Sbawojkol: Yochibal tsib ta batsil kop Primera Introduccin

parte: en tseltal

Xochitl Leyva Solano, Axel Khler, Xuno Lpez Intzn, Damin Guadalupe Mar tnez Mar tnez, Rie Watanabe, Juan Chawuk, Floriano Enrique Hernndez Cruz, Jos Alfredo Jimnez Prez, Mariano Estrada Aguilar sok Pedro Agripino Ic Bautista
Binti util a wejt lokel ta jol kotantik smeltsanel te aiybilaljune? Manchuk teme tulan skoplal te xcholojibal kaal te la yich pasele, la jnatik stojol te maba ta stojol komunal a meltsaj. Tek a te kalal la jtsobtikla jbajotike, la jkomon tajtik ta nopel te yananix skan x-atejotikxan ta swenta jun atelil te yakuk xkotix ta stojolek a te jlumaltike sok te yakuk xtuun yuuneke. Ja jich komon a kot ta nopel kuuntik, pajal och ta kotantik te ja jich ya skan x-atejotikbele. Jich te ta yuilal tal sakil jae, chak sok mak (ta enero sok febrero) lajnanix jtsobila jbajotik, ja jich a jajchbel te jwol atelil te la sbiilin Tsobobail yuun Jpas Tujbil atelil, Jchol kop ayejetik ta ik ta stojol komunal sok Jtunnopojelil yuun Talel kuxlejal ta Chiapa (Red de Artistas, Comunicadores Comunitarios y Antroplog@s de Chiapas, RACCACH sbiilene ta kaxlan kop). Te kalal tsobolitik-ae, la yich tael ta alel te bitil maba la yich lokesel ta jun te batsil scholobil kaal, manchuk teme la yich alel ta sjajchibal te kalal la yich meltsanel te xcholojibal kaale. Yuun te kalal a lijk ta atelinel te xcholojibal kaal te kan yich lokesel a te batsil ajtal sok te binti util ay xcholojibal kaal yuunik te batsil ants winiketike, jich ta swenta te batsil xcholojibal kaale koltawan ta spasel jtuul pijil winik snopobe skoplalul binti util ay batsil kop te ja sbiil Juan Zapil, lijkem ta slumal tsotswexetik ta Watemala. Kalal la kichtik alel te maba ya xlok ta jun te batsil ajtal sok te batsil uetike, la jmel kotantik, janax yuun kajotik ta snopel binti pasel ya skan yuun yakuk jnopbetik spijil te meel mamaletik yuun te binti util ya x-ajtajik sok ya xchapik kaal sok te uetike, yuun ta jun kaal ya xkootik

Yochibal Tsib1

sobolotik ta skalelal lajuneb yuun sakil ja ta batsil ajtal yuun xcholobil kaal yuun stsumbal batsil winik antsetik (waklajuneb yuun enero ta sjawilal 2008 ta kaxlan ajtal), kalal oxlajuntul la jtsob jbajtik ta Centro Cultural Tierra Adentro, ay ta yolil poko lum te ja sbiil Jobel.2 Kajotik ta stsobel jbajtik te kalal la yich lokesel Xcholojibal kaal ta sjawilal 2008 te la sbiilin Jchiel batsil tsumbalil: stijel sba lokombailetik.3 Jich te xcholojibal kaale jubel ta meltsanel ta komon atelil yuun jloktawanejetik, jsonowiletik, jbonbajometik sok yantik te machatik stukel yakajtik ta atel te namej kajemikix tal, te ja sjoytak tal ta atel te machatik tsakajtik ta spasel lokombailetik li ta stsuk slum skinal Mejiko te ja sbiil Proyecto Videoastas Indgenas de la Frontera Sur (PVIFS). Jich te kalal kax ta jkabjotik te schakobil kaal yuun 2008, binax yutsil la kiljotik yuun tujbil la yich pasel sok lek la yich meltsanel. Jich te schapobil kaal la yich lokesele, te machatik a kot ta skabe yipniwan a te tuun yuun swenta la stsaktiklaj tea te bitik pasel ya skan yuune, yanuk te jootike, la kaiytik te ja sjunil snabeyel sba kateltik ta stuulutul ta yantik lumlumetik. Janix jich bitil la yal jtuul joytik ta tsoblej pastaj ta yuilal sakil ja: Te xcholojibal kaale, jich koem te ja sjunil swenta snabeyel sba kateltik te ya xkot ta sit yelaw chich baket te kalal ya stsak tea te yatele (JAJP, tsakbil ayej yuun RACCACH 16/01/2008).4

23

ta smeltsanel ta jun sok jich ya yichbel nael sbaa. Te waiy binti util a kajbel ta nopel kuuntike, ay la yaal jtuul joytik te kajemix ta yatelinel stusanel sok xchajpanel te xcholojibal te kaale. Te kalal jich la kaiytike la smukebtes kotantik, jich a kajotik ta snopel binti ya jpastik sok binti ya xkajotik ta yatelinel ta oranax yuun ya stak pukel ta jun. Ay macha la yal te yakuk yich pasel pajk jun te maba ja tsib ya yich tal, ayuk tsakal tal tea lokombail sok ayejetike. Jich te binti ya jcholtik lie, ajknax ta alel, yuun te kalal tsobolotik ta yayantayel te atelil ay ta asit awelawe, jalaj skalelal kuuntik ta snopel, uile kuuntik stusanel te binti util meltsanel ya skan te atelile. Maba j-ajk la yich nopel yuun tal ta kotantik ta swenta te atelil ya yich pasele, yakuk xkot ta yok skab yajwalel lum te banti jajchemotik ta stuulutule. Janax yuun aytonanix binti wokol la sta swentail: machakati ya jtojlitik koem a te atelile, macha ta lek ya jkantik te ya x-och ta yok skab te june sok binti ya jtsibubetik skoplal, sok binti util ya jkomon pastik te atelile, xiotik ta snopilayel. Binti yuun te ya skan meltsanel te aiybilaljune? Kalal tsobolotik ta yuilal mak, te bitik a lok ta alel kuuntike la jcholtik ta tsibuyel, la kalbetik skoplal te macha ya yich tojliyel a te liwroe. 5 Jich kalal yakal ta beel kuuntik stsibuyel ta stuulutul a te juntike, la jtajtik ta ilel te macha yakalotik ta tsib ta stojolike ja te jchiomaletik ta jlumaltaktike, te machatik ayik ta kalkaltik sok ta lumlumetik. Jich kerem achixetik te machatik la jtajtiklatik ta naele jaik te machatik ya snatiklayik bonbajel, slokesel lokombailetik, jsonowiletik, jnopjunetik jich bitil te joonjotike. Kerem achix te ay ta yotan slumalik, ay ta yotan stsumbalik mak kerem achix te machatik yakajtik ta slebel skoplal stsumbal yuun jich ya sna stojol a te machae. Soknix ja ta stojol te macha snaojix stojol te banti lijkem stsumbal te yakal yakel ta ilel sok yakal yakel ta nael stojol ta yatele, ta snopbenal yuun sok binti util yakal ta slebeel slekubtesel slumal.

Ta slijkibaltonanix tal tsobtanba kuuntik ta swenta smeltsanel atelil a te la jtajtik ta nopel te skoltabelokotik ta atel te june, sok te xcha akeluk yip kateltik yuun6 ta stojol te batik tsakajtikotik ta stuulutule sok te batik jajchemotike. Jich te kalal tsobolotik-ae, bayel macha la sta ta alel te ya skan lek sok ayuk lek yutsilal ya yich meltsanel te atelile, te ya skan yich ichel ta wenta binti util ay snopojibal yuun te batik lijkemotik ta stuulutul, jich bitil ay machatik talemik ta slumal Sotsleb, Jobeltoj, Chenalja, Palenke, Witstan, Chamo, Markaritas.7 Tek a te ya skan ichel ta muk te binti util ta stenelten, ta xchajpalchajp skuxinel lum te batik jajchemotik tale. La kaltik te bitil ya skan jamal ya jcholtik te binti ay ta kotantike. Ya skan jam kotantik yuun te binti a kajotik ta smeltsanele, yuun jich ja jun beibal yuun ya kaktik ta ilel te jtsumbaltike, te banti lijkemotik sok te binti util benemotik tal ta stuulutule. Ja jich kunkun a kajotik ta atel, jich koem te la jtsaktsak jbajtik ta spasel te tsibe yuun la jchaptik te ayuk joytik ta smeltsanel, stunel sok stojobtesel te kateltike. Janax te ay bakentik tulan la kaiytik yuun maba kaemotik ta yalel xcholel te bitik kejel ta kotantik ta stuulutule. Jich te machatik a kajotik ta spasel te atelile maba spisil a neel kuuntik, ay macha kux sok wokol la yai, ja jich a jil ta olil be. Jich te binti util la jtajtik tal ta nopele, la jtsibulatik ta pejchelte (pizarrn), ay ajk a och ta yotanik te machatik jlakotik ta nakleje, ay macha te la slik stoy yuun jich ma jichuk la yaiy; ja jich ta jpisiltik pajal a kajotik ta yalel te jokoyeletik te la yich sujtesel yuun yakuk xbeen a te tsib te ay ta atojolike. Te jojkoyeletik la jtajtik ta nopele, jaik:
1. Banti talemon? Banti lijken jtsumbal? 2. Machaon yatik ta in kaalto te chichbaketone, te mayaone, te tsakalon ta jun tsobojibal, machaon te winik antsone? 3. Binti util a kajon ta spasel te binti ya jmeltsane? Binti util ay jkuxlejal a te lijkon ta spasel te binti ya jpase?

