Canek - en Maya - Ermilo Abreu Gomez

K ojel u meyaj k jalaachile k beetik jejelas baaloob utiaal
u maalobtal u kuxtal tulakal u kajnaliloob le luuma.

Takpajaan ichil tulakal k jetstaane k najmaltik u baaluba
k miatsil, ichil le jeelo, le analteobo tumeen ichiloob yaan u
kaambalil beeyxan u ayikalil u tokbesaal u kajlayil jumpel
kaaj.
Ivonne Ortega Pacheco
U jalaachil u luumil Yucatn
Canek
ERMILO ABREU GMEZ
U Jaalachil u Luumil Yucatn
Ivonne Ortega Pacheco
Xnoj Jalaach Constitucional
U noj najil Xook Yucatn
Ral Humberto Godoy Montaez
Secretario
U molaayil Miatsil Yucatn
Renn Alberto Guillermo Gonzalez
U Noj Joolpoopil
Biblioteca Bsica de Yucatn
Vernica Garca Rodrguez
Xjoolpop
Canek
Segunda edicin en Biblioteca Bsica de Yucatn, 20111
D. R. de esta edicin:
U Noj Najil Xook ti u Noj Jalaachil u Luumil Yucatn
yaan tu bejil 34 No. 101-A yetel 25, Col. Garca Giners, Jo, Yucatn
Joolbesaab u beetaal analte tumeen
U Noj Najil Xook ti u Noj Jalaachil Yucatn
U yoochel u tan
Bonaan tumeen Manuel Lizama. Collage en papel amate, tcnica mixta. 38 x 53 cm.
Coleccin Gmez Castilla 1997.
Paat le analte tumeen
Ana Mara Bretn yetel Adriana Ramrez Alva
ISBN 978-968-9315-39-7
Suut ich maaya tumeen
Direccin de Educacin Indgena
Secretara de Educacin del Gobierno del Estado de Yucatn
Comentarios
Coordinacin del Programa Biblioteca Bsica de Yucatn
Av. Coln No. 207 por calle 30, Colonia Garca Giners,
Mrida, Yucatn. Tel. (999) 9258982, 83 Ext. 108
bibliotecabasicayucatan@gmail.com
www.bibliotecabasica.yucatan.gob.mx
Kalaan tulakal pajtalil tu paach. Wetaan u joksaal u yoochel tulakal wa chen junjaats ti
le analte jee bixak kaa beetaak, wa maatan u tsaabal le pajtalil tumeen u yuumil le pajtalila.
Canek 7
Ti le kiinoob bejlaa tulakal talamil ku mansaal ich kaaje jeel u
jokesaal tanil yetel u takpajal u kajnaliloobe. Le jeela u kat yaal
ti le molayoob yetel xan ti teeche unaj u yojel mak baax ku yuchul
ma tu yoolal ka aalaak ti mak tumeen aalmaj taani, tu yoolal u kaxtik
mak tu taan yolaj. U naatik mak baax ku kuxkintik yetel baaxoob ku
takpajal utiaal u tukultik u tuukul make leti beetik u yantal u jalkabil
winik yetel koolel.
Le analteo, ku chukpajal yetel jejelas tumben tuukuloob yetel
naatoob, tak bejla u asab maalob nuukulil u yojltaal jeelbaaxak yoolak
kuxtalile. Way Mxicoe kex tumeen u kuchilil u jokesaal le analeob
tsook u seen maalobtaloobo, ma tu najmaltaal tumeen tulakal mak.
U jalaachil u luumil Yucatane tu chumbesaj u meyajtik Biblioteca
Bsica ti Yucatn utiaal u kuchul tak ti teech le analteob ichil u je-
jelasil bix u xookoloobo utiaal a mul kajoltik yetel a laktsiloob
tulakal u yuchben yetel u tumben baaluba k kaajalo. Le oolal
u tuukulile u jokesaal lajun ti oxkaal analteob ichil joopel u
jejelasiloob, Ciencias Naturales, Sociales, Historia, Arte yetel Literatura;
beyxan le ku xookoloob ti computadorao, le utiaal u xookol tumeen le
maxoob minaan u sasil u yichoobo, le utiaal uuybilo, le sutkesaan ti
oocheliloobo yetel xan le sutaan ich maaya taano.
Le diez mil jumpelal ku bin u jokoloobo jeel u beytal a najmaltik
ti u kuchilil analteob ti tulakal u luumil Yucatne, beeyxan ti najil
xookoob, ti kuchiloob tuux ku kaamal xoknaloob, ti u kuchiloob
tsak yaj yetel kuchiloob tuux ku kaalal mak yaan u siipiloob, jeel u
beeytal a manik ma seen kooj u tojole beeyxan xma boolil chen wa ka a
jets yan a paytantik ka xookoke.
Ti u meyajil u jokesaal le analeobo ku takbesaal xan jejelas
baaloob utiaal ka xookokoob, ti lela ku takpajal yaab moyaloob yetel
kajnaliloob baax ku kaxtaale ka yanak yaab makoob ku xookoob way
Yucatane.
K paytantikech utiaal a takbesikaba yetel le analte yaan tech
walkila, beyo jeel tuuxak yetel jeelbix anikeche yaan a beetik ka
muukaanchajak u tuukulil u yantal toon jumpel Yucatan tuux yaan uts
kuxtalil, yaan chinjoolali yetel jalkabil.
