Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
ARANDUKA
GUARANI ÑE’Ẽ
MBO’EHÁRA:…………………………………………………….
MBO’EHAO:………………………………………………………
ARY:…………………………………………………………………
OñeguenohẼ:
recursos//system/materiales_academicos/materiales,
Kuatia Aporeko
Aty Myakãhára: Lic. Mariano Lezcano García. Asunción. Capital
Tembiaporã
1. Emoñe’ẽ mboyve
1. 1. Ejesareko ta’angáre ha eñamindu’u ko’ã porandúre:
2. Emoñe’ẽ aja
2.1. Emoñe’ẽ moñe’ẽrã hérava “Vori vori apo”, Graciela Martínez rembiapokue, upéi ejapo tembiapo.
*Mimói:
*Angu’a:
*Hu’itĩ:
*Mbaipy:
*Ñembiso:
*Yrupẽ:
2.3. Ehaiguy mbohovái oĩ porãva
ã. Moñe’ẽrã oñe’ẽ:
* Tembi’u apóre * Vori vori apóre * Tembi’u Paraguái * Tavarandúre ch. Moñe’ẽrã
ojehai:
Mba’e oñeikotevẽva
- Hu᾿itĩ
- kesu
- juky
- y
Mba’éichapa ojejapo
Emoĩ ne mba᾿yrúpe: hu᾿itĩ, kesu pehẽ, juky ha embojehe᾿a ojuehe, upéi emohe᾿õ vevuimi ýpe, ikatu
avei tembi᾿u rykuépe, embojehe᾿a porã jey ojuehe ha ejapo apu᾿a᾿imimi, upe rire epoi tembi᾿úpe
opupu michĩmi ojy haĝua ha oĩmbávo eguenohẽ ha ikatúma ekaru.
Mba᾿éicha ojepuru
Nemandu’ákena:
Jehaipy apopyrã ningo moñe’ẽrã he’íva mba’éichapa ojejapo térã ojeporu peteĩ mba’e, taha’e:
tembi’u, pohã, tembiporu térã ñembosarái.
Araduka purupyre:
(De: Pedro Encina Ramos y Tatajyva, Las cien mejores poesías en guaraní, 2ª ed., 1997)
Ta’ãnga oñeguehẽ:
https://www.google.com/url?sa=i&url=https%3A%2F%2Fwww.pinterest.es%2Fpin%2F7
61389880744745356%2F&psig=AOvVaw0WyQYxMvqGse3u-
DZhlh5G&ust=1615313333299000&source=images&cd=vfe&ved=0CAIQjRxqFwoTCJj
Su8aloe8CFQAAAAAdAAAAABAQ gui
GUARANI ÑE’Ẽ
LENGUA, LITERATURA Y SUS TECNOLOGÍAS – NIVEL MEDIO
Mbo’esyry Mokõiha
Jehechakuaarã:
Ohechakuaa mba’érepa oñe’ẽ ñe’ẽpoty.
Ombohavái porandu ñe’ẽpoty rehegua.
Omombarete tekombo’e pehẽnguekuéra apytépe okakuaa hag̃ua.
Ñepyrũrã
• Ñanemandu’a mbo’epy oñeme’ẽva’ekue ambue árape ha ñemombarete jeikuaa porãve hag̃uã.
Emoñe’ẽ mboyve
Ka’aguy mano
Pyhare pytu, marangatu
Ha mborayhupýpe jagueroñotỹ,
hekovejera.
*Herug̃ua:
*Kerasy:
*Pyahẽ:
*Upyrã:
*Agẽ:
*Hovyũ:
* Chokokue
* Mymbamimi * Ka’aguy
ã. Ñeʾẽtemiandu.
Jahecháva
Mbotuicháva
Mbohekopeguaʾỹva
Ahai peteĩ ta’ãngahai amombe’uhápe mba’éichapa che aipota ka’aguy che retãme.
Mohu’ã
Temiandu ta’ãnga mboaváva: ha’e ñe’ẽ ojeiporúva eme’e hag̃ua teko ava oguerekovante. Techapyrã:
Mbarakajamimijepe ovy’a.
Temiandu ta’ãnga mbotuicháva: ha’e ñe’ẽ ojeiporúva oñembotuicha térã oñemomichĩ hag̃ua peteĩ mba’e.
Techapyrã: Hova atãve itágui – Hesa guasuve vakágui
Temiandu ta’ãnga mbohekogua’ỹva: Ha’e umi ñe’ẽ oñemomambue ramo jepe hendágui, naiñambuéi
he’isévape. Techapyrã: Heta tembi’u ha’u taita rógape - Taita rógape heta tembi’u ha’u - Ha’u heta tembi’u taita
rógape.
Temiandu andu jahecháva: ñe’ẽ og̃uahẽva ñane akãme ohechaukávo tesa rupive.
Temiandu andu ñahendúva: ñe’ẽ og̃uahẽva ñane akãme ohechaukávo apysa rupive.
Teminadu andu ñañandúva: ñe’ẽ og̃uahẽva ñane akãme ohechaukávo pire rupive.
Techapyrã: Arahaku ojoka ipire.
Ta’ãngahai – Mombe’uãnga: Ha’e jehai térã ñe’ẽ rupive mombe’u mba’éichapa pe ava,tenda o mba’e
ojeipotáva ojekuaa ichugui.
3. Emoñe’ẽ rire
Araduka purupyre:
Mbo’esyry Mokõiha
Arange:
Katupyryrã:
Ohesa’ỹijo mba’emba’épa oguereko hetepýpe marandu, ava rembiasa ñemombe’u, tavareñói rehegua ha
oñemba’e porandu hag̃ua, ñe’ẽpoty purahéi ohechakuaakuévo:
Mavamáva rehépa oñeñe’ẽ jehaipyre’ỹ ohendúvape ha umíva apytépe he’i máva rehépa oñeñe’ẽve.
1. Ñepyrũrã
Tembiaporã
CHE RA'Y
¡Che ru! —Ere pako chéve. Ka’arupytũ’akue upérõ ha che chejuruvy rei apytávo.
Nemandu’ápa. Upe pyhare ndakéi. Okakuaa che apytu’ũme nde réra, nde ha’étagui gua’u pe
pitogue ñe’ẽme che rembirekóndi roha’arõ tapiáva ha noḡuahẽmo’ãi vaichavavoi araka’eve.
Upete guive che ykére rekakuaa che mborayhu nde rehe okakuaháicha.
Ndekarape’akue niko.
—Nde karia’y potávo ha ne akãvaietérõ mitãkuñáre, remombe’u otĩ vai chéve ne remiandu ha che
katu chejuruvy rei nde rehe, roañuã ha romokyre’ỹ.
—Upéi ndekaria’y, upevére nanderesaráiri chehegui, chereka, chemoirũ, ñañomoirũ ha che katu
che ra’y teéicha rohayhu, roguerohory.
—Jaguata ramo ñaína ojoykére aitými che po nde ati’y ári aipotágui reñandu nde ru mborayhu.
Upérö pitogue ñe’ẽ naha’arõveimava'ekue, nde ha’égui che ra’y che korasõgui heñoiva’ekue.
Upéi, pyhareve peteĩ, kuarahy aku ḡuahẽme, ára panéme, che irũnguéra mba’embyasýpe
chemongora ha chemomarandu.
Apyta yvate, cheñe’ẽngu ha ysapy pororo okapu che reságui, ysyry tororõ ndaikatuvéi ajoko.
Pya’e pya’eháicha aha rohecha. Ama’ẽ nde rehe puku porã. Ne kirirĩ ro’ysã cheahy’o juvy, che ñe’ẽ
joko. Upépe ajokua mbeguekatu che rekovére nde puka yma ha mba’embyasýpe ajevy. Ko’áḡa
meve Fredy, che ra’y, pukavýpe reikove che mandu’a rorýpe.