24

4. Banti ya xtuun sok binti util ya xtuun te lokombail, bonbajel, te son sok kayoj te banti jajchemon sok te banti tsakalone? 5. Binti util tuunem sok koltawanem te katel yuun yakaluk chiel sok lekubel te batsil tejklumetike sok te chich baketetik ta spamal lumkinale? 6. Banti yakalonbel ta beel sok te katele, sok te banti lijkemon sok banti tsakalon? 7. Banti yakalbel ta beel te jlumale? (jojkoyel lokem ta tsoblej yuun RACCACH 09/02/2008).

Kalal a lijkotik ta stsibuyel ta stulutul te kateltike, la kaltik te maba tulan ta sujtesel te jojkoyeletike, janax te kalal yakalbel ta beel kuuntik a te tsibe, jich koem te ay binti la jtajtik te kalal a kaxbel kaal sok te ue, jich bitil la sta jun skaxa Pandora8 ya yalik, yuun te joototike la jtajtik ta nael jwokoltik, kutsineltik, kokeltik, jpajeltik, yutsilal kotantik, stseejil kotantik. Yalel moel te bitik la jtajlatik ta nael te kalal yakalotik a te ta tsibe. Janix jich la jtajtik ta ilel te atelil te yakalotik spasele, lom muk sok wokol, tek a te la smakotik waxakeb mak lajuneb u te atele. Waxakeb u mak lajuneb u te atejotik ta stuulutul, sok ay la jtajbajtik ta chatul sok ta oxtul, pajal a atejotik, ta skanjel kotantik te atejotike melel mayuk la kichtik tojel. Machaotik? Maba janax te jich ya jkan kak kejtaltik mak jich ya jbiilintik, te binti ya kaltike ja te chich baketotik, ay jchuleltik, batsil ants winikotik9 te maba pajal jtsumbaltike. Jich te kalal ya awilik te jun ya kaktik ta a tojolike yaniwan a naik stojol te machaonjotik sok batik tsakalotik ta stuulutul; janax yuun ya kaltikxan chaoxpaluk kop ayej yuun jich ya a naik ta lek a te machaonjotike. Lajuntulonjotik te atejotik ta smeltsanel te june sok ay batik tsakalonjotik ta stuulutul. Waxaktul winik sok chatul ants. Chatul jbonbajometik, chatul jsonowiletik, jtul jloktawanej, oxtul komon jpuk kop ayej, oxtul jtun-nopojel yuun talel kuxlejal. Jich te lajuntulonjotike, juktul stsumbalonjotik maya,

jtul stumbal mixteka, jtul stsumbal j-aleman sok te jtuule slumal Japn. Jich te machaotik stsumbalotik te mayae, jpisiltik ya xkopojotik ta kaxlan kop, oxtul ya xkopojik ta batsil kop tsotsil, chatul ta batsil kop tseltal sok jtul ya xkopoj ta tojolabal. Jich te macha lijkem ta stsumbal mixtekae ya xkopo ta kaxlan kop sok ingls, jich te stsunbal japone ya xkopo ta japons, ingls sok kaxlan kop, te macha stsumbal j-alemane ya xkopo ta alemn, kaxlan kop, ingls sok francs. Chaoxchajp talel kuxlejalil sok kop ayejil te la sta sbae ja yuun kot ta nopel kuuntik te ta kaxlan kop ya yich tsibuyel te kop ayej te kaj ta pasele sok ja jich la jta jbajotik ta ayej yuun jich la kaiybe jbajotik a te jkopjotike. Jich te bitil ya abentayik skoponel sok yilel te june mak ta xchamel awayik te chambilal kope, ya anaik stojol te atelil into ja sit yatel jtsojp ants winiketik te yalalik ta smeltsanel tujbil ateliletik, komon yalel spukel kop ayej ta ik sok jtun-nopojel te ay sok te lumlumetike. Janix jich ya ataikbel ta ilel te kalal ya abentayik skoponel sok yilel te june, te maba jatonax a kajotik ta atel te bitil a lijkotik ta komon atele, ay machatik kajik tal ta atel ta sjawilaltoix tal 1990. Janix jich te atelil lie, jaxan sit yantik atelil manej lijkem tal ta pasel ta swenta sleel lekil kuxlejal soknix ta swenta yach tsoblej kerem achixetik swenta yakel yip tujbil atelil, kop ayej sok talel kuxlejal te la snopik tal namej tal kalal a kaj tal ta kop yuun sleel slekil yutsilik te yajwalel te batsil lumlumetike. Ja jich ay macha yakal ta sleel yuun yakuk swentainik ta stukelik te yatejibal te ayoj ike, yatejibal loktawanej te tsakal ta swenta in atelilto. Ja jich yakobe yip yatel te batik tsakajtikotik ta stuulutule jich bitil te Comit de Defensa para la Liberacin Indgena (CDLI-Xinich), janix jich bitil Sociedad Civil Las Abejas sok Organizacin de Mdicos Indgenas del estado de Chiapas (OMIECH). Ja te tsakalotik chaoxtuluk a te machatik jtsibuyejtikek te june ya stak awilik ta sba chajpal, yochajpal sok ta sjukchajpal. Jich yuun te yakel yip tujbil atelil, kop ayej sok talel kuxlejal yuun te batsil lumlumetik li ta slum skinal Chiapa, chaoxchajp yako sba ta ilel. Ay macha ya spas ak elaw, nichimal kop sok smeltsanel loil kop ta batsil

25

kopetik, janix jich bitil ach bonbajel, rock kajintabil ta tsotsil10, janix jich bitil yakal ta atelinel skoplal yuun yakuk xjunej ta tsibuyel batsil kop. Ja jich yakal ta kanel sok yakal ta leel binti util ya skan xlekub te batsil talel kuxlejalile. Te bitil yakalotik ta yalel, janix jich ay ta nael stojol ta xchachajpal jun, ta yoxchajpal, xchanchajpal, swakchajpal sok ta xwaxakchajpal, ja lek koponaik te june, ayaik te chambilal kope sok ilawilik te lokombailetik te ja yatel sok skop yayej jchiomal mayaetike kuxajtik ta Jobel te jajchemik tal ta slumal Sotsleb, Chamo, Jobeltoj sok ta Markaritas. Binti util-a atejotik ta smeltsanel te xchajpalchajp te chajpanbil kope? Jalajniwan jun jawil te la jtsobila jbajotik ta yalel sok snopel te atelile sok ja jich a wejt sok jich a tojk te komon tsobombail ta atele sok la kalbetik yatelul11 sok la jchajpantik te binti pasel ya skane. Jich akot ta chajpanel kuuntik te atelil june oxten sok oxchajp binti ya skan tsakel tea, jich bitil: ayej te tsibubile, ayej te chambile sok te lokombaile. Te wai binti la jnoptik spasele, kunkunix a jubel ta meltsanel yuun te bitil la jkomon tsob jbajtik te ta atele, ay macha ya sna tsib, yantik ya snaik bonolajel sok slokesel lokombail sok ay macha ya snaik stijel son soknix swejtesel. Jich te bitil ajtalten te bitik ya sna ta stuulutule maba ta stukel la smeltsan te bitik pasel la skane, la yak ta ilel ta stojol te yantike yuun jich komon la jnatik spasel a te binti meltsanel la skane, jich te macha ya sna bonolajele la snop slokesel tsib sok la slokes chambilal kop, jich te macha ya sna sonolajele sok te jloktawaneje, tsibujikek, te jtunnopojel yuun talel kuxlejale la smeltsan chambilal kopek, la yakbe sonil sok slokombaul te ateliletike, maba janax atsibu. Te atelile maba janax la yich ta wenta tsib, la yich otsesel yilojibal sok yayojibal yuun jich la jtajtik ta ichel ta muk a te yantik naojibaliletike sok yantik pijilaletike. Nabil stojol te janax ichbil ta muk sok janax ichbil ta wenta te pijilal sok te snaojibal te bitik ay te me tsibubile, ja jich chapal yuunik te jkulej pijil chichbaketetike, yuun te lokombailetike sok te bonbajelile ya yalik te maba xtuun sok mayuk ta chuunel. Yanuk te