Ral Godoy Montaez
U Joolpopil Xook ti Yucatn
Eesajil

Baaxten ma waaleex letii
juntul noj aj kay taani, Ermiloe leti
le chan Guy ku tsib bejla yoolal
baax ku yaalik u tan yich luuma
LEN FELIPE
Canek 11
Kaan eeke bey tsibtaabika
Ti u xookil le analtea k-kat kaaj kajolteex bix uchik u tsibtaal.
Tin paalile kin bin xinbal yetel in yuum tu kaajiloob Yucatn.
Ken xiik in yuum u beet u meyajiloob u koonole, kin patal ichnaj
bakpachtaan tumeen maaya winikoob.
Tu yakabil ken tsookok in janale, tu chuun u kakil le kobeno,
le makoobe ku joopol u tsikbaltikoob u yuchben tsikbalil kaajoob.
Junpel ti le jeela ku taan tu yoklal u kuxtal Kaan Eek, le baaxoob
tu beetaje pat tin tuukul.
Ku man kiinoob tan in xoknalile, beychaj in xokik juunoob tu
yoklal le winika, le jeelooba tu takmuktaj in wol u kaasajil yetel
u yoochel.
Bey manik yaab jaaboobe, chen ti junpel kiine chikpaj tin
tuukul u yuchben tsikbalil le winika. Joop in tsibtik yaabach
juunoob tuux kin tsolik u tsikbalil le kuxtal in wilmajo. Tin tsibtaj
yaabach walaloob, ku tsookole kaaj joop in wutskinsik yetel in tso-
lik. Ti junpel akabe, tu yotoch xunan Mara Asnsoloe, tin xokaj
u yax tuukulil le analtea ti junjaats in etjailoob. Tu lak kiine tin
xokaj tu kaaten u bolonpel tuukulil tu yotoch yum Silvestre Revueltas.
U yax tsibil le analtea beetaab u boonil tumeen Abelardo Avila.
Utiaal u kiinbesaal u lajun ti oxkaal u jaabil in kuxtale, Manolo
Altolaguirre tu beetaj ulak tu kuchil tuux ku beetaal analteob. U
kaabae Vernica. Ajkaytaan Jos Carnere tu tsaj ichil u meyaj u
tsikbalil maaya winikoob. Ulak u analteile tu beetaj tuux ku koonol
analte Robredo, u boonile beetaab tumeen Alberto Beltrn.
Yaan ulak beetaab utiaal mejen paalali, chen baale tsab kajoltbil
tu noj kaajil El Salvador.
Bey tuna ti yaab jaaboobe, jeel bix u yaalik u kuchil analteob
tu noj luumil Mexicoe. Ichil beetaanil yetel u jelbeetaale Kaan Eeke
tsook u chikpajal junkaal u tenel. Ti xan yaan tu nuukulil u yuubaal
paax, U kuxaan taanil Mxico, ti u Noj Najil Xook tu Luumil Mxi-
co; yetel u nuuktaan Luis Rius. Tsibtaan ichil Alemn tumeen Ludwig
Renn, ichil Ingls tumeen David Heft, ichil Ruso ti jun yeyil analteob
beetaab tu Luumil Mosc, ichil Portugus tumeen Bolivar de Freitas.
U joolpopilil kaansaj xook maaya winike tu beetaj u tsibtaal ich
12 Literatura
Maya Yucateco tumeen ajkaansajoob ku meyajoob ti u Nuukbesajil
Kooneex Kanik Maaya, tu Noj Kaajil T-h.
Ichil baxal ti u yuchben tsikbalil Kaan Eeke ku bin junpit in kux-
tal beeyxan u tsikbalil u kuxtal ulak makoobi. Chan xiipal Guye in
woochel, chejbaak suutnajaanil tu yoklal u seten kojaanil keelchokwil.
Exae u kaajsajil juntul chan chupal ku kaabatik Ofelia. Yumkiin
Matiase u kaajsajil yumkiin Avila u yumkiinil u najil kuj Santa Luca;
Ramn Balame u ajkoosil in wotoch.
X-kiit Charoe u yoochel x-kiit Charo; x-kiit Micaelae u yoochel u
ixmenjanal in chiich xunan Margarita.
U analteil, Kaan Eek, uts wa kaas, ku yeesik in yajolal tu yoklal
u yajil u kuxtal otsiloob, tu yoklal u maaya winikiloob in luumila,
u xookil le analtea, wa ku yajsik u tuukul winik tu yoolal le toop ku
bisikoobo, yaan u kiimaktal in wol.
ERMILO ABREU GMEZ
Canek 13
Ti ichil u yaayaj olil ku mansik le luumila
leti uchik u likiloob baateel
le masewaloobo, ichil le jeelo tu
kaabaintoob u ajaw bin juntul ichiloobi
letie Kaan eek bin u kaaba
U Moolayil u kaajil Jo Yucatn, 17 ti diciembre ti 1761
U makiloob
Le kaaj kuchoobe yanili u kaaba
le kaajoob ma u kajolooboo,
beeyxan le cheenoobo, tu yoklal u yojeltaal
tuux tsook u man u xinbaloob, utiaal
u yojeltpajal wa maalob le luuma.
Ti u analteil u chiibal maayaob.