2.1. Ehai mba’épa he’ise ko’ã ñeʾẽ; ikatu reipuru ñeʾẽryru térã eporandu nde
rogayguápe
a. Okaraháre: ch.tapiáva:
ã.Tembipota: e. reko’avy:
- Pe moñeʾẽrã oñeʾẽ:
a. Freddy rekove rehe ã. Tuvaʾanga ha Freddy rehe ch. Mavavéva rehe. -
Imitã’ípe
Ikaria’y potávo
Ikaria’y rire
Mohu’ã
Eñemohua’ãvo tembiapo, eñemomandu’ajey mba’épa hína moñe’ẽrã tembiasa rehegua.
Tembiapo oĩmbávo, emog̃uahẽva’erã mbo’ehárape ohepyme’ẽ hag̃ua.
Emboja’o mbo’epy pyahu nde hogayguakuéra ndive emombareteve hag̃ua temiandu ha tembipota.
3. Emoñe’ẽ rire
Aranduka purupyre:
Feliciano Acosta, Aníbal Doncel y Mauro Lugo. (2007) Guarani ñeʾẽ Mokõiha. MEC, Proyecto de
Reforma
Educativa. SERVILIBRO. Asunción-Paraguay
Ta’ãnga oñeguenohẽ: https://images.app.goo.gl/79imApG2SEU5rHwq6
GUARANI ÑE’Ẽ
LENGUA, LITERATURA Y SUS TECNOLOGÍAS – N.M
Mbo’esyry Mokõiha
Arange:
Katupyryrã:
Mbo’epyrã:
Mba’aporã
1. Ñepyrũrã
1.1. Eñemomanduʾa mbo᾿epy ambue araguarére mba’eporandu rupive.
2.1. Ehai mba’épa he’ise ko’ã ñeʾẽ; ikatu reipuru ñeʾẽryru térã
reporandu nde rogayguápe:
• Ojajái:
• Iñembyasyvéva:
• Ohaviʾu:
• Ánga:
• Oryrýi:
Mbojojáva:
Mboʾaváva:
Mbohekoguaʾỹva:
Mbotuicháva
2.4 Ehechakuaa ha eguenohẽ ñeʾẽrysýi ohechaukáva koʾã
ñeʾẽtemiandu:
Jahecháva
Ñahendúva
Ñañandúva
3. Mohu’ã
Aranduka purupyre:
Feliciano Acosta, Aníbal Doncel y Mauro Lugo. (2007) Guarani ñeʾẽ Mokõiha. MEC,
Proyecto de Reforma
GUARANI ÑE’Ẽ
LENGUA, LITERATURA Y SUS TECNOLOGÍAS – NM
Mbo’esyry Mokõiha
Arange:
Katupyryrã:
• Ñe’ẽ peteĩ mba’énte he’iséva ha umi ñe’ẽ ikatúva heta mba’e he’ise.
Mbo’epyrã Aty:
Oikũmbykuaa jehaipyre.
Mbo’epyrã:
Jehechakuaarã:
Ohechakuaa mba’ére oñe’ẽ mombeʾurã. Ombohovái hekopete porandukuéra.
Ombojoavy añeteguáva ha añeteguaʾỹva.
Tembiapo ñepyrũ
Ñemomanduʾa mbo᾿epy oñemeʾẽvaʾekue ambue árape ha ñemombarete jeikuaa porãve hag̃ua.
Tembiaporã
Peteĩ árape og̃uahẽ mymbarendápe tembiapo reka aipo Lui Oméo, avave ndoikuaái moõguipa osẽ. Opyta ha
upe pyharevoi he’íma chéve ikatúpa oiko chendive chekotýpe, chéngopy arekopavoi asuka, ka’a, petỹmbo ha
guarimi’ave; mombyrýngo ñemuha ha upévare katuete areko panambi’i. Voivoíngo jahechakuaa pe
ñanderapicháre ikuimba’eha, hory ha karia’y porãvoi ave, aheja oiko chendive che kotýpe.
15 ára ouhaguépe, peteĩ kaʾaru okypa rire he’i chéve Lui:
1.1. Ehai mba’épa he’ise ko’ã ñeʾẽ; ikatu reipuru ñeʾẽryru térã eporandu nde
rogayguápe
• Apañuãime:
• kuave’ẽhára:
• ijatúa:
• kagua:
• mymbarenda:
• guarimi:
Avateekuéra:
Añeteguáva;
Añeteguaʾỹva:
2 .6 Ehechakuaa ha embojoavy tapichakuéra rekove.
Eñemomamdu’a Paraguáipe jarekoha heta haihára, oĩ ojekuaáva ha ojekuaa’ỹva. Heta tembiapo porã ojapóva
hikuái, hechapyrãmby.
Eñeha’ã ehai peteĩ mombe’urã mbykymi nde távape oikova’ekue peteĩ tapicháre térã ambue mbaʾe.
Araduka purupyre:
GUARANI ÑE’Ẽ
LENGUA, LITERATURA Y SUS TECNOLOGÍAS – NM
Mbo’esyry Mokõiha
Arange:
Katupyryrã:
Omombe’u hemimo’ã, hemiandu ha ikuaapy umi mba’e ko’ã rupi oñeñe’ẽ ha herakuãvéva rehe oipuruhápe
marandu, ava rembiasa ñemombe’u, tavareñói rehegua ha oñemba’e porandu hag̃ua oikũmbyva’ekue rehe
ojesarekokuévo:
Ñe’ẽ ohechaukáva mba’e oje’emava’ekue térã ne’ĩrava gueteri oje’e (palabras deícticas y elipsis).
.
Mbo’epyrã Aty:
Oñeʾẽkuaáta.
Mbo’epyrã:
Jehechakuaarã:
Ohechakuaa mbaʾérepa oñeʾẽ jehaipyre.
1. Ñepyrũrã
2. Tembiaporã
TAVA'I
Tava’i ha’e hína peteĩ tekoha ojoguáva heta hendáicha ambue kuéra tekohápe. oreko ñu porã ysyryeta
ha yvyty rovyũ. Oñemba’apo kokuépe, mymbakuéra reve avei.
Péva pe tenda rupi ningo ojeho Parana ka’aguýre, Argentínape ha opa hendápe yvýrupi terã kavaju ári.
Ojeho ka’a apo, narã gueru terã oñemba’apo hağua obrájepe.
Oĩ 13 tekoha ymave iñepyrumbýpe umía ha’e: Enrramadita, Toro Blanco Guasu, Toro Blanco’i, Valle’i,
Rivas kue, Ñukãñy, Castor kue, Atõgue, Yvyatĩ, Itangu’a, Ka’asapami, Toranso, Yvytykora ha pe
iñakãme oĩ hína Tava’i.
Ko’ãva ko’ã tenda rupi sa’i oñemba’apo kokuépe, kuimba’e kuéra obrájepente omba’apógui.
Kuñanguéra hína pe opytáva hógape ha ojapopaite va’erã upépe tembiapo.Oiko kavaju ári ha oho
mombyry mbyry pe tape pukúre ha’eño térã mitãmi reheve kyhyje’ỹre.Péicha pe tembireko ha’e hína
ména avei.
Umi ógakuéra ijape kapi’i oñemboyke yvyrápe térã tápiape ha ndojeguereko guasúi mba’eve
tembiporu kuéra, tekotevengueténte ojerereko. Ndojererekói va’ekue apyka iporãva, tupa porã terã
ropero umía, oimeháichante ojeiko ojejepokuaágui upéicha.
Umi óga oĩ tuichacháva, ogaguy guasu, koty tuicháicha ha oĩporãvéva oguereko karamegua
ojeguapáva ha kyha vakapígui guare omoĩ hóga guýpe opytu’u hağua heta mba’apo rire.
