Con buena voz. Mancharichiy. Asustar.

CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 13


Iskay kutinpi llamk’anapaq

Yawarmasinchikkunata riqsiykusunchik

Kaymi Tayta Sawinup Phamillan. Esto es la familia de don Sabino.

Ñuqa kani Ñuqa kani


Churi Tayta.
Yo soy papá
Ñuqa kani
Mama.
Ñuqa kani
Kuraq Ususi

Ñuqa kani
Sullk’a Ususi

Ñuqap sutiymi Isawila, kaypin llapan Mi nombre es Isabela, aquí


vivo con toda mi familia. Tengo
phamillantin tiyakuni. Kimsan waway, huk
tres hijos, un hijo y dos hijas.
churiy, iskay ususiy. Qusaypa sutin Sawinu; Mi esposo se llama Sabino; con
paywan warmaychaykumantapacha él nos hemos juntado desde
muy joven. Vivimos muy bien
parischakurqayku. Allinllatan kawsakuyku, nomá, hacemos nuestras
chakratapas awichuykup hallp’allampi chacritas en el terreno de
nuestro abuelito, tenemos
rurakuyku, uywallaykupas kan. Aswanpas
nuestros ganaditos. Más bien
wakchallam kakuyku, manam taytamamaykuqa somos huérfanos, no tenemos
kanchu, sapallaykum puriykachakuyku. padre ni madre, vivimos solos
nomá.

CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 14


Takiychata yachaqaykusunchik

Taytallay mamallay
Takiy (Los campesinos)

Taytallay, mamallay wawallaykin kani. (kuti)

Amalla k’amimuwaychu wawallaykin kani,

Amalla k’utumuwaychu churillaykin kani.

Kuraqchay, sullk’achay turallaykin kani,

Sullk’achay, kuraqchay wayqillaykin kani.

Amalla chiqnimuwaychu, turallaykin kani,

amalla chiqnimuwaychu, wayqillaykin kani.

Kunan yachasqanchikmam hina sapanka wachupi rimaykunata


hunt’aykuchisunchik.

Kaymi lankha Ñuqa kani

……………………. ……………………

Ñuqa kani

Ñuqa kani …………………………


.
…………………….

Ñuqa kani
Ñuqa kani kuraq
…………………..
…………………………………
…………………….

CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 15


Saphinchikmantapacha kawsayninchik

Ususiypa wawankuna Wawaypa wawan Churiypa wwawankuna

Qatayniy Ususiy waway Churiy Qhachuniy


y
Panay Wayqiy
Ñuqa

Taytay Mamay

Awichay Awichuy

Tunu awichay Tunu awichuy

Yawarmasinchik ukhupi tarikun

Lluqsiq yawarmasinchik Hawa yawarmasi


Tunu awicha/u ………….............. Qhachun ………………….
Awicha/u …………………... Qatay ………………….
Mama ………………….. Hatun tayta ………………….
Tayta ………………….. Hatun mama ………………….
Wawa …………………. Ara mama ………………….
Wawap wawan .………………… Ara tayta …………………
Churi ………………….. Layasi …………………
Ususi …………………. Marq’aqi …………………
Pana …………………. Uywaqi …………………
Tura …………………. Unu tayta …………………
Ñaña …………………. Chukcha mama ………………..
Wayqi ………………… Ipala ………………..
Phiwi ………………… Ikma …………………
Chanaku …………………

CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 16


Kay rimaykunata hunt’aykusunchik

Ñuqap sutiyqa Guillermo Mi nombre es Guillermo.


Mamaypa sutin Juana Mi mamá se llama Juana.
Taytaypa sutin ………………………. ……………………………………..
Yachachiqniypa sutin ...…………….. ……………………………………..
Wawaypa sutin ………………………. ……………………………………..
Turaypa sutin ………………………. ……………………………………..
Ñañaypa sutin ………………………. ……………………………………..
Awichaypa sutin …………………….. ……………………………………..
Tunu awichuypa sutin ……………... ……………………………………..
Yachaywasiypa sutin ………………. ……………………………………..
Urpichaypa sutin ……………………. ……………………………………..
Qusaypa sutin ………………………… ……………………………………..
Allquchaypa sutin …………………… ………………………………………
Michichaypa sutin …………………... ………………………………………
………………………………………
Ñuqa …………………… Mama-y…………….
……………………………..
Qam …………………… Mama-yki ……………………………..
Pay …………………… Mama-n ……………………………..
Ñuqanchik …………………… Mama-nchik ……………………………..
Ñuqayku …………………… Mama-yku ……………………………..
Qamkuna …………………… Mama-ykichik …………………………….
Paykuna …………………… Mama-nku …………………………….

wawa-y ….……………… Qillqana-y ……..….……………


………..-yki ….……………… ……..…..-yki ….……..……………
………..-n ….……………… ……..…..-n ….…………..………
………..-nchik …….…………… ……..…..-nchik …….……………..…
………..-yku ……….………… ……...…..-yku ……….……………
………..-ykichik ………………… …………..-ykichik ……………………
………..-nku ...……………… …………..-nku ...…………………

CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 17


Wiñasqanchikmanhina sutikuna

Lankha wawa puñuchkan. ………………………………………………..

Qhali lankha wawa. ………………………………………………..

Wawa mamanman ………………………………………………..


lat’achakan.
………………………………………………..

P’iti wawa michk’i ruruta ………………………………………………..


mikhuchkan.
………………………………………………..

Maqt’achakuna tiyachkan ………………………………………………..

P’asñachakuna tiyachkan ………………………………………………..

Warmachakuna kusisqa ………………………………………………..


sayamuchkanku.
………………………………………………..

Waynasipaskuna ………………………………………………..
kusisqa rimachkanku.
………………………………………………..

Wayna runa, sipas ………………………………………………..


warmiwan parischakun.
………………………………………………..

Huk machu runa iskay ………………………………………………..


paya warmiwan sayachkan
………………………………………………..