Canek 17
1
Jacinto Kaan Eeke, lik tu taal u pikil. Tu yakabile sen kax chak, u
tankabil u yotoche bulij, naats ti u pakil le cheeno tu yilaj juntul
maaya. Kaan Eeke tu yaalaj ti beya:
In waal tsook u sen kaxal chak, ku tsookole yaan u kaxal
ulak, tumen le jeela u chakil Giaia, Giaiae ma u makil le luumaa, ti
u taal lakine, chen baale tulakal le ku taal tee lakino u pixane utiaal
Yucatn. Yaan u kaaj kaxal ulak ja.
Ma tsookok u taan Jacinto Kaan Eeke kaaj joop u kaxal chak
tu kaaten.
Tu booypesubaob tu yanal junkul xaan, Kaan Eeke tu kaaj
chaajooltaj u tsikbal:
Yaan a wojeltike, Giaiae yanchaj juntul u paal, chen baale jach
kasaan u kuxtal, u kaabae Giaial.
Giaial tu yotaj u kims u yuum. Le uchben yumtsiloobo taanajoob
tu xikin Giaia kaaj tu yaalajoob kaaj u sut loobil ti. Giaiae tu kimsaj
u paalil ku kaabatik Giaial, tu chaaj u winkilale kaaj tu xooxootaj, ku
tsookole tu jupaj ichil junpel kum, le jeela tu taakaj tu chuun mul.
Chen ken kaajak tie ku chaaike, ku joopol u yokol tu yokol ye-
tel yaj olal tumeen jach tu yaabiltaj u kimen paalo. Chen junpel
kiine kaaj tu machaj le kumo tu yilaj tan u jokol kayoobi. Tu
chaaj sajakil tumeen ma tu naataj baax u kat u yaali, kaaj nachchaj
tuux tu yilaj le baax ucho. Chen ti le jeelo bin kantul sukuuntsil
xma yuumoobi, kaaj tu yotaj u jaantoob le kayo, ti le jeelo kuch
Giaia. Le sukuuntsiloobo putsoob, tu chaajoob u lubul le kum
tee luumo, ti u xexetaloobe tuulnaj jai. Jach yaabchaj tune kaaj
tu bulaj u bakpach le kaajo. Tu yokol le jao tu wolubaj u muyalil
chak. Bul tulakal tumeen u jail le kaabalo yetel u jail le kaanalo,
chen baale le tuux kajakbaloona ma buli, mix le petenoob yaan tu
nachil tuux ku jokol kiino.
Tu tsooksaj u tsikbal Jacinto Kaan Eeke, le chako ma cheni.
2
otsil chan xiipal Guy, u soob u yuumil le kajtalilo, mixmak yaabilt-
mil, bey meelene. Tuxtaab tumeen u laktsiloob kax, tu yoolal u
tokaal tumeen kiin, u jaant ulak baaloob yetel u naysik u yol. Le
jeela le ku yaalik u laktsiloob. Chen baale u jaajile tuxtaab yoolal
18 Literatura
ma u xaankunsik u meyajoob; jach tsoyaan, baaloob ku taal tu tuukule
ku yaalik, chen u paktaale kaas u lubul.
U sukuunoobe kuch u yaaloob ma u yitsinoobi. Ken u yuub
Guye ku patal bubulja u yich, chen baale maatech u yaalik mixbaal.
Tee kajtalilo jeel u yantal maalobe Tu yaalaj u x-kiitoob: junja-
ats kaanalbaakel yetel tikin kooleloob; u jach xnojbaaliloob le najo.
Mantats ku yilikoob wa pustaan u luumil u nuukulil paax yetel u
nuukulil tuux ku taabal kib, yoolal u yilpajal jatsutstak; beeyxan kaaj
yanak ja ti le looloobo. Taasaab Guye kaaj xunpattaabi. Junpel
winal patak tu juunal. Kaan Eeke u lakinaj; ti letie tu siaj junpel
jub, yetele ku naysik u yol.
Ku takik tu xikin, ku tsookole ku patal tu juunal, ku pichik u sasil
yetel u bubuljail ichoob. U pixane ku bin tu beel iik yetel kaknab.
Ken tsookoke yetel u yaal u kab minaan u muuke ku tsibtik tee
kankabo junjaats taan ma tu naatpajal, chen baale Kaan Eeke
maatan u tupik.
3
Xunan Charoe kuch tee kajtalilo, juntul ti ichiloob u xkiit Guy.
Tsik kuchik yetel yaan jesbalseen ti, ku man kiin ti tee tankabo
tan u yukik u jail xiw, yetel ulak tsakoob, chen ti le jeelo minaan
u yole kaaj jok u yalkab u xitlaamaj u kaboob, jejepkil u tseemil u
nook yetel u chikmaj u nook, ook tee najo kaaj tu kaluba. Jookaal
u tenel tu yaalaj ma u kat u yil maaya winikoobi. Mixtak le yaan
tu yiknalo. Tumeen jach kaas, taj tsoyaan, yetel bey u yilik junpel
paabil tuuniche.
Le ken u yaal taj kaase ku pixik yetel ku tsibtik u yich, ku
tsookole ku mukul aaltik beya:
U kabe loolooch; u yichoobe chuup; u yookoobe yajtak, yetel
u yootele xiixiik.
Kaan Eeke tu yaalaj:
Chan xunan, letie ku meyaj tuux ku tokaal taan; tuux ku
tikinkunsaal kuts, tu akaliloob kaknab yetel tuux ku jokesaal
taab.