Korapy guasu ha vaka heta oĩha peteĩnte va’ekue, ha upéa ha’e pe Diócesis de
Villarrica mba’e oĩva Rivaskue Guasúpe. Upéa upe tenda ojogua va’ekue Monseñor Juan Benítez
Balmaceda yma umi yvy ojejogua mboyve gueteri, ha ha’e ohecha pukúgui ojapo va’ekue umíva. Péa
añoite pe Estancia oĩ va’ekue Tavaípe ha iporãiterei pe tenda péva, oreko 1500 hectareas voi.
Tape tuja ndojepuruvéima ko’aga, tape pyahu ohórupi ambue hendáipi. Heta oĩ tape tuja pypuku
ojeguata hague kavaju ári terã carreta reve. Yma nda’ipórigui mba’evéichagua mba’yruguata ko’agaipi
oĩva. Oĩ umi tape ipypuku etereíva jaikepaite ipype ha oje’e chupe tropera terã lopere.
Tape ojejapo San Juan Nepomucenogui ohóva Tava’ípe upe 1969 rupi. Oho umi topadora tuichaicháva
ha ojapo pe tape pyahu. Péicha oguahẽ va’ekue Tava’i peve.
Upérire oho va’ekue Tava’ípe peteĩ karai hérava Raúl Girala ha omoĩ upépe peteĩ aserradero tuicha
etereíva ha ogueroja hagua umi yvyra oñemoĩ va’ekue ojapo tape oparupi rei ohóva. Oguereko voi peteĩ
topadora’i ne porãva ha upéape heta ojapo tape ha puenteave.
Oñepyrũ guive karai Raúl Girala omba’apo oñepyrũ avei iñambue péa pe táva, hetaiterei ohógui
opáichagua tapicha opyta upépe. Oĩ heta oho va’ekue omba’apo hağua aserradérope, oĩ avei ohóva
omba’apo hağua kokuépe oparupigui rei terã oho va’ekue ojehekávo ambue hendáicha. Péicha
mbovymi rire upérupi tapicha kuéra ko’ága oñemboheta pya’e eterei sapy’a.
Oĩ oho va’ekue ojogua hağua ijyvyrã ipyahúva oñemitỹ hağua ha péicha heta tekoha pyahu oĩ ko’aga.
Ka'asapagui pe hetave ojeho va’ekue, upérupi itujapáma yvy ha nda’ipóri véima ka’aguy ojeity va’erã.
Upévagui ojeho ka’aguy guasúre ojeheka.
2.1. Ejesareko jahaipyrépe ha eguenohẽ umi ñeʾẽ ojehaiguýva ha emombeʾumi mba’épa he’ise,
ikatu reipuru ñeʾẽryru térã eporandu nde rogayguápe.
Ñepyrũ:
Mbyte:
Paha
Mohu’ã
Araduka purupyre:
Feliciano Acosta, Aníbal Doncel y Mauro Lugo. (2007) Guarani ñeʾẽ Mokõiha. MEC, Proyecto de Reforma
Katupyryrã:
• Ñe’ẽ peteĩ mba’énte he´iséva ha umi ñe’ẽ ikatúva heta mba’e he’ise.
Mbo’epyrã Aty:
Oikũmbykuaa ojehaíva
Mbo´epyrã:
Jehechakuaarã:
Ohechakuaa mba’ére oñe’ẽ mombe’upyrusu.
Ohechakuaa avatee ha avatee’ỹ.
Ombojoavy mba’e porã ha mba’e vai.
Mombeʾupyrusu
2. Tembiaporã
2.1. Emoñe’ẽ aja Emoñe’ẽ mombeʾupyrusu “Karai Atõ” vore Lic. José Silva ohaiva’ekue:
Paraguari rapére
Ako 1944 rupi ningo oĩmimíma kamiõ ha oñemboykevéma karréta, ymavémi kovapentevoi ojegueru ha
ojegueraha mombyry mbyrýgui, opaite mba’e. Upérõ ningo che chepyahu, mitãrusuete, che tio Isavélo ndive
aha, che ru karai Vikíño oho avei ambue karrétape, ha’ekuéra hetáma oikundaha ha omba’egueroja oparupirei.
5 karréta igueijúnta mbohapy reheve peteĩteĩva roipykúimi ojoapykueripa, karretaita ijapekuéro, iporã, imbarete;
ijyképe ha upépe oñeñongatu tembiporu, taha’e pála, hácha, machéte, serrúcho, asuéla, yvyra mbokuaha ha
sapy’a opẽramo g̃uarã, júgo ha karréta éhe.
Ndojepelúirõ tapére oñeg̃uahẽma 5 árape.
Oñemombytu’umimi hag̃ua lotatĩjovái, ojegueraha avei isã’ỹ rehe 8 térã 10 guéi ijykepegua, mitãrusu kavaju
árigua omboguata ha oñangarekóva ohóvo hesekuéra, ág̃a oñeikotevẽsapy’áramo ojejokua hag̃ua umivaháma.
Avíorã katu ojegueraha sesína, arro, juky, sevói akã, ñandy ha ka’a. Asajepyte, guéi opytu’u aja, ojatapy lomitã
tape yképe ha okosina japepo’ípe, okýrõ katu oñeñehembi’u’apo karréta guýpe. Sapy’ánte ojeho mbeguérõ katu
ndojepytái tapére ha ojeipykúi ka’aruete peve. Upéicha jave opẽ chicharõ hu’itĩ térã
mbokaja ku’i eirete rehe. Oje’ytaku’apo hag̃ua ka’ayrã ojejatapy katuete ko’ẽ mboyve. Che ndaterereivavoi,
ambuekuéra katu rohupytývo ysyry térã ykua, otereréma. Ojepytárõ mymbaovusuháre ningo
ojeporombo’aviopavoi; taha’e so’o mbichy, kesu, kamby, kure akãngue ojypyre ha ere eréva, hembi’uhetavoi
hikuái ha naimba’erakate’ỹi.
Paraguari ningo mombyry, upérupi ohasa tren ha upéva ha’e upe táva hi’ag̃uivéva San Juan-gui, oiméne opyta
24 légua rupi ha oñeg̃uahẽ hag̃ua upépe ojehasava’erã
Tevikuary syry rupi, kóva ipererĩ jave ojehasa péichante térã naháriramo katu, cháta oñerremávape. Ojegueraha
kuéro, ovecharague oñemosusũmbyre, ovechapire ha mandyju vosa kakuaakuaáva; amo guivo ojegueru juky,
asuka, víno, aorã, ka’avosa ha hetave mba’e.
San Juan-gui rosẽ pyharevete, karretaita, ojoysýire ysóicha, rohasávo Itajuru rupi, lóma guive ojekuaa ñu
mbytére tape vaichánte hi’ag̃uíva, kuarahy otini ha ojopéva oporohesy ha pyharéntema oñeñandu. Oñehendu
osapukáiva, opukahatãhatã ha oñomongetasununúva ohóvo, ipuku tape, añetehápe ipukukanguevoi. Ambue
kavaju’arigua ojekuaa mombyry ombo’yvytimbóramo. Tóro ndekakuaáva omburea ag̃uiete, ojapisévaicha kora
oñorãirõségui ore rymba guéi ndive, upévo rosapukaipaguasu ha upéichape rombopochypoi ha rombojevyjey
upe tóro, rohasávo hi’ãmbupáva ha ñemo’ãnte he’íva: Ág̃a pejukuévo aikuaaukáta peẽme.
Florida mboyvemi, Kanguerýpe ojepyta, Estancia Vargas-pe. Upépe ojepoi guéigui, hoy’u ha okaru hag̃ua,
tenda jára ipiketepavoi ha iporãveha reínte oiporuka, imba’eporãguirei ohasáva ndive. Peg̃uahẽmíke che karai,
pepoíkatu pene rymba guéi, péina jepe’aita pejepe’esérõ, he’ivoi kuñakarai upepegua. Mba’éichapa che memby
Atõ, chembosigarromítapa. Upéicha che sy, mamávoi ombopo’ipyre ndéve g̃uarãite.