jootike, la kaltik te pajal ya skan yich ichel ta muk, melel maj te snopel ta smeltsanele sok jich yan yilojibal sok snopel te bitik ay ta lumkinale. Ja jich a och ta kotantik sok ja jich la jtajtik ta nopel yuun te atelil jun te yakalex yochintayel ta yilel, skopnel sok yayel, ja jun atelil te janiwan jun yakel ta ilel sok nael te binti yolo spatan sok skaxemal te jlumaltaktike. Ja jich maba jontol ya yich meltsanel te junetike, te janax tsib yicho tal te ay bakentik ya xkot ta tupel ta kusil itil, ta tsanajibal, mak ya xtuun ta xonil mexa, mak ya xlajinot cho yuun jontol kejbil ta na yuun te awilaletik te batik ay nojptesel sok ta snailtak ateliletik swenta tunojel. Kalal a kajotik ta stsibuyel ta stuulutul te kateltike, maba tikix a te snopilayel ta tsobleje, la jtajtik ta ilel te ya skan xnaklotik ta stibuyel ta chinamtakin. Ja jich a kajotik ta tsib ta stuulutul, la jtsibuytik te sujtesjibal te jokoyel la jech akbe jbajtike, ayanotik sok kotantik sok joltik ta stuulutul. Jich te kalal yakal beenel kuuntik a te atelile, la jta jbajtik sok joytaktik ta ayej, la jcholbetik yaiy te binti yakalotik ta stsibuyele, jich la xcholbetikek te binti yakal ta spasele, la jech tsaktsak jbajotik ta ayej, la kalbe jbajotik te binti chikan ma chikanuke. Ja jich chebcheb la jta jbajotik. Jich te chacha tuul taelbail ta ayeje, la sta sba ta ayej te macha yakal ta stsibuyel te yayeje, jabal jbonwanej, jloktawanej mak jpuk ayej ta ik sok jtun-nopojel yuun talel kuxlejalil. Te jtsibojome ay la spas ta skomunal te stsibe, ta snail yatel te yantike mak ta na. Te binti la stsibuye la xcholbe yaiy te snujpe. Ay macha la xcham te binti la yayantay sok te snujpe, ta patil la skases ta jun, ja jich kunkun a beenbel yuun te yatele. Xtal xbajtxanix jojkoyel te kalal la jsitu jsitubajotik ta ayej. Jich te jojkoyel sok te sujtib la yich akele, la xcha akbe yip ta beel te atele, ay bakentik a kijkaj snopojibal sok stsibuyel kuuntik, janax yuun tilpuj, jamale, melel tulan la kaiytik. Jich te kalal pota xlajix kotanjotik-ae, ay macha la sta ta alel te la jech mukubtesbe jba kotanjotik, la jkomon kolta jbajotik. Jich te bitil la jtsibujotik ta stuulutul te jkuxlejotike jich koem te la jnop jbajotik, la jnali jbajotik koem sok pajal la jech nopnopta jbajotik. Stsibuyel ta kaxlan kop te kateljotike, ay macha tulan la yaiy, jich koem te la stambe stsitsepal sok stojpolil pin te kunkun la yakbe sta

26

swentaile, ja jich yalel kunkun la stajbel swentail yuun, wokol a beela sok wokol a polaj snaojibal te skaxemal skuxlejal, janix jich wokol la yakbe stsak sba sok te skuxinel yatike sok kuxinelbel pajel chawej. Te bitil la jtsibuytik te skoplalul te jkuxlejaltik ta stuulutule la spijubtesotik sok la snojptesotik, jichnix la jcha aiy ta kotantik skuxul te wokolile, yutsil te kuxlejale sok la jcha tajtik ta aiyel te stseejil otanile, manchuk te me namej kaxemikix tal. Jich koem te la jcha ta jbajtik te ilele sok la ta jbajtik ta nael ta stuulutul sok ja jich la jnabetik sba ta lek te yantike. Kalal la kaktik ta komon te kateltike la tajtik ta aiyel te ay jmaj, ay banti jelel, ay banti stsaktiklaye sba. La jtajtik ta nael te jich koem te yabenalotik tejk mukul te (ila ta yoxebal chajpanbil kop). Te kalal la jcha ta jbajtik ta ilel sok nael te machaotike, la jeltik te jtaleltike ja ta sneelal a kax kuuntik yalel te binti yilel te jtsumbaltike, te machaotike, jich bitil swenta yichel ta muk meel mamal, xcha ichel ta wenta wayichiletik yuun te ya jtajtik ta ilel a te binti util ya skan xkuxinotike. Jich te machatikotik te kuxulotikix ta kaxlan lume la jtajtik ta nael te ya skan jcha noptik binti yilel te stalel skuxlej te jlumaltike, te ya skan te ya sujt kiltik te balumilal te banti jilem te jmuxuktike. Janix jich la jtajtik ta nopel yuun te banti yakalotik ta kuxinel ta in kaalto yuun ja te yakalotik ismajel jichuk tea yuun te machatikotik la jtsibutik te atelil june, waktuulonjotik te kuxulonixjotik ta kaxlan lum. Jich te bitil la jtsibutik ta jtukeltik te atelile, maba spisil ora nichimaltik kinal la kaiytik yuun ay binti lek ma lekuk la yich aiyel sok ay binti tulan ma tulanuk la yich aiyel. Jich bitil ay la stsaktsak sbaik ta kop chatul yuun maba chikan la yaiy te macha la yich cholel te ayeje, yanuk te macha stsibuyeje chikan la yaiy stukel, janax te maba a belalej yuun melel ye sjoy te macha la spas te tsibe kaem ta spasel yatel te binti util snopojik stukelik te pijil ants winiketike, yuun ja jich snopo. Ja jich tulan la sjech albe sbaik, ma jichuk te jtsibojome la yal jnao stojol te binti util tsibuyel ya skan te atelile, janix jich ya jna stojol te ya stak ya jtsibu te binti util pasel ya skan kaiy jtukele, xi (JC, tabil lokel ta sjunil stsoblej RACCACH 02/08/2008).

Ta yan kaal la jtajtik ta nopel te binti util ya xkoltayot atelil jun te macha ya xkot ta skabe, janix jich ay macha la sta ta alel te binti ya spastaje mayuk ta alel, ma jatsauknax macha ya yaiy stojol. Jich te mel otanil yuun te spukel te tsibe, toy jtebuk yuun te kalal ay machatik la skoponbe yaiy yan sjoytak te stsibe, ay la yichik alel te maba lek baen ta tsibuyel yuunik sok maba chikan. Jateye maba janax jich a kot ta pasel ta kaxlan kop, sok jich a kot ta aiyel ta batsil kop, ja yuun te maba kaemotik ta stsibuyele. Jich te kalal la yichtikla tojobtesel te tsibetik ta batsil kope ay banti a jelon juju tebuk. Janix jich ay la jtajtik ta nopel te maba janax ya jkan jcholilabetik skoplalil te utsinel jtaotike, mak xcholel skoplal jkuxineltik ta stuulutul yuun sleel toybail. Te binti la kaltik sok te binti la jcholtik te ta tsibe ja te jauk jun mukul komon aw yuun komon wokolil, jich te atelil tsibe jichuk koem jun sekuit te chikan xojobil ta ilel sok te jauk snaojibal te machaotik sok binti util kaxem tal te jkuxlejaltike. Nopol xlajbel yuilal chanwinkil ta sjawilal 2008, te laj yotanik waxaktuul ta smeltsanel te stsibik ta kaxlan kope. Ay wojk atelil te nichimal kop yayele, ay macha jteb a kot ta meltsanel yuun, ay yan te kux ta aiyel te binti la stsibuye. Jalek maba ya jcholtik ta tsin awayik te atelile, ja lek ilaik. Ya kaktik koel anaik stojol sok ya jcholtik awayik te nopojibaliletik te la jtajtik ta nopel te kalal yakalotik ta stsibuyel ta swojkolwojk a te atelile, sok te bitik la jtajtik ta nael te ya skan atelinel ta tsinax yuun kuxlejalil, yuun jkoptik ta sleel te lekil kuxlejale sok te batik ayotik ta stuulutule. 1. Sjamel kotantik mak yakel jbajtik ta ilel Kalal a kajotik tal ta stsobel jbajtik, jtuul joyjotik jich la yal te ya jtanan bajtik, yuunix ja jich la kaiytik te kalal la jtsibuytik tal te jwojk atelil te la jmeltsantik ta stuulutule. Te tananelbaile, ja jich a kot yuun te jootiknax la kaltik te machaotike, te mayuk bi mukul tenel a jil ta kotantik yuun mayuk bi kexlal ta aiyel, sok binax kotantik yuun te jtsumbaltike (stsib MEA 22/01/2009). Ay yantik la staik ta aiyel te stananel jbajtike, ja te