Canek 19
4
Mix Kaan Eek yetel mix ulak mak u yojel maxi yeel tuux u taal
Exa. Chen junpel sastalile kaaj ilaabe ti ku man u yalkab ichil
tuux yaan le mejen kekenoobo, boonboon u yich yetel sabak yetel
ek u kab. Chumuk kiine ilaab tan u bisik ja ti le baalcheobo; kaaj
tsooke tu kitaj looloobi, tan u beetike tan u cheej. Tiaal u chinil
kiin le kaaj tsook u beetik u meyaj tee kaxo, kulaj oxoom tu yiknal le
maaya kooleloob tee kobeno. Tu chupaj u tanil u nook yetel kan,
sak, box, ekkumeen yetel choj ixiim.
Ku yokik, ku tichik kaanal ku tsookole ku cheej. Kaaj akabchaje
motlaj tee mooy tuux yaan le baal jaantbilo. Kaaj saschaj tulak kiine
tu kaaj chaajooltaj u meyaj; man u yalkab ichil tuux yaan le mejen
kekenobo, tu binsaj ja yetel tu yoxoomtaj nal, chen junpel baax
jelpajij: tu jaantaj junwal chachalkij waaj tsaab ti tumeen Guy.
5
Yumkiin Matiase ku payalchi tu chinil kiin. Ku tsookole tulakal
u payalchie chen tsolxikin. Maatech u taan tu yoolal u chikunsaj
yumkuj. Letie ku taan yoolal u toopol winik. Le najil kuj tuux ku
taano jach ku chuupul yetel maaya winikoob. Le ayikaloobo ku
patal tu yotochoob mukultaan. Letiobe ku katikoob ti yumkiin
baaxten ku yantik le maayaobo.
Letie ku nukik beya.
Kaaj a wojelte, u nojpopil yumkiin aalmajiten kaaj in beetej.
Le loojtaakin ku kamiko ku chaaik utiaal u tox ti le maayaobo.
Le maxoob katchiitik baaxten ku beetik baaloob beyo, ku
yaalike:
Kaaj a wojelte yumkiin Matas aalmij ti yumkiin Matas kaaj u
beet beyo. Utiaal kaaj u beet junpel maalob antajil.
6
Tu kooben xkiit Micaelae yaanchaj kiinbesaj tu yoolal ookik jaajaalil.
Le chijaan etjailoobo: Ramn Balam, Domingo Canch, u yabil
Juan Hoil, Guy yetel Jacinto Kaan Eeke, tu muchubaob tee chuun
kako. Exae ku nutsik u najcheil le kak tuux ku chaakal le kuumo.
Tsikbalnajoob junsutuk. Xkiit Micaelae tu yaalaj:
20 Literatura
Le yax chakooba tan u yeesik yaxkin. Kaabet k-chupikeex
le chultunoobo, ku tsookole ka pulikeex tabaan chuk ichil, utiaal
kaaj kimik le ikeloob ku taal tee iiko.
Ku tsookol u likile kaaj tu pukaj keyem ti mejen luuchoob, u
chujukinsmaj yetel kaab. Le ja ku kaxalo tan u bin u yalkabe tan
u beetik u beel tee tankabo.
Mukulmukil
uch kaache sij ti tuuniche jejelas sijaan
kaanoob.
Ti u analteil maaya pixanoob.
Canek 23
1
Tuux ku jokol u buutsil kobene ti ku janaloob Xkiit Charo yetel
chan xiipal Guyi.
Le kobeno chuup yetel sak buuts. Jujunpitil u janaloob yetel
xmatsikbalil. U lakil le janal yetel chukwao ku chaik u chujuk boo-
kil yetel u chukaan xaakil: jeelbix tokbil xaakoobe. Chinikbal xkiit
Charoe kaaj tu yaalaj beya:
Jach tun jaaj meelenech. Ka taniltik a jaantik u yich paakaloob
ti u bakel kej.
Juntul ti le mejen alakbil kejoobo, bubulja u yich tan u yilik tee
kalabjoomo baax ku yuchul. Kaan Eek yetel Exae ku baytikoob u
jatsuts yetel oolkil tanpoolal le chan kejo.
Xkiit Charoe ku kaa aalik:
Jach jaaj meelenech, meelen.
2
Xkiit Charoe tu yaalaj ti Kaan Eek:
Jacinto kaxant Guy. Sam xiik u chaaj junpit ixiim tee chilo.
Weyanene xkiit kaaj tu nukaj Guy.
Wey tak tuux yaan le chilo xiipal, chen lajunxakab yanik.
Jaatskabkiinile beyo; baale ich akabile xkiit, mi yaan junkal.
Xkiit Charoe tu liksaj u kelenbaloob. Kaan Eeke tu naaksaj u sa-
silil le tsuubo.
3
Utiaal u yookbaal Guy tee ichnajo kaaj tu yaalaj- xkiit Charo, tantik
in wilik le ixtabayo.
Chan xiipal ma a waalik chen baaloob. Le ixtabayo juntul u
wayil maaya winikoob.
Guye tu yaalaj xan:
Tee bej tin wilajo, tu paach le yaaxche yaan yiknal le koch
cheeno. Bey juntul kaanal, sakpileen yetel kan tsootsel pool chan
chupale. Bey tabaan ichil u winkilile. U yichoobe saslemeentak
jeelbix le jao, u chie chakchak.
24 Literatura
Xkiit Charoe, paakatnaj tee kalabjoomo kaaj awatnajij. Kaan Eeke
tan u choik le kiik ku chooj tee kalabjoomo.