Oguapyjoa hikuái osena so’orykue hyakuãvureíva. Koty puku guasúpe heta inimbe ahoja reheve.
Ko’ẽmba mboyve ojegueijokua umi tapicha ha neipamínte osẽma ohopa hese ohupyty peve Tevikuary syry
rembe’y, upépe, karréta ojehupi chátape ha gueikuéra katu oñembohasa ho’ytahápe. Oĩ voi niko tapicha
oporombohasáva 10 pésorente y rembe’y ambue gotyo, umi máva omyenonde mymbakuéra kavaju ári ha
péicha ku
Pe mbyte rupi ohóvo oguerosyrýma ichupe yñarõ, upévo ojepoi hapykuéri karai Vikíño, ha’e ningo ku ijytávami,
ohupytývo hapichápe ojapyhy iñakãraguégui ha oguenohẽ ichupe okápe. Umi kavaju’arigua oma’ẽnte ojehúva
rehe ha ndojepoíri hapykuéri, ipochy rupi hendive ipojopy ha noñepytyvõukaséi rehe. 300 ha’ãmbýrupima
ojeguerosyry rire ae oñepytyvõ ichupe ha oñeguenohẽ ikarréta ha hymbaguéi puntéro, upérõ ojahoga
hymbaguéi pertigéro ha ohopaite ýre imba’evendepyrã ha hembiporumimi.
Ojehasapa rire ysyry ojeike tape yvyku’ípe, upéva ijetu’únte avei, Kykyo rapérema ojepoi hikuái, upépe
ojeguerosapukái ha oñepikaneavéma gueikuéra. Kavaju’arigua ochikotea ohóvo gueikuéra, omokyre’ỹ ha
ombopya’evévo mymbakuéra tenondegua, Ka’apuku jerére hysýi yvyty ombopohyivéva ojejupi hag̃ua ha
umívagui ojere tape; iporãporã ojekuaa mombyry guive, tajy ipotypa ijapére. Ojehecha arai parapara ha
oñeñandu yvytu kangy, ndahakuetéi ha vaicha ndokymo’ãiva.
Upérupi niko osẽmimiete mondaha, imachéte hãimbe reheve. ¡Guépa lombutu, pepytaitéke ñandéve upépe,
pegueru ikatumíva guari repyrã! Cháke napeme’ẽirõ oréve, ndapehasamo’ãi ha rohacheáta pene rymbaguéi
ratĩre. Anína upéicha chera’a, eñembojána ko’ápe ñañomongetami, ndaorevirúiniko chamígo, katu rohoroína
hekávo, guari ndehepavajepévamante areko, egueru ne mba’yru tamyenyhẽte ndéve, ejapímandi ichupe peteĩ
kamambu. Upéva oĩ porã, ko’águi ikatúma pehasa, he’íje upe maléo. Pesẽntema tapégui, peju ñamokõ, he’ive
iñirũnguérape ha ojehasa.
Yvyku’ígui oje’óima hikuái Aka’ái gotyo, yvy ijyvateveha ha mombyrymi guive ojekuaa Aka’ái yvyty, ojehecha
avei oñemoanambusumivéramo ohóvo arai, osunusunúma katu ha iñamaguarara’imi, ndokykakuaái, ndojupíri
ysyry’i ha ojehasaporãnte imboypýri.
Karretaysýi oñemboja Paraguarípe, óga kakuaa, ipuku ha ijyvatéva oĩháme, upépe niko oĩmbaitevoi,
ojehekávante ojejuhu; oĩmbavoi avei tapicha omboguejy ha ohupíva karrétape oñemba’ejogua ha
oñemba’evendéva, oñembojáva upépe katuete ohecháta oĩ rei ha omba’apóva, sapy’ánte ho’aporã oréve,
péicha ku ojavy ha osumavaíramo omba’evendéva, roñemokirirĩeténte, ha opokovaítaramo ore vokóre katu,
rojetyvyro pya’e porã.
2.1, 6 Mboy tendáre piko imanduʾa haihára jehaipyre rupive. Ehai herakuéra.
2.1.7 Mba’épa nde reñandu umi tapicha rembiapo rehe.
2.2 Ehechakuaa ha ehai umi teko porã rape ha tekove vai rape:
- Mbyte :
- Paha:
Avateekuéra:
Añeteguáva;
Añeteguaʾỹva:
Araduka purupyre:
- Trinidad Sanabria, Lino. Diccionario Práctico Guaraní. Castellano, CastellanoGuaraní. Océano.
Asunción-Paraguay.
Arange:
Katupyryrã:
Omoñepyrũ, ombohete ha omohu’ã hemimo’ã, hemiandu, mombe’urã, káso ñemombe’u, cómic, ñe’ẽpoty,
marandu, ava rembiasakue ñemombe’u, tavareñói rehegua ha umi oñemba’e porandu hag̃ua ohechaukakuévo
hembiapópe ko’ã mba’e:
Mbo’epyrã Aty:
Ohaikuaa guaraníme.
Mbo’epyrã:
Jehechakuaarã:
1. Ñepyrũrã
Tembiapo ñepyrũ
Ñemomanduʾa mbo᾿epy oñemeʾẽvaʾekue ambue árape ha ñemombarete jeikuaa porãve
hag̃ua.
rupive.
Ñeʾẽmbojoaju hekópe (Coherencia)
Ojejapo ñeʾẽ jeipuru rupive ñe’ẽjoaju apytépe, hesakãve haguáicha umi oje’éva ñeʾẽ
térã jehaípe.
Deixis katu ha ᾿e pe ñeʾ ẽ ohechaukáva, ikatu ohechauka téra, tenda térã ára oikohápe
oje’éva.
Tembiecharã:
Tembiecharã:
2.1.2 Emoñe’ẽ jey mombeʾupyrusu “Karai Atõ” vore. Lic. José Silva ohaiva’ekue péva ambue
arapokõindýpe og̃uahẽ ndéve mbo’epy ramo ha eiporavo chugui peteĩ haipyvo ha rehai. Upe rire
rehechakuaa ipype elementos deícticos.
2.2 . Tembiapo ógape g̃uarã térã ijykepegua.
Eñehaʾã ha ehai peteĩ mombe’urã ha ipype eipuru elementos deícticos ha embojoavy mba’eichaguápa. Ikatu
embosaʾy mba’e oje’emava’ekue (deixis) ha emongora ne’ĩrava
gueteri oje’e (elipsis)
Aranduka purupyre:
Ortellado de Eschgfäller, Bernarda. Guarani Arandu 2ha. Ára Pyahu. Lambaré -Paraguay.
Trinidad Sanabria, Lino. Diccionario Práctico Guaraní. Castellano, CastellanoGuaraní. Océano.
Asunción-Paraguay.
GUARANI ÑE’Ẽ
LENGUA, LITERATURA Y SUS TECNOLOGÍAS – NM
Mbo´esyry Mokõiha
Arange:
Katupyryrã:
• Ñe’ẽ peteĩ mba’énte he’iséva ha umi ñe’ẽ ikatúva heta mba’e he’ise.
Mbo’epyrã Aty:
Oikũmbykuaa ojehaíva.
Mbo’epyrã:
Mombeʾurã ha hetepy.
Jehechakuaarã:
Ohechakuaa mombeʾurã retepy.
Oikũmby mombeʼurã omog̃uahẽséva.
Ombojoavykuaa mbaʾépa oiko ha mbaʾérepa oiko.
Omombaʾe mombeʾurã paraguaigua rembiapokue.
Mba’aporã
1. Ñepyrũrã
Tembiapo ñepyrũ
Ñemomanduʾa mbo᾿epy oñemeʾẽvaʾekue ambue árape ha ñemombarete jeikuaa porãve hag̃ua.