27

la sjots sba ta kop stukel jich koem te la sjin sba sok la xcha meltsan sba ta stukel ta ayej sok te sjoytake, manchuk teme maba pajal snojpil kuuntik sok jni jchikintik, janax te jmaj te chichbaketotike (ilaik ta xchebal, sbalunebal sok slajunebal chajpanbil kop). Te stananel jbajtike, te ja te yakel jbajtik ta nael sok ta ilel te machaotike, maba ja pajal sok te ay jtuul te macha kuybil te ay spijil, te ya yakotik ta nael sok ta ilel, ya yalotik te machaotike, jich koem te ma jnatik ayej sok mayuk jtuuneltik. Te kalal matoba xkajotik a te ta atele, lek ya kaiytik te ay macha ya xtal sjojkobetik te machaotike, binti jpasotik tal sok binti util ay snopojibal kuuntik. Jich te kalal ya xtalotik ta jotsel ta kope la jkuytik te ichbilotik ta muk, nabil lek jbajtik la jkuytik, janax te la kak jbajtik ta jun atelil te maba ya xtuun kuuntike sok te maba ya xtuun yuunek te jlumaltike (stsib XLI 22/01/2009). Wokol te bitik la jtajtik ta nopel te jayeb kaal te tsobolotik tale, kol ma jpisiltikuk te wijk te jsitike, kajotik ta atel te banti jootik la kochelintik spasel sok stsibuyel te skaxemal te jkuxlejaltike (DMM, tsoblej yuun RACCACH 02/08/2008). Ay chaoxtuul ya jojkobe jbajtik te bitik te la jtajtik la tal ta kuxinel te kalal la jtsobtsob tal jbajtik waxakeb wan mak lajuneb u te sleelwan kolelal te atelil la jpastike mak janaxbal jun atelil te la yich meltsanel te lok a te binti a lok-ae. Ay ya kaltik teme ja jich teye yuun tsakalotikto ta skab jten snopel jun sok jten pijilalil te ya slik stoy ta utsinel te talel kuxlejalile. Tek a te atelil te la jpastike la kakbetik sbiilin atelil ta swenta sleel kolelal. Ay machatik la yal te leomalil sok ilomalil te atelil la yich pasele yuun ay binti la jtajtik tea sok ay binti a kot ta jsitik janax te ma jnatik banti tekelotik koel sok te kateltike. Bilukniwan kakbetik sbiilin melel te binti la jpastike muk skoplal melel pajal a kajotik tal ta slijkesel te atelile, maba yan macha a tal sujotik, jootik komon la jtajtik ta nopel te binti util ya skan xbeenotik te ta atele sok ja jich a tsutsbel kuuntik te jtsibtike (ilaik ta sbalunebal sok ta slajunebal chajpanbil kop). Jich te kalal a kajotik ta atel ta snujpulnujp sok te joytaktike, la kaltik ta jamal te maba yakalotik ta ayej sok jtuul jtunaw jnopaw, la kaltik te ya x-ayan xkopojotik sok joytik te pajal chich baketotik soke, sok te jun

kotantik soke. Te manchuk jichuk a kot ta nopel kuuntike sok te manchuk jichuk a been te atelile, maba a lok te tsibubil june. Jichek te machatik jtunaw jnopawetike la yalik te maba yakalik ta slokesel te pijilal ay ta yotan te machatik a kajik ta stsibuyel te skop yayejike, janax slijkesel jun atelil te ay ta stojol yajwalul lum. Ja jich a komon ju beel yuun te atelile, la yich jijpuyel lokel koem te kejtaltik ta stuulutul sok ta xchajpalchajp. 2. Ta otanil sok ta komon snopbenal, pamteiletik sok talel bael Olil ayotikbel ta stsibuyel kateltik a te kalal la yich meltsanel jun tsoblej swenta slokesel nopbenalil te bantik xkotokotik chaoxtuul.12 Jich te tsobleje la jelbe jbajtik snopbenal kuuntik sok la kakbe jbajtik jpijiltik sok kutskalaltik lijkemik tal ta slum skinal jtsotswexetik. Tal yalik sok tal xcholik kaiytik te yatel spasojik te jaik Aj sikol nableb ta batsil kop qeqchi, te ja jich sbiilik yuun te ja yatelinejik stunel-sleel sok snopel te pijilalile. Kalal a laj te tsoblej swenta te slokesel nopbenalile, la jtsibutik jun nopbenalil ta patil kax kaktik ta altar maya, la staj sba chanlajuneb yoxwinik, jich te jwolwanejetike kajik ta spukel sok la yich koponel te nopbenaliletike, jtuul jich la yal: Ya skan yich ichel ta muk stsumbal ta jujun tuul yuun chichbaket te ya skan ayuk ta otanil yuun jich maba ya stsalawan a te snojpilale sok ja jich ya kichtik ta muk a te yane sok te machaon te jaate (stsib FEHC 18/05/2008). Te jtuule janix jich la yalek: Te komon atel swenta te sleel kolelale jtuunel yuun te atelil ta swenta paskop yuun kolelal, sok jtuunel yuun joltik sok kotantik, jich bitil a chiknaj lii, teme stukel ya x-ate te jolile ay bakentik ma jtajtik te binti ya yich leele, teme ya kaktik ta stojol te yantike ya skoltayotik ta stael te binti ya jkantike. Yatik ini, och ta kotan te ya stak jcha meltsantik jkuxlejaltik li ta balumilal te me komon ya kaktik te nopbenalil sok te otanile (stsib XLS 18/05/2008). Te bitil a kajotik ta ayej sok snaojibal jolil sok te snaojibal otanile, ja jich a kunkun meltsajbel ta swojkolwojk te atelile. Jich te bitil a kajotik ta atel ta slijkibalto te jtsumbaltike, la kaltik te ja jich ya jnabetik sba