4
Tee kajtalilo chen xkiit Charo yetel u yuulaboob ukik u jail chak,
siskunsaan ti puloob.
Le maaya winikoobo ku yukikoob u jail cheen, chuup yetel u
yikeloob.
Tu yanal u tancheil le noj najo ti chilikbal wenel Kaan Eeki. Chan
xiipal Guye tu natsubaj tu yiknal yetel junpel luuche, kaaj tu yaalaj:
Ma ukajeni; jeela Jacinto, ukej.
Kaan Eeke xmataanile kaaj tu yukaj le pukbil kaabil sak keyemo.
5
Kaan Eek yetel chan xiipal Guye kiimak u yoloob tan u beetik u
baxalil mejen paalal. Kaan Eeke tu beetaj yetel junxet sak nooke,
juntul chan tuul. Le chan tuulo ku peksik u xikinoob, ku mottal
yetel ku wenel ichil u kaboob. Chen ti le jeelo kaaj peknaj u yole,
kaaj sitnaje kaaj bin u yalkab, ku tsookole tu baluba kiimak u yol
yanal u booyil le cheobo. Guye ku pichik u yaax ichoobe ku joopol
u cheej.
6
Jacinto Kaan Eeke, kiimak u yol. Tu taal u chinil kiin kaaj kulaj
tu yiknal u pakil le koch cheen yaan tee kajtalilo. Lakintaan tu-
meen u yuchben etjailoob: Domingo Canch, Ramn Balam yetel
chan xiipal Guy. U juum le ja ku yalkab tee luumo ku bisik kiibokil.
Yokol le jao ku xibil u kiibokil u lool le paakaloobo. Kaan Eeke
ku chunsik u taan:
Max jeel u yaalikten makalmak le jooloob tuux ku juum le
jalalo.
U etjailoobe cheejnajoob.
Max jeel u yaalikten baax baalil loochol ichil oxpel xaaye.
U etjailoobe tu paktubaob.
Canek 25
Max jeel u yaalikten baax u kat u yaal kaapeel yaax tuunich
yetel junpel katabch chuyukbali.
Le etjailoobo tu liksaj u kelenbaloob.
Kaan Eeke tu yuchaj u tanpoolal, cheejnaje kaaj tu yaalaj:
Meeleneex. Tulakal nuukaan, ku taan tu yoklal ustbilpaax, ku
taan tu yoklal chupul juuj yetel u tuukulil u neek u yich winik.
7
Tee kajtalilo yanchaj junpel loob, tuux takpaj u ixmeyajiloob koben
yetel kiliich baaloob. Xkiit Charoe satkimen patik yoklal puujik.
Chakxikeenchaj u tan yich yetel lek u kikilankil u kaboob.
Le loobila uch beya: Guye yojel u xkiite jach u yoksajoltmaj u
taaniloob Yumtsil, le beetik tune uch le baalooba. Ma tu tukultaj
wa kaas baax ku beetiki, kaaj tu chaaj u yoochel kiliich Bonifacioe
kaaj tu binsaj ichil le chilo, yetel lelo tu tukultaje u chejsik le choobo.
Chen baax uche le choobo ma ook sajakil tiobi. Baaxe tu xupajoob
tulakal u yoochel kiliich Bonifacio. Tu pool kaj u pepejkuxtikoob tak
nakik tu yookoob. Lelo leti beet u kuuxil xkiit Charo.
Chen junsutuk jetsolalile, Kaan Eeke, tu tsebpaktaj Guye,
kaaj tu tsolaj baax uchij.
Jetskunsaba, chan Charo, jetskunsaba, tumeen le oochelo ma
kiliichtaani, le beetik ma tu yeesaj u pajtalili, baax uche tu tsaj
tuux kaaj uchuk le baaloobo. Yetel le choobo tu sutajoob u jeel le
baaxoob beetaan tiobo.
8
Kaan Eek yetel Guye jokoob tsoon. Kaan Eek binsik u puunil
yetel u julteile Guy. Kaaj binjoob tak tuux ku kajtal le tuuloobo.
Xinbalnajoob tee kaxo tak kaaj kuchoob tuux yaan junpel tsekel
luum, ti tu yilajoob u sakkabil le tuuloobo. Kaan Eeke tu kataj le
julteobo, ichil u neetsil yetel u chujuk paakat bey u paakat tuule,
Guye tu yeesaj mixbaal yaan tu pawo. Kaan Eeke mixbaal tu yaalaj,
kaaj suutnaj tu kaatulale tan u chen xuuxuboob.
26 Literatura
9
Jawchilikbal Guy tee luumo, tan u paktik u man le muyaloob tee
kaano. Xanchaj naayal u yol u yilik u bin le muyaloobo. Lakintaan
tumeen Kaan Eek, ken ilaak baax ku beetike ku cheejtaal yetel
kiimakolal.
Ku taan Guy.
Jacinto paktej muyaloobo, ichile kajakbal jaasajoloob. Le ken
wenekoobe le muyaloobo saktakoob; xaantakil u binjoob tu yoklal
ma u yajsaajloob. Ku yuntaaloobe, ku binsaaloob nachil. Le ken
ajakoobe le muyaloobo ku patal sakbooxtak. Ku mottaloob tee
tiitskaano. Le ken puujuk le muyaloobo ku booxtal yetel ku kaxal
u chakil.