Emoñe’ẽ mboyve
Emoñeʾẽ aja:
KARAI RAKATE’Ỹ
Oikóndaje peteĩ karai rasa hakate’ỹva, ha’eñomi, mombyry kokue ruguápe.
Peteĩ jey mokõi karia’y og̃uahẽ sapy’a hógape ka’aru pytũ ha ojerure chupe jahechápa ndohejamíri
okemi hógape. Mba’éicha hag̃ua nipo omoneĩ, omboguapy tataypýpe ha oñemoñe’ẽngatu chupekuéra.
Upévo ojekuaa peteĩ ryguasu rupi’a ha ombohasa iñirũme. Ohaijey ha osẽ ambue tupi’a ha ho’u
ha’eháma. Ohai heta hendápe ha oheja sena’ỹre karai rakate’ỹetépe.
—Ajépa ñandepo’aite, ko’ág̃a ikatúntema jaha ñañeno— he’i hikuái ha oho ojepyso tupápe.
opu’ãjey.
—Nañenói gueteri ajaposégui kandial amoaramirõ hag̃ua che calzoncillo— ombotavyse karai.
—Amoaramirõsetépa avei che calzoncillo— he’i karia’y ha omombo kandiálpe icalzoncillo ky’a.
- Ñemiháme:
- Omboja’o:
- Ovu:
a- Ndaipóriha tupa.
ã- Hembireko ijayetereiha.
a- Sena’ỹre.
ã- Heta viru.
2.8. Mombe’urã pahápe he’i pe karai ndojuhuveimaha tupi’a isenarã ha upévare haʾe:
Emoñe’ẽ rire
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
Mandu’arã:
Techapyrã:
Araduka purupyre:
Ministerio de Educación y Ciencias (MEC). Programa de estudio Educación Media. Plan Común.
Asunción, Paraguay.
http://www.portalguarani.com/623_natalia_krivoshein_de_canese/14010_tetagua
_remi mombeu_iii__cuentos_populares_paraguayos_natalia_krivoshein_de_canese__ carlos_
martinez_gamba__feliciano_acosta_alcaraz_.html
Natalia Krivoshein de Canese. Tetãgua remimombe’u, 2005 - Cuentos populares paraguayos Natalia
Krivoshein de Canese, Carlos Martínez Gamba, Feliciano acosta Alcaraz
GUARANI ÑE’Ẽ
LENGUA, LITERATURA Y SUS TECNOLOGÍAS – NM
Mbo´esyry Mokõiha
Arange:
Katupyryrã Aty
• Ko’ápe, ha’ekuéra oikuaa ha oipuru porãma guarani ñe’ẽ oñemomarandu ha oporomomarandu hag̃ua.
Mbo’epyrã:
Katupyryrã:
Ohesa’ỹijo mba’emba’épa oguereko hetepýpe marandu, ava rembiasa ñemombe’u, tavareñói rehegua ha
oñemba’e porandu haĝua, ñe’ẽpoty purahéi ohechakuaakuévo:
• Mavamáva rehépa oñeñe’ẽ jehaipyre’ỹ ohendúvape ha umíva apytépe he’i máva rehépa oñeñe’ẽve.
Tembiapo ñepyrũ
Ahendu aja
2.Ahendu kyreʾỹme ñeʾẽpoty/purahéi “Guavira poty” Emiliano R. Fernández rembiapokue.
ahechave'ỹgui ku Zavala-kue.
2.1.2 ahayhuetéva:
2.1.3 tyreʾỹicha:
2.1.4 ahechagaʾúgui:
2.1.5 resay:
2.2 Ambohovái hekopete porandukuéra.
a- Ita pueblo.
ã- Caballero pueblo.
Ch- Villarrica.
upépe.
ã- Ojapajeréi
tapere.
Arange:
Katupyryrã aty:
Katupyryrã:
Jehechakuaarã:
- Omomba᾿e ava rembiasa ñemombe᾿u hemimo᾿ã rupive.
1. Ñepyrũrã
Tembiapo ñepyrũ:
Roñemomanduʾa mbo᾿epy oñemeʾẽvaʾekue ambue árape ha roñemombarete roikuaa porãve
hag̃ua.
1.2 Ñehendu mboyve:
1.2.1 Ajesareko taʾanga rehe ha ambohovái:
- Mbaʾépa rehecha.
- Reikuaápa mávapa umi oĩva taʾangápe.
- Mba’épa oiméne ojapo hikuái.
- Mbaʾérehepa oiméne oñeʾẽta pe jehaipyre.
Ñehendu aja
Oñemomba'e ka'aguy rusuvévare. Osẽramo tymba saite ra'ãvo oikuaáma voi oho mboyve
mamópa ojuhúta umi guasu ikyravéva oiko'ỹre oiko oheka ipypore. Ombokapúramo katu ojavy
vaivéramo ojapi voi tesakuaitépe.
Oguereko ave ñu poravopyre ojepysóva tesapysove ambuégui. Upépe oñemoña, jaipapa pa'ỹ
hag̃uáicha, vaka, ovecha, mamymba, mburika ha kavaju iñakuãvéva, hoy'úva ypa pyrusu pukúpe,
oñembotýva Yvypahárupi ha hypa'ỹva araka'eve.
Hogaguasu korapy ruguápe guéicha tuicha umi hymba kure. Hymba ryguasu kuéra ñandúicha
okakuaa ha ombo'a tapia haku ha ro'y ára pukukuére.
Ikógape heñói, ipoty ha hi'a opaichagua temitỹngue, ipiru'ỹre peteĩ. Sandia ikokue guare
pirekuégui ojapouka yga ikatúva ovevýi para mboypýri peve. Imandi'o rapo katu timbo'ýicha
ipoguasu. Peteĩete ipetỹ roguerépente omokuarahy'ã ijapyka puku ohóramo toroñarome,
oguapýrõ jepe ijykére hembireko ña Réina, mokõive itajýra “princesas” ha umi poguasu
mombyrýgui oúva ombojerovia hag̃ua.
Hembiporu kuéra kuarepoti ha kuarepotiju apopyre meme. Oguereko ave hetaiterei karamegua
henyhẽva jeguakágui. Ajakápe ombyaty mbyaty imba'erepy ñemumbyre ha sapy'a py'a
og̃uenohẽ omyasãi korapýre aipo, “onza de oro” ombokuarahy hag̃ua.
Upéicha jave ndaje karai Réi oha'ãjepitóky hembiguái pahe kuéra ndive.
Oikóndaje upéramo ñe'ẽmbegue he'íva upe po'a jo'a ohupyty'ỹva karai Réi og̃uahẽ hague chupe
aipo “Libro paje guasu iletra'íva” rupi, omyengovia va'ekue ava arandu peteĩme peteĩ chipa
kavure pehẽnguére. Oikuaaséramo oimeraẽva mba'e, taha'e jepe máva renda parehéropa
itenondéta karrerahápe, oporandúnteha ilibro guasúpe, omo'akãmby itĩre anteoho, oipeju
oimehárupi kuatia ha upépe ojuhu iporandukue ñe'ẽmbojevy.
Vaicha niko karai Réi vy'apópe oikove. Hembiguái retarasáma oiko hag̃ua ha'ete ojayvy oikóvo
ejehevipe'a oka'api ikokuérupi. Hi'ái nda'iporiguasuvéima omokyre'ỹmi va'erã ichupe, jepémo,
ojojoipáma tyguatágui.
Ipochy karai Réi ha opu'ã pyta'ã pohýi vai oinupã potávo hembirekópe iñe'ẽguasúre. Ha'e katu
oguevi'imínte ichugui he'i jey mboyve:
Upéva añetegua -he'i ipy'ápe karai Réi oguapy jeývo pochy gua'úpema- Nahi'ãí upéicha añemotĩ
ha aiko tembiguái jurúpe pukarä. Aikétarõ añete ñembojarúpe, ajapova'erã ñembojaru
mombe'upyrã.