28

te yotan ta stuulutul, binti ya slokes sok binti ya yak jnatik stojol (JAJP, tsoblej yuun RACCACH 02/08/2008). Janix jich ta yan kaal, jich la yalxan jtuul joyjotik te binti yakal ta stsibuyel namejnanixla ayix tal ta yotan sok ta sjol a. Yipxanixla a te yakal ta stsibuyele jich bitil la spas ta sneelal bonbajel (JC, tsoblej yuun RACCACH 02/08/2008). Ja jich la jlejtik ta stuulutul sok la jtajtik ta nael te jtsibtike ayuk schulel ta stukelnax (FEHC, tsoblej yuun RACCACH 02/08/2008). Manchuk te me maba chapal ta slijkibal, te binti a tojk ta kotantike jaik: te schulel lum, schulel ixim, pijilal yuun wayichil sok te skop yayej te mam mechunile. Te chanten te bitik yichoj te atelile ay ta tael ta sjuk wojkol ateliletike, janix jich bitil ta bonolajelil, kayojil, lokombail te jootik komon jpasotike. Tek a te ja jich ya yich awtayel Joon stsumbalon ixim! (ay ta ilel ta xchebal chajpanbil kop), sok ay ta cholel te binti ya yich wayichinel, ja kuuntik sok yuunek te mam mechunil te yakuk kotuk ta pasel ta jun kaal (ya xju ta ilel ta yoxebal, swakebal sok ta swaxakebal chajpanbil kop). Ja jich la jamtik sok jun balumilal te banti ya kichtik alel te binti ya skan jpastik sok macha ya skan xkatpujotik-ae. Te katpunel ay ta lumkinal ay ajtsin maba yan banti ya xlijk tal te jkatpunwaneje, ay jootiknax ya jcha pastik ta kuxinel te bitik ya kiltik ta yantik lumetik mak ta yantik chichbaketetik; ay macha te ya snabe skoplalil, ya slik stoy jich bitil la jtajtik ta alel ta jtsoblejtik, ta in kaalto te ayotikix ta sjawilal chamil jawil binti ya skan yal yatik sok jtuuneltobal te jpal kop indgena sok kaxlan13 te ja jich ya jech albe jbajtik. Te binti util a kaj te wulwul kop ta snopel te waiy binti util ya jech biltes jbajtike, yuun ta kol ma spisiluk te jay wojk te atelil la yich pasele, te cholbil skoplal a te utsinel sok pajel kichotik tal pasel ta stuulutul yuun te kejel jtsumbaltike. Te pajel te ya kaltike, maba janax kichotik pasel ta sna te jkaxlanetike (cholbil skoplal ta sbabial sok ta sjukebal chajpanbil kop), janix jich la kichtik pasel yuun joytaktik ta snopel jun te batik a laj kootik ta snopel te june (cholbil skoplal ta yoxebal, swakebal, swaxakebal sok ta slajunebal chajpanbil kop). Te pajel te pasbilotik tale, jxato jxato jbajtik yuun sok te machatik skuyojto sbaik ta stsumbal te

jkaxlanetik a julik tal ta lokel te maneje. Jich te xatalotik yuun te talel kuxlejalile, ya jojkotik te yabal stak jinel? Ay chaoxtul la jtajtik ta alel te yake yuun jich ya xlekub a te kuxlejalile, tek a te ya kayantatik awayik te jkuxlejaljotik te bitil kuxinemonixjotik ta kaxlan lum te banti yakalonjotik ta atele sok te joytakjotike. Janix jich te kalal kopoj ayanotik ta snopel te kateltike, la kaltik te ay jtsumbaltik ta jtukeltik te ya skan yich akel yip, janix jich la kayantatik te jich koem te pamteotik yuun te ayotik ta olil yuun chachajp kuxlejalil, jnetawal kuxlej sok te batsil kuxlejalile. Jich te batsil kuxlejalile bayel bi lek yicho, janix jich ay binti te maba lek yicho yuun te chaten jtsakotikix te kuxlejalile, jich bitil ay ta ilel ta swojkolwojk atelil tsib, ta skaj te bayelix tal jawilal te tsajalotik te ta chachajp kuxlejalile. Sok jich la yalxan jtuul joyjotik te pajalotik sok jun poko spisol ora te xtal xbajtxanix binti jokol yuun ta jujun jech, ya yich tal yip ta jujun jech, jich koem te ya smaklin sba ta jujun jech sok ya smaklin jilelek te banti ya xkote, ya yal jilel skop sok ya yichbel ayej (XLI, RACCACH 02/08/2008). Jich te atelil ta swenta pamte sok talel bael ya anaik lek stojol teme ya akoponik mak ya awayik stojol te aiybilaljune. Jainto ya jtajtik ta ilel te kalal ya kiltik ya stijik batsil rock jchiel jtij sonetik lijkemik ta Chamo sok ta Sotsleb te ya xkot yichik ilel yuun jlumaltaktik, jkaxlanetik sok namalil ants winiketik. Ja teye jich koem ta pasel yuun te sone ay binti ya yal ta stojol te machatik ya yaiy stojole, tek a te kateltike, jich koem te pamte sok talel baelil. Janix jich ya jkan kaltik, te atelil aiybilaljune jelawentoxan ta stojol batsil ants winik mak jkaxlan, jich bitil ay ta ilel ta xchan wojkol sok sbalun wojkol aiybilaljun te bitil te chatul joyiletik kejel jakal ba jajchemik tal. Te jtuule stsumbal slumal Japn, te jtuule stsumbal slumal Alemania te ya yakik ta nael stojolek te skaxemal skuxlejike sok te binti yakalik ta sleele. Jich te aiybilaljune, pajal sok Jobel te banti ay bayel ta chajp tsumbaliletik, machauk jtajtik ta ilel, ya stak tajtik ta xoral jun rastafari14 mak jtuul karibe lakandon slapoj stsujtsurin ku. Janix jich pajal ya stak xbat ta weojibal te banti najka bok itaj ta tuunel te yichobej snopbenalil sijismo15 mak ya

29

a kan x-ochat ta sjunel ta atel jchielil anarcopunk.16 Janix jich ya stak xbat ta sleel a poxil ta stojol jpoxil mak ya xbat ta chab ta chulna yuun budista mak ta stojol musulmn. Te binti ya jkan kaltik awaye, ja te bitil jelonemix te lum Jobele, maba jaix te bitil namej tal te ay ta bajk sok jowinik jawile, te kalal chin lumtoae, te banti kuxinikto pukujil kaxlanetik te la yabatinik mak la smosoinik tsotsiletik, mexikaetik, tlaxkaltekaetik sok j-ijkal ants winiketik. Ta in kaalto te ayotik ta sjawilal chamil sok baluneb jawile, yakal ta nichinajel te stsumbal tsotsil, tseltal sok tojolabal,17 bayukix ta ilel, meel baiy ta tael ta xoralul te lume, sok yakal ta xpechel sba sok yantik tsumbaliletik te jajchemik tal ta yantik jakal lumlumetike. 3. Jtoybaetik sok toybailaletik Julem ta kotanjotik te machatik smeltsanej jain aiybilaljunto (sok ta xchajpal jsonowiletik, xchajpal talel kuxlejalil, jmeltsane tujbil ateliletik sok jleomal kopetike) ayniwan macha ya skuyotik ta jtoybaetik yuun te ya jlik jtoytik ta aiyel sok ta nopel te skoplal te binti util ya skan pasel te bitike, te maba jich ya jpastik te binti util lokesbil tal skoplale. Jich bitil te jbonbajeletik te li ay yatelikeke, ja ya sbonik te binti ya xjul ta yotanik, maba ya xkajik ta snopel te me lek ma lekuk ya yich ilel yuun te jliktoywanej yuun te tujbil atelile (ilaik ta xchebal sok swaxakebal chajpanbil kop). Janix jich kolpajalik sok te jsonowiletik ta Sotslebe (ilaik ta yoxebal sok xchanebal chajpanbil kop) sok janix jichikek te jloktawanej tseltal-tsotsiletike (ilaik ta sbabial, yoebal sok ta sjukebal chajpanbil kop) te ya stenotik te ya kaiytik te binti util chajpa skoplal ta meltsanel te loktawaneje. Ya jwalakpatijotik jilel, janax ya jtuuntesjotik te binti lek ta tuuntesel ya kaiyjotike, maba ja ya kich ta wentajotik te binti util chajpanbil skoplal ta pasel te sonolajele, te nijkelokombaile mak swenta spasel manchonbil nijkelokombail. Ja jichotikek te jtun nopojel talel kuxlejalilotik te li tsakalek te kateljotike (ilawilik ta sbalunebal sok ta slajunebal chajpanbil aiybilaljun), maba ja snitoben kotanjotik te binti