Awicha llakisqa ………………………………………………..


tiyachkan.
………………………………………………..

Thultu awicha qhali ………………………………………………..


tiyamuchkan.
………………………………………………..

CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 18


Takiychata yachaqaykusunchik
Takiy

Taytamamaykichu yachachirqasunki,

Mamataytaykichu kamachimusunki;

Sumaqta wayqipanantin tiyakunanchik nispa;

Munayta turañañantin kawsakunanchik nispa.

Manayari wayqiy chiqninakunanchikchu,

Amayari panay maqanakunanchikchu ;

ch’ullata kuraqsullk’antin tiyakunanchik riki;

kusisqa wawamasintin kawsakunanchik riki.

Aysarillaway, pusarillaway; kay yachaywasiyman pusarillaway. (kuti)

Manaña, manaña, puriyta munaqtiy; waqachiqtiycha ripun niwanki. (kuti)

Imaynas hap’iqasqanchikman hina kay tapukuykunata kutiykuchisunchik

- Imamantan kay takiy rimasqa?


…………………………………………………………………………………………………………………….
- Imatan tayta mamanchikkuna yachachiwanchik?
………………………………………………………………………………………………………………………
- Turapanantin imaynatan kawsakunanchik?
………………………………………………………………………………………………………………………

Wayqiy Taylunchu, imay AArí wayqichay, amallaraq,


urastan ripusunchik. hhuch’uytawan tiyarisunchik.
Mamanchiktaq Hhinaspa chinkaykapusunchik.
k’amiwasunman.

………………………………………… A…………………………………………………………
………………………………………… …………………………………………………………
……………………………………….. ……………………………………………..

CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 19


Imaynam ñuqanchikpa kawsayninchik

Ñuqanchikpa kawsayninchikpiqa manan kanchu wak, wak tiyay,


nitaqmi kanchu qhawanakuy, churanakuy. May ayllupipas, llaqtapipas, ch’ulla
runa hinam tiyakunchik. Kawsasqanchik ukhupiqa riqsinchik: tayta, mama,
wawa chayllatan. Awichu, tunu awichupas;
kuraq tayta, kuraq mama. Paykunaqtaqa;
hina wawampas, wawanpa wawanpas,
qatayninpas, qhachuninpas llapam
wawankama, wasi uywakunapas wawa,
chakra rurukunapas mama; chaymi chay
runaq allin kawsaynim.

Sapanka rimaykunata siq’ikunawan tupaykuchisunchik

Mama ususintin tiyachkan.

Mama churintin sayachkan.

Maqt’acha mamantin sayachkan.

P’asñacha mamantin tiyachkan.

P’asñacha ñañantin sayachkan.

Wayqi panantin kusisqa sayachkanku.

Qhari warmi kusisqa sayachkanku.

Kasqanpura warmachakuna sayachkanku.

“Kawsayninchik ukhupiqa,
manan imapas kanmanchu
Yawarmasinchik hina
CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 20
munanaqa”
Achkha runaman riqsichikuyninchik

Ancha munasqa turañañaykuna, imaynalla kachkankichik; Allinllachu.


Ñuqap sutiymi; Mayumi Ñawira Aqarapi. Kay Puno llaqtapi tiyakuna,
kakunitaqmi chaqay Sangabán Yunka
ayllumanta. Taytayqa kasqa, Ayaviri
llaqtamanta, Mamaytaq Kasqa Macusani
hap’iymanta. Paykunaqa allin runaq wawan
Karqanku, ñuqatapas allinta uywawarqanku.
Kunan kaypi tarikuni, Qamkunaman
riqsichikuyta munaspa, hinaspataq
imallatapas rimariyta munaspa. Chayllata
rimarqusaq. aswanpas ima
pantayniykunamantapas
pampachaykuwankichik. Yusulpay.

Kay Puno llaqtamanta,


Maymanta kanki
wirta waraya ayllumanta.
Tayta.
Qamrí?
Ñuqa kani
Taytay kasqa chaqay
chaqay Ayaviri
Moquegua llaqtamantata,
llaqtamanta.
mamaytaq kasqa kay Puno
llaqtamantapuni.
Tayta
mamaykiri
Taytamamayqa
maymanta
karqan allin
karqan.
runa.

CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 21


Yachaqasqanchikta sut’inchaykusun

Kay tapukuykunata Kastilla simiman kutichisun


kutichisun
Wawaypa taytan …………………………………………
Ima mamaykip sutin? …………………….. Wawaypa wawan ………………………………………..
Taytaykiptarí? …………………………….. Kuraq churiy ………………………………………..
Kuraqniyki kanchu? ……………………….. Sullk’a ususiy ………………………………………..
Imataq awichaykip sutin? ….…………… Paymi qusay ………………………………………..
Tunu awichuyki kanchu? ………………... Lankha wawayki ………………………………………..
Wawayki kanchu manachu? …………… Qatayninku ………………………………………..
Hayk’a wawataq kankichik? ……………. Layasinchik ………………………………………...
Kastilla simipi imaninchiktaq lankha Paymi uywaqiyki ………………………………………….
wawata? ……………………………………….. Tunu awichuyku …………………………………………

Rimaykunata kastilla simiman kutirquchisunchik.