-Tereho táva ha táva jerére ha oikuaasévape eikuaauka: oha'ãvame chendive tuka'ẽ kañy,
ajuhu'ỹramo ame'ẽta che yvy mboja'o mbytemby tymba oĩvareheve ipype, ha otopáramo katu
añakã'oukáta.
Mbaʾe porã
Mbaʾe vai
Tembiapo
Arange:
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................... ...................................
........................................................................................................................................................................
GUARANI ÑE’Ẽ
LENGUA, LITERATURA Y SUS TECNOLOGÍAS – NM
Mbo´esyry Mokõiha
Arange:
Katupyryrã aty:
Katupyryrã:
Omombe’u hemimo’ã, hemiandu ha ikuaapy umi mba’e ko’áĝa rupi oñeñe’ẽ ha herakuãvéva rehe
oipuruhápe marandu, ava rembiasa ñemombe’u, tavareñói rehegua ha oñemba’e porandu hagua
oikũmbyva’ekue rehe ojesarekokuévo: ̃
Jehechakuaarã:
Omomba’e Paraguái rekotee tavarandu rupive.
Ombohovái hekopete porandukuéra.
1. Ñepyrũrã
Tembiapo ñepyrũ
Ñemomanduʾa mbo᾿epy oñemeʾẽvaʾekue ambue árape ha ñemombarete jeikuaa porãve hag̃ua.
Péicha ndaje, peteĩ ko’ẽ, ojuhu hikuái juky iñasãiva hóga jerére. Osẽ ha ohohápente, hóga jerére,
juky mante ojuhu. Oñemondýivoi ha’ekuéra. Oñembo’e avei, ha upéi ohypýi ykaraipyrépe. Ña
Carmen -Hilario rembireko- oitypeíkuri ha ombyatypa peteĩ vosápe, ha’e…. ka’arupytũ jave
oñotỹkuri -iména ndive- kuarahy reike gotyo.
Upeichavérõ jepe, upe ára guive nosẽporãvei mba’eve chupekuéra. Ña Carmen jeko oúkuri
hasykatuetévoi. Hilario katu ojuhúkuri irundy hymba vaka oñekarãi ha huguypáva, upéi
omanombava’ekue ichugui. Ha’e oñangareko aja hembireko ha umi hymba vakáre, ysokuéra
oñemohyg̃uatãkuri imandyjutýpe. Upeichaite jekoraka’e ojehúkuri. Vaípeko ojehecha hikuái.
Iñambuepaite hekovekuéra. Peteĩ pohãnohára chae he’íkuri chupekuéra: “Mba’evai niko ojejapo
penderehe. Ndaha’éi vyrorei. Che ndachepu’akamo’ãi hese. Pehayhúramo pende rekove ha pene
ñemoñare, pehova’erã ko’águi ha pya’e ave. Pepytáramo ko’ápe ikatu pemanomba; pehóramo
ikatu peñakãrapu’ãjey”.
Pya’e jeko Hilario ha ipehẽnguekuéra ojapyhýkuri ijaomimi ha oje’ói Itakyrýgui. Mombyryvoi oho
upégui, Karaguataýpe. Upépe ojogapo vaivai; ha upéicha avei, heta ára ndaje ohasa asy.
Yvýpe hamba’e oke ha okaru. Hilario ha ita’ýra ypykue ohókuri omba’apo peteĩ mandyjutýpe.
Mbeguekatúpe ojoguajeýkuri tupa, apyka, mesa, umíva.
Upeichahárupi ndaje, peteĩ ka’arupytũ, Hilario -ou rire imba’apohágui- oguapýkuri itapỹi rovái
okay’u hembireko ndive; ha oñemongetaháguihina
hesaho hikuái peteĩ karréta nandíre, ohasáva ohóvo, ha jeko oguah̃ ẽvo peteĩ mbokaja tuja
renondépe -namombyrýiva hogakuéragui- oguetékuri Hilario ha
Ña Carmen resa renondégui. “Mba’épiko péva”, he’íje hikuái ojupe. Mokõive ndaje imandu’ákuri
upérõ umi hogaykeregua ñe’ẽnguére. Ha’ekuéra niko omombe’úmiva’erã Hilario ha Ña Carmen-
pe Karaguatay iporaha, ha sapy’apy’a ojejuhuha upépe pláta yvyguy. Ñorairõ Guasu rapekuevoi
niko raka’e. Ambue ka’arupytũme ojehujeýkuri upe mba’e. “Oiméne niko kóva hína pláta yvyguy
mba’e”, he’ijekoraka’e hembirekópe, ha ombojoapy: “Ko’ẽramo jajo’óta”. Upe ára irundyhápe
Hilario ndohói omba’apo. Opytákuri, ha hembireko ha ita’ýra ypykue ndive ohókuri mbokaja tuja
oĩha meve. Ogueraha hikuái peteĩ jo’oha (pala), ha oñepyrũ ojo’o. Pya’evoi ndaje ojuhu peteĩ
karamegua’i. Onohẽraka’e hikuái ha oipe’ávo ojuhu hyepypegua omimbipáva, nimbora’e pláta
yvyguy hína. Ovy’aiterei hikuái, jepérõ upéicha nomombe’úikuri mavavetépe. Oguerokirirĩnte
hikuái.
Mbohapy ára ohasa rire jeko Hilario osẽkuri ohopa heseve Brasil-pe, ha upépe ohepyme’ẽkuri.
Heta pirapire ndaje oñeme’ẽkuri chupe. Upégui ou rire, ojoguákuri hogarã Paraguaýpe. Ko’ág̃aite
peve oiko ko’ápe. Ipirapire heta jepiveguáicha; ha’e… kakuaa omba’apo. Añetémbora’e upe
he’iva’ekue chupekuéra pohãnohára chae: “Pehóramo ikatu peñakãrapu’ãjey”. Ha añetehápe,
upeichaite oiko hesekuéra. Mba’e vai rire, mba’e porãmanteva’erã, péicha niko oje’evavoíjepi…
… ha upépe opa.
Mbaʾe porã
Mbaʾe vai
………………………………………………………………………………………..
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
GUARANI ÑE’Ẽ
LENGUA, LITERATURA Y SUS TECNOLOGÍAS – NM
Mbo´esyry Mokõiha
Arange:
Katupyryrã aty:
Katupyryrã:
•Ñe’ẽ peteĩ mba’énte he’iséva ha umi ñe’ẽ ikatúva heta mba’e he’ise.
Jehechakuaarã:
-Omombaʾe jehaipy ohechaukáva tapicha rekove.
Amoñeʾẽ mboyve
Ñanduti
Ñanduti ha’e peteĩ mitãkuña ñande ypykuéra, oikóva ipehẽnguekuéra ndive peteĩ ysyry
rembe’ýpe, henyhẽva guyra ha yvotýgui. Ko’ẽ vove ikyvykuéra opu’ãva jepi voi ojapo tembiapo
ogapypegua, omongu’i avati, oikutu pira térã omba’apo hikuái yvyráre. Ñanduti katu iñate’ỹeterei
ha ikerana, kuarahy yvatéma jepi opu’ãva. Upéi oñembosarái hapichakuéra ndive, ha oipo’o yva
aju ha ituakuéraje ajaka apoha, peteĩ ára osẽ oho hikuái mombyry oñemu hağua imba’erepyre,
ha ohasa hikuái peteĩ ka’aguy, Ñanduti oho avei hendivekuéra py’aguapy ha vy’ápe.
Pe tapére ha’e py’ỹi opyta ohóvo, itúva ha ikyvykuéra he’i jepi chupe ani hağua opyta tapykuépe.