Kaan Eeke katchiinajij.
Maatech wa tun u jokol le jaasajoloob tee ichil le muyaloobo.
Le ken jokokoobe, le muyaloobo ku saataloob.
Jeelo baax tun le muyaloobo.
Jacinto, le muyaloobo u yoochel le jaasajoloobo.
Kaan Eeke utsul cheejnajij, bey kiliich oochele. Kaane ku yalkab
le muyaloobo, jaasajoloobe ti ku weneloobi.
10
U pukul kiine ku beetik u xibil u yooxol chokoj iik.
Chan xiipal Guy -kaaj tu yaalaj Kaan Eek minaan mix junpel
muyal.
wa ma seb kax chakee, ma kun najaltbil kool.
Ti u lak kiine, Guye tu tabaj junpel kak, yetel tulakal u
yole joop u yustik, u buutsile ku jatskabtik utiaal kaaj xiik kaanal.
Kataab ti tumeen Kaan Eeke:
Baax ka beetik.
Muyaloob Jacinto Muyaloob.
11
Guy yetel u yalak chan suukaan peeke kojkalankil kuchikoob.
Guye kaxaan yetel nook juntsit u yook, le chan peeko juntsit u
kab kaxaan. Kojkalankil u binjoob tu kaatulil. Le chan peeko tan
Canek 27
u yakam mi yoklal u yajil- tan xan u biiktik u nej mi yoklal
kiimakolal.
Jacinto, luboon.
Bey in wiliko chan xiipal Guy.
Le chan peeka tuk juntsit u kab. Tsook in wutskintik.
Kux tun teech baax uchaantech.
Natsaba. Ma a waalik ti mixmak. Tene mixbaal uchaanten.
Chen tin kaxaj juntsit in wook utiaal in lakintik u mukyaj le chan
peeka.
12
Naats tu chi le cheeno lek u wookin le ajmeyajoobo. Tumeen kots u
suumil cheen tuux ku paytaal ja, u choyile bin tu taamil le cheeno.
Kaaj tu tukultajoobe ma unaj u patali, kaabet u joksaal. Le bee-
tike yaab u tenel tu pulajoob u jokobil utiaal u joksikoob le choyo,
le jokobo chen ku peksik u luukil yetel ku lechtik u xiwiloob le
cheeno, beytuno le choyo ma tu jokol. Le choyo beetaan yetel
polbil box che, le tsuulo jeel u yilik minaane. Le ajmeyajoobo tu
jalkesajoob Kaan Eek tak tu taamil le cheeno. U taane ol maatan
u yuubaal, bey tu tsu luum ku jokole.
Le kaaj jok Kaan Eeke tu yaalaj:
Tak tee taamilo chikaan u yilaal le eekoobo.
13
Guye tu yaalaj ti Kaan Eek:
Uuyej Jacinto, lub le choy ichil le cheeno
Tu kaaten wa.
Teen kin okol ta woolal.
Teech wa.
In kat xan in wil le eekoobo.
14
Guye tu kataj ti Kaan Eek:
Jacinto tuux u taal le maayluum ku takal tee kalabjoomoob,
kiliich oocheloob, analteob yetel tu nookil le oocheloobo.
28 Literatura
Kaan Eeke tu nukaj:
Chan xiipal Guy, jeelbix tulakal baal ichil kuxtale, ku taal tee
luumo.
Guye tu katnuktaj:
Jacinto, kin waalike ma jaaji; le maayluum ku takal tee
kalabjoomoob, kiliich oocheloob, analteob yetel tu nookil le
oocheloobo, ma tee luum ku taalo. Ti iik ku taal. Iik ku kimil yoklal
kaanaanil yetel ukajil tee tu tuukil le mukulbaaloobo.
15
Chan xiipal Guye ma beychaj u naatikuba yetel Patricio, u yabil
Juan Jos Hoil. Guye chen kastelan taan yojel, Patricioe chen maaya
taan. Maatech u bisikubaob,
mootlankil ookikoob ichil le koolo. Chen ti le jeelo man juntul
kaan tu yiknaloob; xmataanile kaaj tu machaj u kaboob.
Kaan Eeke tu kimsaj le kaano.
16
Kaan Eeke tu yaalaj ti Guy:
Paktej kaano; xok le eekoobo.
Maatan u beytal u xookol.
Kaan Eeke tu kaa aalaj.
Paktej luumo; xok le saamo.
Maatan u beytal u xookol.
Kaan Eeke tu yaalaj tun:
Kex ma ojeltaanee, yaan u xookil le eekoobo, beeyxan u xookil
le saamo; baale baax yaan yokolkab maatan u pajtal u xookol ye-
tel yaan ichil a puksiikale, kaabet junpel taan utiaal u yaalaal. Le
taan kaabeto leti le jeela: minaan u xuul. Junpel taan maatan u
naatpajal. Yetel lelo ma kaabet u xookol le eekoob yetel le saamoo.
Tsook k-jelpesik ojelalil tu yoklal kiimakolal: junpel u pajtalil u
naataal u jaajil le baaloobo.
Canek 29
17
U tiaal u taal u chinil kiine Jacinto yetel Guye jokoob tee kaajo.
U tiaal u binoobe tu binsajoob u yuchben bejil Xinum, tuux suuk u
muchikuba le uchben kasaan maaya winikoobo. Jujunpitile ku bin
u yekjocheental yanal le kaxo. Chen ti le jeeloo kaaj chikpaj jun-
tul kananbej chich, ku yaalik le maaya winikoobo u kaabae puujuy.