util kichoj aleljotik te ya skan jmelstanjotik te kateljotike. Ta jujun kaal yakalotik ta sleel jkolelaljotik sok ants winiketik te machatik yakalik ta sleel skolelik, yichelik ta muk sok stalel skuxlejalik. Ta smelelil te ma jontol chun kope sok te toybaile ja yuun stukel te esumbaile sok te yach meltsanel te biluke, janax te jootik yuun te binti ya jpastike, yuun ay binti ya jkantik. Te binti ya jkantike ja te ayuk ta ichel ta kux, sok ichbiluk ta muk te jkop kayejtike, te jtalel jkuxlejaltaktike, te skaxemal te jkuxineltike sok te binti util kuxulotike. Te toybailal te yakalotik ta xkujchintayel sok te yakalotik ta yochintayele jkasesetik ta Tsobombail te bantik yakalotik ta komon atele. Jich te binti yakalotik ta spasele ma jkantik te ya yich alel janax tujbil atelil, mak najka aloj-iknax mak najka tunawnax, juuk, ya jkantik te ya stsob sok ya yak ta ilel kutsilaltik te ya yachubtes ta meltsanel te bitik pasel ya skan ta sit yelaw te balumilale. Jun, cheb, oxeb xchamel te aiybilal chajpanbil kope Jich bitil la yal jtuul joyjotik te kalal la yich koponel sok aiyel te skaxemal jkuxlejaltike, xnaba ta ilel te ajtalten kuxlejalile (JAJP, tsoblej yuun RACCACH 02/08/2008). Ajtalten kuxlejal te ya xwamub, ya snak sba mak ya xchay te kalal ya yich tuuntesel te jpal kop indgena, kaxlan, maya mak gringo. Ajktsin ay jich ta alel, te batsil ants winiketike ja jichik teye, te tseltaletike ja jich snopojibal yuunikto, te mayaetike ja jich stalelikteye, te jkaxlanetike ja ya spasik into. Te waiy bitil ya kichtik alele, te ja jich ejtaltesbilotike, ya kichtik pajoltesel a. Jich koem te jun pajalotik ta jpisiltik. Te me jich ya kichtik pajoltesel teye ya xchay te xyal xmoj te kawilaltike, te jwinkileltike sok te bitil xyal xmoj te jkop kayejtike. Jich la jtajtik ta ilel te kalal a kajotik ta xchamel ta swojkol wojk te jkoptike mak kalal a kajotik ta skasesel ta batsikil kopetik te jtsibtike. La kaltik ta sjajchibal te jtabnax kaal kan jchamtik te kop ayeje, janax te la yich wakeb u kuuntik te komon atelile sok lajto jkantik koltayel ta stojol

30

oxtuul jkomon aloj-iketik a, juktuul jkasese batsil kopetik sok waxaktuul jkopon tsibetik. Ya jcholtik koel awaiyik te binti util la yich meltsanel te aiybilal swojkolwojk june. Ta sbabial la jkuytik te jpisiltik ya xju kuuntik stsibuyel, skoponel sok xchamel te jtsibtik ta batsil kope. Jich te juktuulotik te stsumbalotik mayae, yal waktuul ya xkopojotik ta batsil kop, chantuul ya jnatik stsibuyel, oxtuul ya jnatik skoponel ta lek. Teme ya akoponik te jtsibtike, ya anaik stojol binti yuun te waiy bitil ayotike. Ya jkan kaktik anaik stojol te jnaotiknanix ta sjajchibal a te kateljotik te maba jpisiltik te chapalotik yuun snael stsibuyel sok skoponel te jkoptike, janax yuun la kak jbajtik ta yochelinel sok ta yatelinel ta batsil kop te aiybilajune. Jich te yatike, te bitil tsutsemix kuuntik te atelil june ya jnatik stojol te tulan te atel la jpastike, jalajotik ta smeltsanel sok lubotik ta spasel. Jaukmeto, la jnoptik sok la jnatik te binti util ta pasel te atelil june, jich bitil kalal ya yich meltsanel jun atelil ta jlumaltik te ya skan kak jbajtik ta spasel yuun jich ya jnatik binti util ta meltsanel a.18 Yuun jich ya anaik stojol a, ya kaltik awaiyik, ay oxtuul joyjotik te jalajik olil sbaluneb ora (waxakeb sok olil ora) ta atel sok te machatik la yichik ta wenta te xchamel kope, jalajik ta snopel te skoponel te stsibe jato te kalal lok lek ta alel yunike. Ta patil, atejikxan joeb u te machatik la yich ta wenta slekubtesel sok yakbeyel sonil te aiybilaljune, ja jich la stupinik smeltsanel jato te lek a jil yuunike jich bitil ay ta atojolik te me ya awayik te chambil ayeje. Jich ya kaltik te tulan skoplal te la katelintik spasel ta yoxchajpal kop te tsibe sok te chambil ayeje, melel te yatike, te batsil kopetike yakalik ta tenel, ay banti ya xcha ich yip sok ay banti yakal ta chayel (De Len 2005: 332). Ta swenta te waiy bitil yakal ta lik toyel te batsil kopetike, tulan skoplal te atelil la jpastik te jchiomal mayaotik sok te machatik maba ja jtsumbaltike, yuun komon yakalotik ta atel sok beel ta swenta yakel yip sok yakuk xchi te ajtalten batsil kopetike sok te manchuk pekeluk ta stojol te kaxlan kope. Ja lek te pajaluke.

Te bitik kalojtik tale, ma jkantik te ya yich kuyel te ja lekil beibal, te ja smelelil kop te banti jpisiltik ya skan xbeenotike, juuk, jich bitil kalotik tal ta sneelal, yuun te aiybilaljune, ja jbeibaljotik, ja jkop kayejotik, melel maba junax te beibale, te yantike yawan sta sbeibik ta stukelik te janix tulan skoplaleke. Jich ya jmaiylitik te yakuk awalik ta jtojoltik-eke jich te bitil yakalotik spasel ta atojoltike, yuun jichuk ya jkomon tajtik ta leel te lekil kuxlejale, te yaiybeyel yutsilal te lumkinale. Ja jich bayel batsil lumlumetikte yuun Abya Yala te yakalik ta sbeibinel yatik sleel te lekil kuxlejale, sok ay jchiomaletik tea te lijkem stsumbalik ta slum skinal Mesoamrica, ta Andes sok ta Wallmapu te kuxajtik ta kalkaltik sok ta mukul lumetik. Swenta yochibal tsib, yilobil spat jun sok batsil tsib Te bitil a pastaj te yochibal tsibe, la yich ichel ta wenta te bitik la yich tsakel ta jun sok la yich chamel kalal la jtsob jbajtik joeb xchawinik ta choj te kajotik ta stsobel jbajtik ta juklajuneb yuun sakil ja kalal ta lajcheb yuun chin uch ta sjawilal 2009. Te kalal ya akoponik te june ay ya ataik seel tsib, mame xa kuyik kop ayej lokesbil ta jojkobil ayej, juuk melel mayuk macha jich la spas, kopoj ayanotik ta komon. Te seabul tsib, ja kop ayej tabil lokel te banti la yich kasesel ta lek ta jun te jkop kayejotik te kalal la jtsobila jbajotike, te jalajwan waxakeb mak lajuneb u. Ta skalelal chaneb xchawinik sok joeb xchawinik yuun febrero ta sjawilal 2009, lajto jtsob jbajotik, te slajibalix tal otanil ta tsobombail a te banti la jkomon iljotik te ochibal tsibe, te ja yatel te machatik och ta swenta sjajchesel stsibuyel sok te bitik la yichtikla alel te kalal la jtsobtikla jbajotike. Ya jcha altik li te lajnanix tajtik ta alel te yabal yich tuuntesel te jpal kop indgena sok kaxlan te ja ejtalinbilikixe. Kalal a laj kotantik ta snopel, la kaltik te maba ya jtuuntestik yuun ja ejtalil te ya smukubtes te jxateltike, yuun maba ya spajotik sok te ya xcha akbe yip te bitil ay pajel ta swenta te talel kuxlejalil yuun te tsunbaliletike. Ja jich, bayel macha jich la yal te maba ya yich tuuntesel te li ta yochelal