Tunu awichu Bis abuelo. Qatay Yerno.
Thulltu awicha Muy anciana Qusa Esposo
Awichu Abuelo. Qhachun Nuera.
Awicha Abuela Layasi Con suero
Awichuy Mi abuelo Irqi Niño
Tayta Padre, papá Sipas Joven mujer.
Taytay Mi padre, mi papá. Wayna Joven varón.
Mamay Mi Madre, mi mamá. P’asña Joven mujer.
Churi Hijo. Maqt’a Joven.
Ususi Hija. Qhari Varón.
Wawa Niño. Warmi Mujer
Lankha wawa Bebé recién nacido Warma Adolecente.
Asu wawa Bebé de dos meses Yanay, urpiy Mi novio
Kuraqniy Mi mayor Quyay Mi esposa
Sullk’ay Mi menor Hatun tayta 1ro Padrino
Phiwi Primeriso Ara Tayta 2do Padrino
Chanaku Último hijo Marq’aqi Padrino bautismo
Maqt’acha Niño Chukcha tayta Padrimo corte pelo
P’asñacha Niña Ipala Tío
Q’ahu wayna Jovencito Ikma Viuda

CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 22


Kimsa kutinpi llamk’anapaq

Wasinchikpa kawsayninkuna

Kaymi altus
Kaymi altus wasi punku Kaymi wasiq
wasi qhawana
t’uqun.

Kaypin tiyakuni Kaymi


pampa wasi
taytamamaywan,
punku
sullk’akuraqniykunawan
n

Huk takiychata yachaqaykusunchik

WASI WASICHAY

Wasi wasichay allinmi,


wasi wasichay munaymi.
Taytamamaywan tiyanakunay
Kuraqsullk’aywan tiyakunay
Wayqipanaywan tiyakunay.
Hakuchu wasichanchikman,
haku panachay risunchik,
Taytamamanchik k’amiwasun,
Mamataytanchik k’amiwasun.
Ñachu panachay phuchkanki,
Ñachu panachay awanki,
munay pallay punchuchata,
munay pallay llikllachata,
rikch’ay rikch’ay unkhuñata.

CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 23


Puñuna wasimanta rimaykusunchik

Ñuqaykuqa puñukuyku warachallapi. Ichhuta


sikñirquna, hinaspataq uha qarawan
mast’arquna, chaymantaq pisarawan
qatarqukuna. Sawnakunchikqa
p’achallanchikwan. Wakin p’achanchiktaqa
p’acha q’ipipi waqaychana. Imakunapas
walqhanapaqqa, walqhanata rurakuna.
K’anchakunchiktaq micha chuwawan. Pipas
chayamuwanchik hinaqa, tiyana k’ullupi tiyarichina.

Imamantam chay qillqakuna rimasqa? …………………………………………………


Imakunam puñuna wasipi tarikun? ……………………………………………………..
Imapi p’achanchikta waqaychana? ……………………………………………………..
Imawanmi sawnakuna? …………………………………………………………………..
Imapim puñunata mast’ana? ……………………………………………………………
Imapim tiyarikunchik? ……………………………………………………………………
Imawan tuta k’anchakunchik? ………………………………………………………….

Puñuna wasipi kawsaykunata riqsiykusunchik

Puñuna wasi …………………..


Waracha …………………..
Mast’ana …………………..
Uha qara …………………..
Qatakuna chusi …………………..
Thanaku …………………..
Sawnana …………………..
P’acha q’ipi …………………..
Kay puñuna, pallay awasqa chusiwan
Walqhana …………………..
qatasqa kachkan.
Micha chuwa …………………..
Qhawana t’uqu ………………….. Sawnananqa mana sut’ichu ikhurin,
Tiyana k’ullu ………………….. puñunawan p’ampasqa ukhupi
kachkan.

CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 24


P’achanchikkunap sutinta riysiykusunchik

Qhari runaqa ahinatan p’achakun

Kaymiyana
Kaymi sumpichuy.
sumpichuy.
Mana ch’ulluywan churakunichu.
Manan ch’ulluy kanchu.
Kuhantaywan punchuyta watakuchkani.
Kuhantaywan punchuyta watakuchkani.
Kaytaqmi puka punchuy.
Musuqmi puka punchuy.
Muranayqa yuraqmi.
Mana chakitayuq
Muranaypas kachkani.
yuraq waytamanta.

Ch’uspaypas
Mana munay
chakitaywan rikch’ay rikch’aycha.
churakamunichu.
Surahuypas allqu waqtanaypaq.
Chumpiywan watasqa warayqa.
Waraypas yana waytamanta.
Surahuypas allqu waqtanaypaq.

Ch’uspaypas munay rikch’ay rikch’aycha.

Waraypas yana waytamanta.

Ch’umpi sapatuypas.

Kunantaq kay rimaykunata kutiykuchisunchik, hunt’aykuchisunchik.

Kay runam sayachkan munay p’acharqusqa: Qillqaykusun qhari runaq p’achanta


iskaynin simipi.
yana ………………….………………, yawar puka
………………………….. ……………………….
…………………………………., yuraq …………………….
………………………….. ……………………….
yana ……………………….…., ch’umpi sapatuyuq. ………………………….. ……………………….
………………………….. ……………………….
Ch’uspanpas …………………………….. imaymana ………………………….. ……………………….
riqch’ayniyuq, t’ikachayuq. Makinpitaq ………………………….. ……………………….
……………………………..……….. apachkan allqu ………………………….. ……………………….
………………………….. ……………………….
waqtananpaq. Aswanpas mana …………………..
………………………….. ……………………….
kanchu, nitaq ima rurananpas kanchu. ………………………….. ……………………….
………………………….. ……………………….

CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 25


Warmi runaqa ahinatan p’achakun

Kaymi munay rikch’aysapa muntiray.

Manan sarsilluywan churakamunichu.

Kaymi yana chukuy.

Chamaraypis munay t’ika t’ikacha.

Chumpiypas munay rikch’aychayuq.

Yuraq unkhuñaypas.

Qillu ukhu pulliraypas.

Q’ipiytaqa wasiyman saqimuni.

Warak’ayta mana apamunichu.

Musuq usutaypas.

Manan t’ipanay kanchu, nitaqmi


phuchkanaytapas apamunichu.

Kunantaq kay rimaykunata kutiykuchisunchik, hunt’aykuchisunchik.