Tanil tiob ku bin u sit jeelbix juntul mak u kajol wa u yojel bix
u neetsil winike.
Chan xiipal Guy maalob sutukil ikil u lakintikoon le puujuyo.
Koox lepik k-ol xinbal, koox patik k-kaanaantsilil, k-sajakil yetel k-
tsibolal. Le xulolale ku takik baax tak u beetej.
Le kaanaantsililo, jejelas bix u yeesikuba. Le kaanaantsililo taa-
takwenelil, kaaxan yetel x-maolil ti ajxinbaloob. Pich a wichoob in
waal utiaal kaaj xiikech tu paach le puujuyo. Letie ma ajtubul iiki.
U kuxtale jeelbix k-kuxtale: Xinbal tu yoklal ma u saatal mixmak.
18
Guy kajoltaba, tsuuts le luumo. Tu yanale ti yaan u winkilal
Juan Jos Hoili. Wey Chumayel kajlaj chen wa jaypel jaaboobe.Tu
yeesaj u pajtalil juntul ajtsib. Ti u nooloob tu kanaj le tuukuloob
yetel baax ku yaalaal tee uchben tsikbalo.
Tulakal tu tsibtaj ti junpel analte, taakaan yetel kalaan yetel
junpel kalab ti junpel mabenche, beetaan yetel u chululil jaabin.
Bin kuchuk u kiinil a xokik utiaal a wojeltik u taakbeenil u taanoob.
Kaabet a wojeltike yetel kanantbail uchik u taan, tumeen tu-
lakal tu yaalaj yetel nuukaanil, yetel xan sajakil ti le sak winikoobo.
Bey uchik u yantal k-taakik k-piixan utiaal ma u kaskuntikoob le
maxoob tsook u baalal u yichoob tumen le tsuutilo.
19
Tanxel tuuxile tu xolchintuba Kaan Eeke kaaj tu tsuutsaj le
luumo. Kaaj katchiitaab tumeen Guy beya:
Baaxten tun ka beetik le baalo.
Kaan Eeke tu nukaj:
30 Literatura
Le kaaj kimsaab Nachi Cocom tumeen le kasaan sak winikoobo
wey mukaabe. Yokol u muknalile, tu chenchenkil akabe, ku
yuubaal u kilbal u taan.
Guye tu yaalaj beya:
Tene maatan in wuuyik mixbaal.
Kaan Eeke tu kaa aalaj:
Tumeen utsech.
20
Junpel u lool ti ichiloob u pakal yetel u kanan lool u na Guye, kaj
u tijil. Chen junpel kiin kaaj saschaje kimen. Xkiit Charoe tu xo-
taj yetel tu pulaj yiknal le pakpaacho. Guye tu chaaje kaaj tu taakaj
ichil junpel mabenche; xmataanile kaaj tu mukaj tee tankabo.Tu
yokol u luumile tu tsopkintaj junpel katabche, tsookole kaaj tu
yaalaj ti Kaan Eeke kaaj u joyabtej.
Xkiit Charoe tu jotspaytaj le katabcheo, tu tsatsachaataj le muk-
nalo, kaaj tu yaalaje le jeelo junpel kaakasbaalil.
21
Tioj Ramone kajakbal kaach ti junpel nach kajtalil. Chen junpel
kiine kuch xinbal tee kajtalilo.
Ti Guye tu siaj juntul chan mukuy. Le chan mukuyo jach suukaan
yetel uts. Ku luuk tu tan u kab yetel ku beetik baax ku yaalaal ti.
Guye jach tu yaabiltaje kaaj tak tu chaaj u wenel tu kuchil tuux ku
wenel leti. Chen baale mixmak ojelt baaxten kojaanchaj le chan
mukuyo. Tonaanchaji, tu pataj janal, pojlaaj u xikoob yetel tu lo-
chaj u chan kaale kaaj kimij. Guye tu yokoltaj.
Kaaj ojeltaab tumeen u tioj Ramone, taasaab ulak chan mukuy ti.
Guye tu paktaj, tu tsuutsaj, ku tsookole kaaj tu sutaj ti u tioj, kaaj tu
yaalaj:
Tioj taak in katiktech junpel antaj.
Aalten.
Maatan a wotik.
Aalten.
Canek 31
Beet junpel baal: binsej, samale ka sutikten, yetel yaan
a waaliktene layli leti le ta taasaj le kaaj kuchech tee kajtalila. Ka
waaliktene ma jaaj waj kimi.
Xkiit Charoe tu yaalaj ti tioj Ramn:
Wa ka beetik le baax ku yaalik le meelena, yaan in tukultike jach
meelenech xan.
Beetej yum Ramn.
22
Xkiit Charoe tu yutsbentaj le bak maan tee kiwiko, tu yutsniitaje
kaaj tu jan aalaj beya:
Utiaal ma k-pulike koox tsaik ti le ixkoos u jaanto.
Guye tu yuubaj le chaataano, chen baale mixbaal tu yaalaj. Tu
natsubaj tee kobeno, kaaj tu kataj ti le ixkooso junxet ti le bakee.
Chuuk tan u jaantik tumeen xkiit Charo:
Ileex le chan ajtetjanalo, tan u tokik u yooch le ajkoosoobo.