Oukuévoma ka’aruete upéicha jey ojapo; ipehẽnguekuéra oñemotenonde ha ha’e katu oguata
mbeguekatu hapykuerikuéra.
Kuarahy oñepyrũma okañy mbeguekatu ha upéicha oğuahẽ pyhare. Ñanduti avei ohechakuaa
oğuahẽmaha pyhare. Oñehendu umi mymba ka’aguy ñe’ẽ ha upéva omongyhyje chupe,
ipehẽnguekuéra katu ndojekuaavéima, mombyry opyta tapykuépe. Oguata pe ka’aguýre, upéi
ikane’õ ha upémarõ oheka moõpa oke hağua. Ohendu umi jaguarete sapukái ha oturuñe’ẽ umi
mbói. Ñanduti okyhyjeiterei ha oñepyrũ hasẽ. Upe riremínte oñandu sapy’a ijati’y ári omoĩva ipo.
Ka’aguy Jarýi osẽ chupe. ¡Chepytyvõ, Chepytyvõ!, ojerure chupe Ñanduti. Upe kuñakarai he’i
chupe: ani hağua mymbakuéra ojapo hese ivaíva, ojapotaha chugui peteĩ ñandu’i. Ha upéicharõ
okañytaha umi mymbakuéragui.
Ñanduti upe guive oñepyrũ omba’apo, opa chugui pe ate’ỹ oguerokóvami ha oipyaha umi mba’e
ijojaha’ỹva porãgui, araka’eve ojehecha’ỹva’ekue mamove.
Okañýma pe jasy ha ko’ẽ ohóvo, kuarahy iñapysẽ mbeguekatu ohesapévo pe ka’aguy. Ñanduti
ndaha’evéima”ñandu’i” oikojeýma chugui mitãkuña ñande ypykuéra ñemoñare.
Ojere jey upéi hógape pya’e, opyta’ỹre pe tapére. Oğuahẽ rire hógape omombe’u ojehu’akue
chupe, ha oñepyrũ ombo’e ipehẽnguekuérape “Ka’aguy Jarýi” ombo᾿e’akue chupe. Ñanduti
okakuaa ha ombo’e imemby ha umi hemiarirõme ojapo hağua pe mba’e iporãitéva, hérava
Ñanduti.
Amoñeʾẽ rire:
Ajepyʾamongeta ha ahai ambue tapicha rekove aikuaáva, ojojoguáva avei Ñanduti
rekovépe ha uperire omyatyrõvaʾekue ha omoambue avei hekove.
Tembiapo
Mbo’epyrã: Mombeʾupy
ñehesaʾỹijo
Arange reguerukaha:
..........................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................
GUARANI ÑE’Ẽ
LENGUA, LITERATURA Y SUS TECNOLOGÍAS – NIVEL MEDIO
Mbo’esyry Mokõiha
Arange:.
Katupyryrã Aty
-Ko’ápe, ha’ekuéra oikuaa ha oipuru porãma guarani ñe’ẽ oñemomarandu ha oporomomarandu hag̃ua.
Katupyryrã:
•Ñe’ẽ ohechaukáva mba’e oje’emava’ekue térã ne’ĩrava gueteri oje’e (palabras deícticas y elipsis).
Tembiapo ñepyrũ
Añemomanduʾa mbo᾿epy oñemeʾẽvaʾekue ambue árape ha amombarete kuaapy hesegua.
2.1 Ajesarekojey marandu rehe ha uperire añehaʾã aheka ambue marandu ha ahechakuaa
ipype hetepy. (Titular, Kopete, taʾanga, epígrafe, hete).
Tembiapo rejapova’era
Arange:
GUARANI ÑE’Ẽ
LENGUA, LITERATURA Y SUS TECNOLOGÍAS – NM
Mbo’esyry Mokõiha
LEY N° 1680
CÓDIGO DE LA NIÑEZ Y LA ADOLESCENCIA
Artículo 13. - DEL DERECHO A LA SALUD.
El niño o adolescente tiene derecho a la atención de su salud física y mental, a recibir la asistencia médica
necesaria y a acceder en igualdad de condiciones a los servicios y acciones de promoción, información,
protección, diagnóstico precoz, tratamiento oportuno y recuperación de la salud .
Arange:
Katupyryrã Aty
- Mavamáva rehepa oñeñe’ẽ jehaipyre’ỹ ohendúvape ha umíva apytépe he’i máva rehepa
oñeñe’ẽve.
Jehechakuaarã:
- Omombaʾe jehaipy haihára paraguaigua rembiapo.
Tembiapo ñepyrũ
Añemomanduʾa mbo᾿epy ambue araguarére ha amombarete aikuaa porãve
̃ a.
hagu
II
Mba’apópe oikógui umi nde jyva
che ru tujami.
tujami.
III
guivéma repytu’umi.
IV
che ru tujami.
2.1 Ahendujey ñe´ẽpoty purahéi, ahechakuaa umi ñeʾẽ nahesakã porãiva
ha ahai he’iséva:
2.1 Ahendujey ñe´ẽpoty purahéi, ahechakuaa umi ñeʾẽ nahesakã
porãiva ha ahai he’iséva:
a. nekane’õ’ỹva:
ã. ñe’ã:
ch. oikotevẽma:
e. poyvi:
a. Mbojojáva.
ã. Mbojoguáva.
Ch. Mboʾavarekóva.
- “Ha nde po pire iñanambusúva che ru tujami”
a. Mbojojáva.
ã. Mbojoguáva.
Ch. Mbotuicháva.
a. Mbojojáva.
ã. Mbojoguáva.
Ch. Mbotuicháva.
3.2 Mbaʾeichagua ñeʾẽtemiandu ojehechakuaa umi ñeʾẽrysýipe:
- “Tove kuarahy tohapy avei che pire ikyrỹiva”
a. Jahecháva.
ã. Ñahendúva.
Ch. Ñañandúva – Pireandúva.
Ch. Ñañandúva.
Ahendu rire:
- Ajeporeka ambue ñeʾẽpoty purahéi, haihára
paraguaigua rembiapokue, ajapysaka hese ha ahai che
kuatiápe mba’epa ogu
̃ ahẽ chév
Mbo’esyry Mokõiha
LEY N° 1680
CÓDIGO DE LA NIÑEZ Y LA ADOLESCENCIA
Artículo 13. - DEL DERECHO A LA SALUD.
El niño o adolescente tiene derecho a la atención de su salud física y mental, a recibir la asistencia médica
necesaria y a acceder en igualdad de condiciones a los servicios y acciones de promoción, información,
protección, diagnóstico precoz, tratamiento oportuno y recuperación de la salud .
Arange:
Katupyryrã: Omombe’u hemimo’ã, hemiandu ha ikuaapy umi mba’e ko’ã rupi oñeñe’ẽ ha
herakuãvéva rehe oipuruhápe marandu, ava rembiasa ñemombe’u, tavareñói rehegua ha
oñemba’eporandu haĝua oikũmbyva’ekue rehe ojesarekokuévo:
Jehechakuaarã:
- Omomba’e temimo’ã, temiandu ha kuaapy ñemombe’u ñe’ẽ ayvu rupi.
Nde rova pytãngymi, nde pire katu kamby, ha Ho'a vove pytũmby pe che rokárape asẽ ha
nde áva hũ asy, oñeñopẽ jovaimi. Nde ama'ẽvo nderehe añandu cheangapyhy.
pyti'áre avei hi'aju atã asy angaiparã, che Hi'ãntepa, Tupãsy, nichomíme romoinge ha
reindy, ku mokõi yvamimi. upépe ndéve añoite che mborayhu taipoty.
……………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………...................................
-Amombeʾu che remimoʾã ha che remiandu ñeʾẽpoty rehe.