Kay warmi sayachkan munay p’acharqusqa: Qillqaykusun warmi runaq p’achanta


iskaynin simipi.
Munay rikch’ay, rikch’ay …………………………….,
………………………….. ……………………….
yana ……………………………………., t’ikasapacha
………………………….. ……………………….
………………………………………, rikch’ay rikch’ay ………………………….. ……………………….
chumpiyuq, patapi yana …………………………….. ………………………….. ……………………….
ukhupitaq q’illu …………………………………., ………………………….. ……………………….
………………………….. ……………………….
musuq hiwi usutayuq. Makinpitaq apachakn
………………………….. ……………………….
yuraq ……………………………….. aswanpas mana ………………………….. ……………………….
ima rurananpas kanchu, ni q’ipiñanpas ………………………….. ……………………….
………………………….. ……………………….
kanchu. Nitaq ikhurinchu t’ipanan, sarsillun,
………………………….. ……………………….
warak’an.
………………………….. ……………………….

Kunanqa imawan p’achasqa kachkanchik, chayta willakusunchik.

Ñuqa kachkani yuraq kamisayuq, uqi chumpayuq, yana warayuq…

CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 26


Rimaykunata kastilla simiman kutirquchisunchik.
Wasi. Casa. Sawnana. Almuhada.
Allin wasi Casa buena. Thanaku. Sobre cama.
Munay wasi. Casa bonita. Warkuna. Colgador.
Tiyana wasi. Casa para vivir. Micha chuwa. Velador.
Wasiy. Mi csa P’acha q’ipi. Ropero.
Wasiyki. Tu casa. Qhari p’acha. Ropa del varón.
Wasin. Su casa. Sumpichu. Sombrero.
Wasinchk. Nuestra casa. Ch’ullu. Chullo.
Wasiykichik. Vuestra casa. Punchu. Poncho.
Wasinku. Sus casas. Murana. Camisa de bayeta.
Llaqta wasi Casa del pueblo. Chaliku. Chaleco.
Altus wasi Segundo piso Chumpi. Faja.
Pampa wasi. Primer piso. Wara. Pantalón.
Qaqa wasi. Cueva. P’ulqu. Zapato.
Rumi wasi. Casa de piedra. Ch’uspa. Chuspa.
Astana wasi. Cabaña. Kuhanta. Bufanta, Chalina.
Wasi punku. Puerta de la casa. Surahu. Surriago.
Wasip qatanan. Techo de la casa. Wach’i. Flecha.
Yachaqasqanchikta sut’inchaykusun
Wasip qhawana t’uqun Ventana. K’antina. Rueca para torcer.
Wasip kawsaynin. Cosas de la casa. Warmiq p’achan. Ropa de mujer.
Puñuna wasi. Dormitorio. Muntira. Montera.
Puñuna. Cama. Phullu. Manta para taparse
Waracha. Sitio para tender cama. Chuku. Manta grande.
Mast’ana qara. Cuero para tender. Chakita. Chaqueta.
Qatana chusi. Frasada. Pullira, p’istuna Pollera.
Patara pata. Gradas. Usuta. Ojota.
Wasi pichana. Escoba. Unkhuña. Estalla.
Q’upa churana. Basurero. Q’ipiña. Quepiña.
Tiyana k’ullu. Pedazo de tronco para sentar. T’ipana. Prendedor.
Simp’ana. Para trensar.
Sarsillu, t’ikacha. Arete.

CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 27


Tawa kutinpi llamk’anapaq

Wayk’una wasip kawsayninkunata riysiykusunchik

kay q’awawan Mama, qanchis


wayk’ukuna. warmachakunantin
hawallapi
mikhuchkanku.

Sipascha
sayaspa p’ukupi
Kay mikhuna
mikhuchkan.
sañu mankapi
wayk’usqa.
Q’atawi lawatan
mikhuchkayku.

Pikunan kachkanku? …………………………………………………………………


Imatan mikhuchkanku? ………………………………………………………………
Imapi wayk’usqan chay mikhuna kasqa? …………………………………………

Kay aqha p’uñupim


Kay sumaq mikhuna
aqhataqa puquchina.
q’unchapi, sañu
mankapi wayk’usqa. Kay mikhunaqa
sumaq
q’apaysapacha.
Ñuqaykuqa,
kachimanta
Kaypin llapan
milluniraytan
yawarmasintin
mikhuyku.
mikhuchkayku.

Imatan chay runakuna rurachkanku? ………………………………………………


Imapim aqhata puquchina? …………………………………………………………..
Chay mikhuna imapi wayk’usqan? …………………………………………………..

CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 28


Huk takiychata yachaqaykusunchik

Wayk’ukuymanta

Usqhayta, usqhayta rikch’arimuy,

ñan pacha q’aqtaña sayarimuy;

purinanchikpaq wayk’ukusun,

llamk’ananchikpaq wayk’ukusun.

Q’unchata hap’ichiy phuspuruwan,

ninata pkukuykuy rawrananpaq;

papa wayk’uta t’impuchisun.

Uman kaltuta phatachisun.

Apamuy, apamuy p’ukuykita,

usqhayta qaraway mikhunata;

phari, pharita mikhuykusun,

q’uñichkaqllata mikhuykusun.
Guillermo Valeriano Anahui.

Kunan kay tapukuykunata kutiykuchisunchik

Imamantan chay takiy rimasqa? ………………………………………………………….


Imapaq rikch’arinman? ……………………………………………………………………
Imawan qhunchata hap’ichina? ………………………………………………………….
Imata phatachina? ………………………………………………………………………….
Imaynata mikhuykusun? ………………………………………………………………….
Wasiykipi imakunata wayk’ukunki? …………………………………………………….

Wayk’ukunchikqa sumaq q’apaysapachata,


hinaspataq uchu kutachayuqta mikhukunchik.
Chaymá! llaqtanchikpa usunqa.

CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 29


Wayk’ukuna wasipi kawsaykunata riqsiykusunchik

Kaymi wayk’ukuna wasi. Ésta es la cocina.