31

tsib sok ta kalal ya xkopoj x-ayanotik, janax te ay macha jtuul la yal te maba jichnax ta pasel sok te ayto yipalel ta nopel ya skan yuun ay bayel machatik yakal ta stuuntesel te cha pal kope. Jich bitil ta swenta loktawane te batsil nijkelokombail mak video indgena te ja jun atelil yakalik ta smeltsanel te batsil jpas nijkelokombail te maba pajal sok te spasel manchonbil nijkelokombaile (lokesbil ta tsoblej yuun RACCACH 25/02/2009). Te ta mukul tsoblej la jpasjotik ta skalelal joeb xchawinik yuun febrero ta sjawilal 2009, la jchaptik te ya jcholbetik skoplal te binti util a chajpa kuuntik te spatjune. Jato te-a tojk ta nopel kuuntik a te binti ya skan utel yuun situyeluknax ay ta nael stojol te binti cholbil te ta aiybilaljune. Ta neel la tajtik ta nopel te ya jech tsakbebaj jkabtik te banti ya kaktik ta ilel sututil ko mak sututil puy: ja jich tsakalotik sok a te lumkinale, xiotik. Jich te ajtalten kabaliletik sok te ajtal ten sboonile la kaltik te ja snaojibal junejel ta ajtalten kuxlejalil. Jich la jlokesbetik slokomba te bitil stsaktiklaye sba te kabaliletike, la yichbel ta sna jtuul joyjotik yuun ya sna bonolajel, ja sbiil Chawuk. Ta patil la stsobotik, la yakkiltik te yatele sok jich la yalbetik: Ta yisim a chijbel slojp te tee, jich te tee katpuj ta kabal, uts-alalil kabal te ya syomotik sok te lumkinale. Te binti ya sjunutesotik yuune, ja te yal snichanotik te Jmetik Balumilale, ajtalten kileltik sok jni jchikintik, ja teye ma aka xatotik, ma aka yutsinbe steelul te tee (JC, lokesbil ta tsoblej yuun RACCACH 25/02/2009, ilaik spat jun). Binti util ta koponel, aiyel sok yilel te aiybilaljune? Ya kaltik te bilukniwan util skopon mak yil yaiy ta stuulutul te aiybilal june, ja chikan ta stuulutul te binti ya skan yile sok te binti ya skan sna stojole. Te binti util chapal te june, ja ta sbabial ay te ochibalil tsibe, tsakal akbil te swojkolwojk tsib, ta patil ochem lokombailetik, tsakal ta tael te chambilal kope, ta slajibal ay sbiil te machatik la skomon meltsanik te atelile.

Janix jich ya kaltik ta atojolik te swojkol wojk te tsibe ay swentail te bitil cholol tal te aiybilaljune, ja neel tsakal tal te macha nemej skajel tal ta atele. Tek a te june lijk sok jtuul joytik te kaj tal ta atel ta sjawilal tal 1990, ja jun jpas nijkelokomba te tsakal ta jun tsobobail sok kajotik sok jtuul jbonbajel tojolabal te yakobe stsak sba stsumbal sok te snaelal lumkinal (ilaik ta sbabial sok xchebal chajpanbil kop). Ta patil tsakal tal te bitik a kot ta meltsajel ta yolilal tal 1990, ja stsib te macha la slijkes tal te sonil roke (yoxebal sok xchanebal chajpanbil kop). Ma jichuk, jaix tal yalobil a te bitik a ju tal ta pasel ta slajibal tal sjawilal 1990, nopol yichix tsakelbel chamil jawil a, ja skop yayejikix a te j-aloiketike, jloktawanejetik sok jpas nijkelokombailetike (cholbil ta yoebal, swakebal sok ta sjukebal chajpanbil kop). Te aiybilal june la jtupintik sok stsib jtuul joytik te achtonax a kaj ta bonolajel te mato xlok jun katun19 sjawilal (swaxakebal chajpanbil kop) sok cha wojk ateliletik te stsibuyejik cha tuul jtun-nopojel yuun talel kuxlejal, te janix joytik ta atel (sbalunebal sok slajunebal chajpanbil kop). Jich te bitil ja jich jcholotik tal te aiybilaljune, ja jich la jtajtik ta nopel, jich te jaexe, ya xju a tabeyik swentail ta koponel, ta aiyel sok ta ilel, ja chikan te binti util lek ya awayike. Te binti li ya kaktik anaik stojole maba yejtal ya anaik skoponel sok ma yejtaluk ya anaik stsibuyel te batsil kope, te atelil lie la yich nopel ta stojol: Te machatik ya skan toyol ya xwil moel te maba ya xchay ta yotan te stsumbale, jich bitil albil ta xchan wojkol tsib. Te machatik ochem ta yotanek te ya skan yich tupinel stsumbal te pajele. Te machatik ya skan snop skoponel sok stsibuyel te sbatsil kope. Te macha ya skan yakbe yip te sbatsil kope yuun jich ya yich ta muk sok ya stoybe yutsilal te stalel skuxleje, te ja te skuxlej te batsil lumlumetike. Ta stojol spisil te machatik ya x-atejik ta bayuk yuun jich te pijilale sok yutsilal te talel kuxlejalile sok te ajtalten yilel skuxinel te batsil

32

lumlumetike, ayikuk ta cha ichel ta muk yuun jtuunel yuun te jnaklejetik ta balumilale. Te me jaex ya x-och ta awotanik chaox chajpuk te binti ya jwayichintike, ya kaltik ta a tojolik, awokoluk kaxanik sok jelawanik ta yochelinel sok ta yayel te chambil kope te lokombaile bonbajelile te tsibe li ay yuun ya kaktik ta awok akabik. Stsajkil tsib
1 2

La skases ta batsil kop: Xuno Lpez Intzn. Te lum Jobel la yich meltsanel ta sjawilal 1528 yuun te kaxlan Diego de Mazariegos te lajto yakbe sbiilin Villa Real. Kalal a lok jun jawil jelon sbiil, la yich akel Villaviciosa. Ta sjawilal 1936 katpuj ta mukul lum, janix jich jelon sbiil, Ciudad Real la yich akel. Ta sjawilal 1848 la yich akel sbiil San Cristbal de Las Casas, ja la yichbe sbiil te owispo Fray Bartolom de Las Casas. 3 Te xcholojibal kaale la slokes Snailal yuun Stunel sok Stoyolil Snopel Stalel xkuxlejal lumlumetik (Centro de Investigaciones y Estudios Superiores en Antropologa Social, CIESAS). Wokol la yaal te mukul jwolawal yuun te ja sbiil Dra. Virginia Garca Acosta yuun la skoltayotik la slokesel ta jun. 4 Ja slijkib sbiil Jos Alfredo Jimnez Prez, ja jich la yich akel jilel te banti la yich tsakel te binti yaloje sok ja jich la yich tuuntesel slikib sbiil yantik te kalal la yich tuunteselek te binti yalojike.

Te machatik la jtajtiklatik ta nael yuun te june jaik: Sbabial) Yajwalel batsil lumlumetik sok kaxlan lum. Xchebal) Batsil jchieletik sok jchiel kaxlanetik. Yoxebal) Alaletik te machatik yakalik ta snopel jun mak maba yakajtik ta nopjun. Xchanebal) Antsetik. Yoebal) Jnaklejetik ta stiil ti Jobel te machatik ya xnitbet yotan snopel sok spasel tujbil atelil, lokombail mak yalel kop ayej ta ik. Swakebal) Swinkilel machatik xchapo sbaik ta atel ta stukeliknax te ya x-atejik ta swenta stalel kuxlejal mak kop ayej. Sjukebal) Ta stojol snail atel patanil yuun talel kuxlejal sok ta stojol machatik ya xkoltawanik ta takin yuun smeltsanel tujbil atelil mak swenta yalel kop ayej ta ik ta stojol komunal. Swaxakebal) Ta stojol jpijteswanejetik, jtunawetik, jnopjunetik, jnojpteswanejetik te yako sbaik ta stojol batsil lum. Sbalunebal) Ta stojol politikoetik sok jkulejetik te ya x-atejik ta swenta talel kuxlejal, yalel kop ayej ta ik ta stojol komunal sok ta swenta tujbil atelil (tsakal ta sjunil skop yayej RACCACH 09/02/2008). 6 Jich te kalal tsobolotik-ae, la jtajtik ta alel te atelile yakuk: Jun) Yakuk spukbe skoplalil te ya skan ichel ta wenta sok ya skan ichel ta muk te binti util te xchajpalchajp pijilaletike, nojpilaletik, tujbil ateliletik sok te binti util ay te yalel xcholel te kop ayejetike sok te yakuk yak ta nael stojol te bayel ta chajp te kuxlejaliletike. Cheb) Te yakuk yakbe yip te talel kuxlejale. Oxeb) Te yakuk yich ayel yutsilal yuun te komunaletike. Chaneb) Yakuk sjajchesotik ta sleel lekubel yuun te bitik komon ya jpastike, sok batik tsobolotik ta xchajpalchajp sok ta jkomunaltik. Joeb) Te jauk jnaojibaltik yuun te bitik ya jpastiklatike sok te jichuk ya kaktik ta nopel ta komunaletik a. Wakeb) Jauk jtsobojibaltik yuun komonuk ya jpastik tulan yuun yakuk xchay utsinel sok pajel te ay ta stojol te batsil jnaklejetike. Jukeb) Jauk koltayel yuun pajal ya jmeltsantik chajp nopbenalil te yakuk xtuun ta swenta sjelel kuxlejal. Waxakeb) Te pajaluk ya x-atejotik ta swenta te tujbil atelil sok ta swenta yalel spukel kop ayej. Baluneb) Te yakuk skolta ta yakbeyel yip yesumbaik batsil jchieletik. Lajuneb) Te yakuk sjultesbe schulel alaletik sok jchiomal kerem achixetik ta lumlumetik yuun manchuk ya x-ochik ta uch pox, snukel amen may mak ya smil sbaik. Bulucheb) Jauk jun atejibal te ya xtuun yuun alaletik, jich ya snopik a te tujbil ateliletik ta swenta te talel kuxlejalile. Lajcheb) Spujkesel te binti yilel stalel snopojibal yuunik te jmeltsane tujbil ateliletike. Oxlajuneb) Jauk sjajchibal swejtesel sok stejkanel jwolwanej achix keremetik te yakuk skolta sok ya spoj te binti util ay te batsil lekil talel kuxlejalile (lokesbil ta stsoblej RACCACH 09/02/2008).