……………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………
Mohu’ã:
Tembiaporã:
Amombeʾu che remimoʾã ha che remiandu kuña paraguái reko
rehe. Ikatu audio rupive térã mbo’ehára he’iháicha.
................................................................................................................................
................................................................................................................................
................................................................................................................................
... GUARANI ÑE’Ẽ
LENGUA, LITERATURA Y SUS TECNOLOGÍAS – NM
Mbo’esyry Mokõiha
LEY N° 1680
CÓDIGO DE LA NIÑEZ Y LA ADOLESCENCIA
Artículo 13. - DEL DERECHO A LA SALUD.
El niño o adolescente tiene derecho a la atención de su salud física y mental, a recibir la asistencia médica
necesaria y a acceder en igualdad de condiciones a los servicios y acciones de promoción, información,
protección, diagnóstico precoz, tratamiento oportuno y recuperación de la salud .
Arange:
Katupyryrã Aty
-Ñe’ẽ peteĩ mba’énte he’iséva ha umi ñe’ẽ ikatúva heta mba’e he’ise.
1. Tembiapo ñepyrũ
Añemomanduʾa mbo᾿epy oñemeʾẽvaʾekue ambue árape ha amombarete
aikuaa porãve hag̃ua
Amoñe’ẽ mboyve
Peteĩ ko’ẽmeje ohasa ohóvo Perurima róga rovái rupi Maria. Hose ha Hesu mitãmi, peteĩ
chavurromi ári, ha osẽ Perurima oporandu chupekuéra:
Roho ningo aipo Ehíytope. Aña ojukaségui ko ore mitãmi ningo roñani rohóvo upe gotyo. Ohasáje
hikuái ha okañy rire upe tape jerépe, oho Perurima ogueru peteĩ yrupẽ ha pype tanimbu. Ohójeko
ombogua upe chavurromi pypore ári ha upéi ohojey oguapy oĩ haguépe. Uperiremi oúma Aña
peteĩ Kavara ári ha oja oporandu Perúpe:
- Nderehecháipa peteĩ kuñataĩ, peteĩ karia’y ha peteĩ mitãmípa ndohasái ko’árupi.
Peteĩ chavurro áriko ou hikuái kuri.
Na’ape hína, nderehechái piko. Ma’emi chavurro pypore. Itujáma. Havembaitéma voi.
ã. Aña:
ch. ymáma:
e. pypore:
ẽ. Tanimbu:
Añeteguáva Añeteguaʾỹva
Tembiaporã Paha
Ajeporeka ambue káso haihára paraguaigua rembiapokuére aranduka térã
internet-pe, amoñe’ẽ ha ahai che kuatiahaípe temiandu ha temimo’ã hesegua.
......................
...................................................................................................................................
.. GUARANI ÑE’Ẽ
LENGUA, LITERATURA Y SUS TECNOLOGÍAS – N M
Mbo’esyry Mokõiha
LEY N° 1680
CÓDIGO DE LA NIÑEZ Y LA ADOLESCENCIA
Artículo 13.- DEL DERECHO A LA SALUD.
El niño o adolescente tiene derecho a la atención de su salud física y mental, a recibir la asistencia médica
necesaria y a acceder en igualdad de condiciones a los servicios y acciones de promoción, información,
protección, diagnóstico precoz, tratamiento oportuno y recuperación de la salud.
Arange:
Katupyryrã Aty
Katupyryrã:
Mbo’epyrã: Ñeʾẽmbojoajuha.
Jehechakuaarã:
- Omombaʾe ñeʾẽmbojoajuha jeipuru porã jehaipýpe.
Ñepyrũrã
Tembiapo ñepyrũ
̃ ahẽ
-Umi mitãrusu árape oiko tuicha jeroky upeichágui ogu
Sambyhyhára Eusebio ha Ogueru heta jopói chupekuéra.
Susana
Haʾe peteĩ mitãkuña Katupyry oikóva táva Itauguápe, isy ha itúva ndive.
Heta ary ohasa rire omohuʾã ha ovyʾaiterei upévare, oañua mbarete isy ha
itúvape ha upémarõ avei haʾekuéra ohenói umi ipehẽnguekuérape
omoirũmi hağua pe vyʾa ohasavahína ogayguakuéra. Oñepyrũ Susana ru
ojatapy ha ohupi tatapýĩ ári soʾo ha ombichy, isy ojapo chipa guasu.
a-
ã-
ch-
e-
ẽ-
Tembiapo
Tembiapo
Mbo’epyrã: - Ñeʾẽmbojoajuha.
Temimbo’e:
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
................................................................................................................................
..........
GUARANI ÑE’Ẽ
Mbo’esyry Mokõiha
Arange:
Katupyryrã Aty
Jehechakuaarã:
-Omombaʾe umi ñeʾẽporã haihára oipurúva jehaipýpe omoporãve hağua hembiapo.
- Oikũmby jehaipyre omoñeʾẽva
- Ohechakuaa ñeʾẽporã ñeʾẽpoty ryepýpe.
- Omombe’u hemiandu haihára Paraguáigua rembiapokuére.
Ñepyrũrã
CácereshaAgustínBarboza (https://www.youtube.com/watch?v=OChJqm6qEQI)
“CHIPERA LUQUE”
a-Mbojojáva
ã-Mbojoguáva.
ch- Sinestesia.
e. Mbotuicháva.
chemopirĩ”
a-Mbojojáva
ã-Mbojoguáva.
ch- Sinestesia.
e. Mbotuicháva
a-Mbojojáva.
ã-Mbojoguáva.
ch- Sinestesia.
e. Mbotuicháva.
ã- Jopara.
Ch- Mokõiveva.
Ojehecháva:
Oñehendúva:
Ojehecháva:
Paha:
Arange reguerukaha:
Temimbo’e:
Mbo’esyry Mokõiha
Arange:
Katupyryrã Aty
Katupyryrã:
•Ñe’ẽ peteĩ mba’énte he’iséva ha umi ñe’ẽ ikatúva heta mba’e he’ise.
Mbo’epyrã: Cómic.
Jehechakuaarã:
- Omombaʾe marandu cómic rupive oñemog̃uahẽva.
- Mba’épa rehechakuaa.
Mbo’esyry Mokõiha
Arange: Aty
Katupyryrã:
Jehechakuaarã:
- Omombaʾe jehaipy haihára Paraguáigua rembiapokue.
II
III
IV
gua’umi nanemovãi.
2.1 Amoñeʾẽjey ñe´ẽpoty ha upe rire ahechakuaa umi ñeʾẽ nahesakã porãiva.
a. ñe’ãgui:
ã. noñembo’éire:
ch. retãygua:
e. ikangýva:
ẽ. Ahayhuetéva:
a. Mbojojáva.
ã. Mbojoguáva.
Ch. Mboʾavarekóva.
a. Mbojojáva.
ã. Mbojoguáva.
Ch. Mbotuicháva.
a. Mbojojáva.
ã.Mbojoguáva.
Ch.Mbotuicháva.
3.2 Mbaʾéichagua ñeʾẽtemiandu ojehechakuaa umi ñeʾẽrysýipe:
- “Sapukáipe che ha’éva”
a. Jahecháva.
ã. Ñahendúva.
Ch. Ñañandúva.
- “otykýma eiretégui he’ẽvéva”
a. Jahecháva.
ã. Juru´andúva.
Ch. Ñañandúva.
Tembiapo reguerahaukátava “Gestor de Tarea" rupive.
Tembiapo arapokõindy 18 guive 22 jasypa peve
Arange reguerukaha:
Temimbo’e:
Mbo’esyry Mokõiha
Arange:
Katupyryrã Aty
Katupyryrã:
Tembiaporã
Añemomanduʾa mbo᾿epy oñemeʾẽvaʾekue ambue árape ha amombarete aikuaa
porãve hag̃ua.
II
Chemopirĩmbáva pyhare.
……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………....
……………………………………………………………………………………