Qichimiranta q’usñi lluqsin. El humo sale por la chimenea.

Kay q’unchapi wayk’ukuna. ………………………………………………..

Musuq q’uncha iskay ñawiyuq. ………………………………………………..

Q’unchapi wayk’ukuna manka. ………………………………………………..

Musuq sañu manka wisllantin. ………………………………………………..

Unu q’uñi t’impuchina p’uñu. ………………………………………………..

Kay p’uñupi lichita t’impuchina. ………………………………………………..

Kay hik’ipi sarata hank’akuna. ………………………………………………..

Phari hik’ipi sara hank’a t’uqwan ………………………………………………..

Kaypa sutin “huq’uyllu”. ………………………………………………..

Huq’uyllupi qañiwata hank’ana. ………………………………………………..

Kay puruñapi, allpitata maquna. ………………………………………………..

Puruñapi imaymanata rurana. ………………………………………………..

Kaypa sutin; urpu, p’uñu. ………………………………………………..

Aqhap’uñupi aqhata puquchina. ………………………………………………..

Kaymi kay maran tunawantin. ………………………………………………..

Maranpi kutana ch’uñuta, sarata. ………………………………………………..

CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 30


Qichwa simipi kutiykuchisun Kay tapukuykunata kutiykuchisunchik

Imapi papata wayk’una? ……………………… Mamay ………………………….. qarawan.


Imawan qarakuna? ………………………….. Wawa …………………………..upin.
Imapi mikhuna? ………………………………….. Taytay ch’uñu ………………………….luqlun.
Imapi qañiwata hank’ana? ….………………. Kuraqniy …………………………………….p’atan.
Imapaq hik’i? ………………..........................
Irqikuna, sara ……………………………..k’utun.
Imapi aqhata puquchina? …………………….
Imapaq maran? …………………………………… Mamay ………………………………………hank’an.

Imapi uchuta kutana? ………………………….. Panay ………………………………………. Kutan


Imapi qañiwa hak’uta rurana…………………
Wayqiy ……………………………………. qhunan
Imawan tulluta p’akina ………………………..

Rimaykunata kastilla simiman kutirquchisunchik.


Wayk’ukuna wasi cocina Llant’a leña.
Q’uncha fogón Qullqa depósito para takiya
Q’uncha ñawi hornilla. P’utu deposito de piedra
Uchha wiña depósito de bosta Wasi kawsaykuna bienes de la casa.
Uspha wiña depósito de ceniza Wayk’ukuy cocinar
Wayk’una combustible Q’apaysapa delicioso
Q’awa bosta. Uchu kuta Ají molido
Uchha taquia. Q’ayma mikhuna comida sin sabor
Sañu manka olla de barro
Wislla cucharón.
P’uku/chuwa plato de barro
Puruña/miyanu lavador de barro
P’uñu, urpu chumba, cántaro
Unu aysana balde
P’uku churana para guardar platos
Hik’i para tostar maíz
Huq’uyllu para tostar cañihua
Maran batán
Qulluta, muruq’u piedra para moler
K’achina hacha de piedra
………………………………………
Qhuna moledora de piedra

CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 31


Pichqa kutinpi llamk’anapaq

Mikhunanchikkunata riqsiykusunchik

Wawakuna, mamanchikpa
Ama qichunakuspalla wayk’usqanta mikhuychik.
usqhayta mikhuychik
Kay t’iqti ñuqaptaqa
Ñuqaqa munani sinqaypuni.
aycha t’imputaraq.

Ñuqaykupas kay
Amayá! hina ch’uñu
akllakuychikchu, phasitaqa
ñuqapaqrí? rurakullaykupuni.

Kay tapukuykunata kutiykuchisunchik

Chay runakuna imatan rurachkanku? …………………………………………………

Pin chay runakuna kachkanman? ……………………………………………………..

Ima mikhunakunan chaypi ikhurichkanman? ……………………………………….

Paqucha aychamanta chicharun

Kay chicharunqa, uywa michiqpa mikhunan, puna


runap ruranan. Chaytaqa rurana, sapa uywa
ñak’akuypi, mikhunataq, q’uñichkaqta, sara
hank’ayuqta, qhiñi papa wayk’uyuqta. Aswanpas
khutuyachikpaqa waqaychakuwaqmi killapas.
Ñawpa runakunaqa, apakuqku karu ñan purinankupaq, ichaqa mana laylunmanqa
churanachu, away unkhuñapi khipuna.

- Imamantam chay qillqa rimasqa? ……………………………………………………….


- Chicharunta pim allinta mikhunman? …………………………………………………..
- Imakunayuqtan chicharunta mikhuna? …………………………………………………
- Imanaqtin mana laylunman churanachu? ……………………………………………..

CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 32


Uywa aychamanta mikhuna wayk’usqa

Aychamanta Potajes de carne Hunt’asqa rimaykuna


mikhunakuna
Kankachu Asado de carne Sumaq kankachuta mikhusun.
K’iwchan kanka ……………………… …………………………………………
Chicharun ……………………… …………………………………………
Aycha t’impu. ……………………… …………………………………………
Yawar wanta. ……………………… …………………………………………
Sunqun uchu. ……………………… …………………………………………
Ch’unchula chupi. ……………………… …………………………………………
Wiksan uchu. ……………………… …………………………………………
Qalapari ……………………… …………………………………………
Hullq’i ……………………… …………………………………………
Quwi kanka. ……………………… …………………………………………
Chhuchulli kaltu. ……………………… …………………………………………
Uman kaltu, chupi. ……………………… …………………………………………
Khuchi kanka. ……………………… …………………………………………
Wallpa kaltu/chupi. ……………………… …………………………………………
Wallpa kanka. ……………………… …………………………………………
Challwa t’impu. ……………………… …………………………………………
Challwa kanka. ……………………… …………………………………………
…………………….. ……………………… …………………………………………

Yawar wanta
Kay yawar wanta, lumu papa wayk’uyuq, p’ukupi
churarayachkan. Huk p’ukupitaq chicharun papa
t’impuyuq kachkallantaq. Chayninpitaq, lastika
harapi misk’i unu churarayachkan. Aswampas
yaqachu hina khutu mikhuna kachkanman.
Manachá mikhuqnin kanchu.