33

Te juktuul mayaotik te kako jtsibtik lie tojkemon jotik ta: slumal Sotsleb, ta Xojlej tsakal ta Jobeltoj, ta paraje Yibeljoj tsakal ta Chenalja, ta ejido San Manuel tsakal ta Palenke, ta ejido Plan de Ayala tsakal ta Markaritas, ranchera San Andrs Puerto Rico tsakal ta Witstan sok ta paraje Yaal Ichin tsakal ta Chamo (ilaik slokombaul lumlumetik). 8 Ya yal jun poko ayej griego, jtuul ants sbiil Pandora la sta ta jamel jun kaxa te banti kejbil spisil wokolil, ja jich apujk ta spejel balumilal te wokolajele. 9 Batsil ants winiketik ja ya skan yal yuun jich la jta ta nopeljotik te ja te macha ya sle lekilal sok te macha ay slekil yutsil yotan sok te ay yutsilal sok te lumkinale sok ta sjoytak (tajbil lokel ta sjunil skop yayej RACCACH 24/02/2009). 10 Ta yuilal febrero ta sjawilal 2009, ay ox chajp sonolajel rock: cheb ta slumal Sotsleb (jun ja sbiil Sak Tzevul, te yane Lumaltok sbiil) sok ay jun ta tejklum Chamo (Vayijel sbiil). Janix jich yakal xchapel sbaik jtsojpxan ta slumal Chamo sok ta Tlaxkala li ta Jobel. Te macha ta sneelil a kaj tal ta sonolajele jaik te Sak Tzevule jich bitil ay ta cholel ta yoxchan wojkol tsib. 11 Ta tsoblej ta skalelal juk lajuneb yuun sakil ja la kaltik te binti ya jlejtik sok binti ya jkantik te jtsobo jbajtik ta atele: Jun) Spukel te kateltik ta stuulutul te yakalotik spasel li ta Chiapa. Cheb) Spukel sok swajel skoplal kateltik ta yolil jchiomaletik yuun ayuk macha ya snuts te jbejtike te yakalotik ta smeltsanel sok te yakotik ta sbeentayele. Oxeb) Ya jmeltsantik atelil ta yilel jkuxlejaltik. Chaneb) Te yakuk xbeen kuuntik sjultesbeyel schulel te jkaxlanetike. Joeb) Te atelil ya yich pasel jauk jich bitil jun pamte ta stojol te machatik kuxajtik ta kalkaltik sok te lumlumetike. Wakeb) Yakuk jsujtesbetik schulel te batsil ants winiketike. Jukeb) Yakuk jwajbetik yatelul yichel ta muk te kapal wotsol kuxlejale. Waxakeb) Yakuk kakbetik yip te bitik yakal ta pasel swenta batsil aloj-iketik. Baluneb) Yakuk jtupintik sok kateltik te utsinel sok te pajele. Lajuneb) Yakbeyel yip atelil yakal ta pasel yuun tsobombail yuun jchiomaletik ta

kalkaltik sok ta lumlumtik (tabil lokel ta tsib RACCACH 16/01/2008). Tsoblej swenta slokesel nopbenalil la yich pasel ta CIDECI Las Casas/UNITIERRAChiapas ta skalelal oxlajuneb sok chanlajuneb yuun chin uch ta sjawilal 2008. 13 Jich te bitil la jtsobila tal jbajtik waxakeb mak lajuneb ue, la jtajtik ta alel, binti ya skan yal yatik te jpal kop kaxlan? Te binti util la jtajtik ta nopel bayelniwan binti ya skan ya yal, ja chikan te macha ya xkopoje, te banti lijkeme. Jich te kaxlanile maba janax te macha ya xkopoj ta kaxlan kope, ja spisil temachatik xchayojix ta yotan te stalel skuxleje (tsoblej yuun RACCACH 25/04/2009). 14 Ja jtuul chich baket te tsakal ta jun tsoblej swenta spasel kop yuun ayikuk ta ichel ta muk sok stsunbalik te la sbiilinik rastafarismo. Jainto kajik ta kop ta sjawilalbel 1930 ta Jamaika te stsumbal ijkal ants winiketik, yatik ini akbil yejtal skuxlejalik yuun kejel sku spakik, ay sonik ja sbiil reggae sok kejel bitil ya xpech sjolik. 15 Te sijismo ja jun xchunel otanil te kaj ta sjawilal tal 1469 ta slum skinal India. Jich te sije najtik stsotsil sjol, sakil pak sku, ay spojtsil sjol, ay yoilal skab sok xchik chujtike chik machit yuun ja jich ay stalelik. 16 Te anarcopunk ja jun pas kop yuun machatik awijk sitik sok la yak stalelik te machatik ya xlaj atejik ta swenta sjoxel tsotsil jolil, setel mak sbonel ejkechil, sbonel baketalil sok yotsesel oaliletik ta baketalil, janix jich te tsakajtik jsonowiletik a. Sok kajem stsumbalik ta sonolajel rock, kolelal yuun esumbail sok junax atelil. Janix jich yicho yip ta yalel sok skuxintayel te mayuk macha ya stak yich pasel ta mantal. 17 Ilaik jun nijkelokombail te spaso Pedro Daniel Lpez Lpez te ja sbiil La pequea semilla en el asfalto (Mundos Inditos sok IMCINE, 2008). 18 Jich te waiy bitil ay pijubtesele, maba pajal sok binti util ay nojptesel-pijubtesel ta kaxlan lum, melel ay macha tekel jtuul ya yal te binti util ya skan pasel te bitik ya yich meltsanele (jich yaloj De Len, 2005). 19 Ja sbiil katun yuunik sbabi meil tatil te ajtal te juju jtab yichoje.
12

34

XCHOLOJIBAL KAAL TA BATSIL KOP-TSELTAL Batsul Sakilja Chak Mak Olalti Jul-ol Chaykin Okin-ajaw Chin-uch Mukul-uch Jukwinkil Wakwinkil Jowinkil Chanwinkil Oxwinkil Pom Yaxkin Mux Tsun Ya xlijk ta oxeb xchawinik yuun diciembre, ya xlaj ta bulucheb yuun enero Lajcheb yuun enero kalal bulucheb xchawinik yuun enero Jun yuun febrero kalal jtab yuun febrero Jun xchawinik yuun febrero kalal lajcheb yuun marzo Oxlajuneb yuun marzo kalal jun yuun abril Cheb yuun abril kalal jun xchawinik yuun abril Cheb xchawinik yuun abril kalal wakeb xchawinik yuun abril Jukeb xchawinik yuun abril kalal juklajuneb xchawinik yuun mayo Juklajuneb yuun mayo kalal joeb yuun junio Wakeb yuun junio kalal joeb xchawinik yuun junio Wakeb xchawinik yuun junio kalal jolajuneb yuun julio Waklajuneb yuun julio kalal chaneb yuun agosto Joeb yuun agosto kalal cheb xchawinik yuun agosto Joeb xchawinik yuun agosto kalal oxlajuneb yuun septiembre Chanlajuneb yuun septiembre kalal oxeb yuun octubre Chaneb yuun octubre kalal oxeb xchawinik yuun octubre Chaneb xchawinik yuun octubre kalal lajcheb yuun noviembre Oxlajuneb yuun noviembre kalal cheb yuun diciembre Oxeb yuun diciembre kalal cheb xchawinik yuun diciembre

Tabil lokel ta poko xcholojibal kaal la spuk Sna Jolobil ta sjawilal 1985, la xcha meltsan Xuno Lpez Intzn ta swenta in pukbilal junto.

37