- Ima mikhunakunam chaypi kachkam? …………………………………………….


- Yawar wanta imayuq kachkan? …………………………………………………….
- Imapin chay mikhunakuna kachkam? ………………………………………………
- Imaynas chay mikhuna kachkanman, khutuchu, q’uñichu. ……………………..
CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 33
Papamanta mikhunakuna wayk’usqa

Papamanta Potajes de la papa Huch’uy rimaykuna


mikhunakuna
Papa kusawa papa cocida en brasa Hanku papa kusawa.
Papa wayk’u ………………………….. ………………………………….
Papa t’impu ………………………….. ………………………………….
Papa t’iqti ………………………….. ………………………………….
Wathiya ………………………….. ………………………………….
Papa qhachi ………………………….. ………………………………….
Ch’uñu phasi ………………………….. ………………………………….
Ch’uñu t’impu ………………………….. ………………………………….
Ch’uñu lawa ………………………….. ………………………………….
Chuñu ch’aqi chupi. ………………………….. ………………………………….
Ñusa chupi ………………………….. ………………………………….
Muraya phasi ………………………….. ………………………………….
Muraya t’iqti ………………………….. ………………………………….

Papa wathiya
Wathiyaqa rurakun, papa hasp’iy killapi. Wathiya
ruranapaqqa, hurnuta pirqana khullu
k’urpachakunawan, hinaspataq, ichhuwan, mana
chaytaq wayk’unawan pharichina. Hurnu allin phari
kaqtin, hak’u papata akllarquspa hurnuman churarquna.
Hurnup punkunta llapharquna, hinaspataq, patanta yuyayllawan kicharispa; papata
pisimanta pisi hich’aykuna, chaytaqa phari k’urpawan minurquna. Hinataq papaqa
allinta t’uqwaran. Kaqratu ch’aki hallp’awan p’amparquna, ichaqa mana waksi
lluqsinanchu. Suyana yaqa huk ura, hinaspataq yuyayllawan hasp’irquna, chaytataq
mikhurquna q’uñichkaqllata kisuyuqta, mana chaytaq ch’aquyuqta mikhurquna.

- Ima killapin wathiya rurakun? ……………………………………………………..........


- Wathiya ruray, imawanmi qallarikun? ………………………………………………….
- Imawantaq hurnutari pharichina? ………………………………………………………
- Imapaqtaq hurnup punkuntari llapharquna? ………………………………………….
- Papa wathiyata imatawan mikhuna? ………………………………………………….
- Imanaqtintaq q’unichkaqllata wathiyata mikhuna? ……………………………………
……………………………………………………………………………………………….
CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 34
Saramanta mikhunakuna wayk’usqa

Saramanta Potajes del maíz


mikhunakuna
Sara hank’a. Tostado de maíz Paraqay sara hank’a.
Sara mut’i. …………………………. ……………………………………..
Sara lawa. …………………………. ……………………………………..
Sara t’anta. …………………………. ……………………………………..
Chuchuqa chupi. …………………………. ……………………………………..

Kinuwamanta, qañiwamantawan mikhunakuna wayk’usqa

kinuwamanta Potajes del quinua y Huch’uy rimaykuna


wayk’usqa cañihua
Kinuwa lawa Mazamorra de quinua Pisi kinuwa lawa.
Q’atawi lawa …………………………. ……………………………………..
Aqhallpu …………………………. ……………………………………..
Kinuwa thiqti …………………………. ……………………………………..
K’ispiña/u …………………………. ……………………………………..
P’isqi …………………………. ……………………………………..
Qañiwa hak’u …………………………. ……………………………………..
Qañiwa lawa …………………………. ……………………………………..
Qañiwa pitu …………………………. ……………………………………..
Yuyu chupi …………………………. ……………………………………..

Wakin Potajes de otros Huch’uy rimaykuna


mikhunakuna. productos
Thiqti, thuqtu. Tortilla Mamay hak’umanta thiqtita ruran
Hak’u phiri …………………………. ……………………………………..
Lichi t’impu …………………………. ……………………………………..
Ñuqñu, phurcha. …………………………. ……………………………………..
Kisu, ñit’i. …………………………. ……………………………………..
Kisu ch’iwra. …………………………. ……………………………………..

CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 35


Suyru …………………………. ……………………………………..
Puqi. …………………………. ……………………………………..
Runtu phasi. …………………………. ……………………………………..
Runtu thiqti. …………………………. ……………………………………..
……………….. …………………………. …………………………………….

Kunanqa kay qillqakuta allin yuyaywan rimaykuchisunchik

Quwi kanka

May llaqtapipas, kanllapuni sumaq


mikhunanchik mikhuykuyqa, chaymi
kanllataq allin munakuy, allin kawsay.
Kaypi kusikuymanta mikuchkanku,
Qichwa simi yachay tukuqkuna,
yachachiqninkunantin. Kay mikhunap
sutinmi “Quwi kanka” chay quwi
kankaqa mikhukun, papa wayk’uyuq,
muraya phasiyuq, uchú kutayuq.
Ch’aykiyninpaqtaq, siwara aqha. Kay
mikhunaqa kaq kasqa awichunchikkunaq mikhunaraqsi. Aswanpas kunan
yapaykunku huch’uy sarsa rurasqata.

- Pikunan chaypi mikhuchkanku? ………………………………………………………


- Ima mikhunatam mikhuchaknku? ……………………………………………………..
- Imakuyuqmi chay quwi kanka mikhukun? ……………………………………………
- Unu ch’akiypaqri imataq kacvhkallantaq? ……………………………………………
- Chay sarsari imakunamantataq rurakum? ……………………………………………
- Mayqin papakunan hak’u kanman? ……………………………………………………

Kay phututa qhawaykuspa tapukuykunata kutiykuchisun

Pikunan chaypi kachkanman? ………………………


………………………………………………………………
Imatan rurachkankuman? ………………………………..
Maypin kachkankuman? ………………………………….
Ima mikhunakunan chaypi kachkanman? ……………..
………………………………………………………………

CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 36


Suqta kutinpi llamk’anapaq

Wasi uywanchikkunata riqsiykusunchik

Ñuqap; Iskay michiy,


suqta allquy.

Mana maqanakunkuchu,

munayta kawsakunku.

Ñuqaykuptaqa wasiykupi kan;

iskay khuchi, Kimsa quwi.

Hatuchaq uywaykutaqa mamayku

Urqupi michimuchkan.

Ñuqaykutaq wasiykupi uywayku;

huk allqu, huk pawu, huk patu,

huk k’anka, iskay wallpa.

khuchiyku karqan, mikhukapuyku.

Kay qillqap rimayninman hina, tapukuykunata kutiykuchisunchik

Imamantam chay qillqakuna rimasqa? …………………………………………………….

Ima uywakunam wasillapi tiyan? ……………………………………………………………

Hatuchaq uywakunari maypitaq tiyan? …………………………………………………..

Allqu michintin imaynatam tiyanku? ……………………………………………………..

Qam wasiykipi ima uywakunatam uywanki? ……………………………………………

CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 37


Huk takiychata yachaqaykusunchik

Michichaykichus kayman.

Michichaykichus kayman,
saqrachaykichus kayman,
wasiyki qhipachamanta
miyaw, miyaw, nispa nimuykiman.
Allquchaykichus kayman,
Sunkhachaykichus kayman;
Wasiyki qhipachamanta,
Waw, waw, nispa nimuykiman.
K’ankachaykichus kayman,
wallpachaykichus kayman;
Wasiyki qhipachamanta,
ququruqu, nispa nimuykiman.
Khuchichaykichus kayman,
Chanchuchaykichus kayman;
Wasiyki qhipachamanta,
Uq,uq; uq, uq nispa nimuykiman.

Kay tapukuykunata kutiykuchisunchik

Imamantam chay takiypi qillqakuna rimasqa? ……………………………………

Pitataq chay uywakuna waqapayayta munan? ………………………………….

Maymantataq waqapayaytari munanku? …………………………………………

K’ankari imanispataq waqapayanman? …………………………………………..

Imanaqtintaq waqapayaytari munanku? ………………………………………….

Chay takiypi, ima wasi uywakunataq mana ikhurichkanchu? …………………..

…………………………………………………………………………………………..
CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 38
Kay wasi uywakunamanta rimaykunata hatarichisun

Ima uywan chaypi kachkan? …………………………………………………..


Imanachkanmi chay khuchi? …………………………………………………..
Ima rikch’ayniyuqmi chay khuchi kachkan? …………………………….

Imanachkanmi chay allqukuna? …...............................................


Hayk’a allqum chaypi kachkan? ………………………………………………
Imapaq uywana allquta? …………………………………………..…………….

Ima uywakunam chaypi kachkan? …...........................................


Imapaq uywanku wallpata? …………………………………………………..
Hayk’a wallpan pampamanta pallachkan? …………………………….

Ima uywakunam chaypi kachkan? …...........................................


Imanachkanmi chaypi michikuna? …………………………………….…..
Imapaq uywanku michita? …………………………………………………….

Hayk’a liwlin tiyachkan? ….......... hayk’a liwlin puñuchan............


Imaynam kachkan chay liwlikuna? …………………………………….…..
Imanachkanmi chay liwlikuna? ……………………..……………………….

Imata mikhun chay k’ankakuna? …….......................................


Imanachkanmi chay k’ankakuna? …………………………………….…..
Hayk’a k’ankam wichayta qhawachkan? ……………………………….

Maypin tiyan chay patukuna? …….............................................


Imapaq uywanku chay patuta? ………….…………………………….…..
Imanachkanmi chay qanqana patukuna? ………………………………

Kay uywakunataqa wasillapi uywakuna, allinta


hampispa, allin mikhunanta qaraspa.
Aswanpas, mana kay uywakunataqa k’irinachu,
ni hawaman wikch’unachu; mana chayqa
CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN
ñakasunkimanmi. Página 39
Yachaqasqanchikta sut’inchaykusun

Kastilla simiman kutichiy Hunt’apay huk sutikunawan


Qanchis michi ……………………………. Taytay pusaq …………………………….uywan.
Chunka wallpa ……………………………. Kuraqniy ……………………..michiman qaran.
Huk K’anka …………………………….
Mamay chunka ………………………..michin.
Pusaq khuchi …………………………….
Iskay allqu …………………………….. Iskay ……………………………sarata ……………………….

Pichqa Quwi ……………………………… Pusaq ………………………………………….runtun.


Kimsa allqu ………………………………
Kimsa …………………………tulluta k’utun.
Chunka michi ………………………………
Iskay ……………………………..q’achuta qaray.
Suqta khuchi ………………………………

Musuq rimaykuna iskaynin simipi


Huk Uno Michi Gato

Iskay Dos Allqu Perro

Kimsa Tres Wallpa Gallina

Tawa Cuatro K’anka Gallo

Pichqa Cinco Khuchi Chancho

Suqta Seis Quwi Liebre

Qanchis Siete Wasi uywa Ganado de la casa

Pusaq Ocho Yupaychay Conteo

Isqun Nueve Wasi qhipa Detrás de la casa

Chunka Diez Uyway Criar

Pachak Cien Michiy Pastar

Waranqa Mil Hatun uywa Ganados mayores

CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 40


Qanchis kutinpi llamk’anapaq

Yupaykunata, tapukuykunatawan kallpachaykusunchik

Chunka 10 100 Cien


Iskay chunka 20 200 Doscientos
Kimsa chunka 30 300 Trescientos
Tawa chunka 40 400 Cuatrocientos
Pichqa chunka 50 500 Quinientos
Suqta chunka 60 600 Seiscientos
Qanchis chunka 70 700 sietecientos
Pusaq chunka 80 800 ochocientos
Isqun chunka 90 900 Novecientos
Pachak 100 1 000 Mil

CH HW P CH W p ch s Dmll, Umll, CM, DM, UM, c,d,u

7 3 6 4 2 5 8 9 Qanchis chunka kinsayuq huñuwaranqa,


suqta pachak tawa chunka iskayniyuq waranqa,
pichqa pachak pusaq chunka isqunniyuq.
9 5 4 3 1 9 8 7 Isqun chunka pichqayuq huñuwaranqa,
tawa pachak kimsa chunka hukniyuq waranqa,
isqun pachak pusaq chunka qanchisniyuq.
4 0 4 0 4 0 4 0 Tawa chunka huñuwaranqa, tawa pachak
tawayuq waranqa, tawa chunkayuq.
6 0 0 0 6 0 0 6 Suqta chunka huñuwaranqa, suqta waranqayuq,
suqtayuq.
1 0 0 0 0 0 0 0 Huñuwaranqa.
5 0 0 0 0 0 0 5 Pichqa chunka huñuwaranqa, pichqayuq.

CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 41


Takiychata yachaqaykusunchik

Huk, iskay, kimsa; tawa, pichqa, suqta;

qanchis, pusaq, isqun; chunka, iskay chunka. (wiphay)

Chunka hukniyuq, chunka iskayniyuq;

takispa, tususpa, yupayta yachasun. (wiphay)

Pahcak, iskay pachak, isqun pachak, waranqa

astawan yupasun, chunka waranqampi. (wiphay)

Kunan yupasun, achkhanpi pisinpi,

Llapanta, q’alanta, yupayta tukusun. (wiphay)

Kay rimaykunata allinta hap’iqaykusunchi

Kay paquchata Ñuqaqa rantiyta


hayk’apin quwanki? munasaq achkhanpi?
Tuhuniraymi kachkan. Pichqa chunkallatapas
quwankimanchu.
Sapanka
paquchamanta Aswanpas, allin
quykiman, pachak hañachutaqa,
pusaqchunkayuqta waranqawan
. rantiykiman.
Allin
urqukunamantataq Llamatapas
quykiman, iskay rantillanitaqmi, allin
pachak pichqa q’arakunataqa
chunkayuqta. rantiykiman, tawa
pachakwan.

- Allin urqu paquchata hayk’awanmi rantiyta munan? …………………………………….


- Llamatari hayk’awan rantiyta munan? ……………………………………………………..
- Mayqin uywataq achkha qullqipaq? ………………………………………………………
- Paykuna ima uywakunatan rantichkankuman? …………………………………………..
- Imaynatan rantiyta munachkankuman? Pisinpichu, achkhanpichu. …………………..
- Chunka pichqayuq hañachupi, hayk’a qullqin kanman? ………………………………...

CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 42


EFERENCIA BIBLIOGRÁFICA.

ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA. (1995) Diccionario quechua – Español.

AMODIO, E. (1988) Cultura. UNICEF. 1993. Paz Bolivia.

CASSANI, D. LUNA, M. Y SANZ, G. (1994) Enseñar Lengua. Barcelona Grao.

CERRÓN P. RODOLFO. (2008). Quechumara. Estructuras Paralelas del Quechua y del Aimara.
PROEIB Andes. La Paz – Bolivia.

CERRON P. RODOLFO. (1987) Lingüística Quechua. Centrto de Estudios Rurales. Bartolomé de


las casas. Cusco Perú.

CONVENIO No 169. (2002) Quinta Edición. Sobre Pueblos Indígenas y Tribales en Países
Independientes. San José Costa Rica.

DIRECCIÓN REGIONAL DE EDUCACIÓN PUNO. (2009) Proyecto Curricular Regional.

ENRIQUEZ , S. PORFIRIO. (2005) Cultura Andina. Puno.

GODENZZI. Juan Carlos y VENGOA Z. Janett. (1994) Runasimimanta Yuyaychakusun.


Asociación Pukllasunchis Cusco.

GONZALES, H. DIEGO. (1952) Vocabulario de Lengua General de Todo el Perú. Universidad


Mayor de San Marcos.

LEY No 27818. (202) Ley para la Educación Bilingüe Intercultural.

LEY No 29735. (2011) Del uso, preservación, desarrollo, recuperación, fomento y difusión de las
lenguas originarias del Perú.

MADELEINE ZÚNIGA. (1993) Educación Belingue. Material de Apoyo para la formación Docente
en Educación Intercultural Bilingüe.

MAMANI, A. OSCAR ; YUCRA Y. ELENA. (2011). Política y Planificación Lingüística de las


Lenguas del Perú. UNA PUNO.

MINISTERIO DE EDUCACIÓN. (2012) Programa de Especialización en EIB. Dirigido a Docentes


de Inicial y Primaria de EBR. Estructura del Plan de Especialización.

RESOLUCIÓN MINISTERIAL No 1218-85-ED. (1985) Aprueba la oficialización el alfabeto


Quechua y Aimara y las reglas ortográficas para la escritura.

VALERIANO A, GUILLERMO. (2010-2011). Módulo de Estrategias Metodológicas en


L2.delPrograma de Especialización en EIB. UNA. Puno.

VALERIANO A. GUILLERMO. (2014) Estructura Curricular Reajustada para la enseñanza y


aprendizaje de las lenguas Quechua y Aimara. Centro de Idiomas UNA Puno.

CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 43


CENTRO DE IDIOMAS UNA PUNO- GUIVAN Página 44

También podría gustarte