Kaapel ich.
Kaan Eeke tu jaantaj xan le bakoo.
23
Samsamal jaatskabkiine, xkiit Charoe ku tsikil, tumeen le ajkoosoobo
ma likikoob kex tsook u chunkintali.
Maakoleex ku yaalik, ku babal aaltik.
U juul le kiino ku yokol, tu jaatskabkiinil, tu kalabjoomil u yotoch
xkiit Charo. Tu yoklal u juul le kiino ku likil tu tasche, utiaal u kaj-
sik u meyaj. U jach talam meyaje u keyik le ajkoosoobo. Guy tune ku
kaxtik bix ken u yantiloob.
Xkiit, kaajakteche ooknajeake chumuk akab kaaj binjoob
chital.
Chen maakoloob.
Xkiit Charo tune kojaanchajij. Le ajtsakyajo tu yaalaj kaabet u
jeelel; Guy tune tu yeesaj u yutsile kaaj tu tinaj junxet box nook
tee kalabjoomo.
Beyo xkiit le kiino maatan u yokol u juul jaatskabkiin yetel
xan jeel u beytal a maalob jeelele.
32 Literatura
Xkiit Charo tune tu petskabtaj Guy yetel yaabilaje, kaaj tu yaalaj
beya:
U jaajile ma jach kasaanechi.
Xkiit Charoe ma suutnaj u yawat le ajkoosoob utiaal kaaj likikoob
tu taal u jokbal kiini. Ken u yot jokol xkiit Charo tu yotoche
tsook u sastal. Bey tun u yaalika:
Meejenxulbeex: a juumeex ajsiken.
Kaan Eeke xma xanabil kaj u man.
24
Xkiit Charoe tu yaalaj ti Guy beya:
U paalilech a yuum. Ma beyech jeex a yuume tumeen letie chen
juntul kaltalmak. Chen ku binetik xan kaaj kanej kaltalo. Le ken
nojochchajakeche yaan a patal beyo, lelo in wojel. Jeel tak xan u pajtal
a tsibtik le baaloob ku beetiko, leti le ku kaabatik kaytaano.
25
Tsokaanili u chital u yuumil naje kaaj kuch Kaan Eek, liitlankil yetel
ichil u sajakile kaaj bin u chaaj chan xiipal Guy. Tu mekaj; yetel tun
u tanil u nooke tu choaj u yich.
26
Kaan Eek tune tu chikunsaj chan xiipal Guye, kaaj tu pixaj yetel
junxet piitsil nook.
Tu kataj ti beya -A kat wa junpit u kaab iim.
Ma. Tak samal -tu nukaj chan xiipal Guy.
Ma samee Kaan Eek tune suutnaj yetel junluuch tunben potsbil
kaab iim. Guy tune tu yukaj; yetel u paach u kabe tu choaj u chi.
Tu sebaanile kaaj tu kataj:
Ma wa ta chaaj sajakil te kalcheo.
Tsook u jokol le ujo chan xiipal, weenen.
Canek 33
27
Tak tu kalabjoomil u yotoch chan xiipal Guye ku tsikbal yetel ulak
paalal kajakbal te kajtalilo. Guy tune ku tsikbaltik baaloob, tuux ku
beetik u pataloob jakolal. Ku yaalik tiob beya:
In yuum tune, le kaaj tu yilaj u jokol le ayimoob ichil le
alkabjao, yetel le maayaob maatan u beytal u putsuloob tumeen
kaxaanoob ti junkul cheo, leti tune kaaj em yokol u tsiimin
ku tsookole kaaj tu natsuba tu yiknaloob. Mix junpel u nuukulil
kiimsaj ku bisik; mix tak junpel maskab. Le maayaobo, joop u
yawatoob yetel xetolal; tumeen yaan u kimiloob kaachil. Yokol le
tuunichoobo joop u yuubaal u bin u jitikuba le ayimoobo. Chen
ti junsutuke in yuume naak tu kab junkul kastelan tuk. Tu tokaj
junpel u yichee kaaj tu chinaj le ayim naats yanil tio. Le jeela saat
u yol. Jeelbix u bin u natsaloobe bey uchik u chiinchinik tulakal.
Laj chopchajoob, kaaj tsooke chen tan u baklikubaob yetel u
puupuchikubaob ichil u kiikeloob.
Bey tuno le maaya winikoobo tu jechaj u kimiloob. In yuum
tune em tu kab le kastelan tuko kaaj tu wachaj u kaaxil le maaya
winikoobo.
Ti le sutukil tun jeeloo, xkiit Charoe cheenebnaj tu chi le
kalabjoomo, kaaj tu kataj:
Tuux ta jokesaj yaab tuus beya.
Kaan Eeke tu nukaj:
Xunan ma tuusoobi, layli chikaan tuux kim le ayimoobo.
28
Ti ichil u sukuunoob Guye juntul bin xinbaltiki. Nojoch ti leti,
u kaabae Gonzalo. U buke bey ti juntul tankelem xiipalee. Ku
tukultaale juntul paal utsil kaanbalnajaan. Le ken u beet junpel
baal ma nuukaan yetel ma taalitie, tu juunal ku takik u pool; wa
ku keyaal tumeen xkiit Charoe, ku yokol: ma tataj awat ku beetiki.
Mukul okol ku beetik, ku pixik u yich, yetel yaan kiine ku taakik u yich
tee tu naklik le najo.
Le ken tukultaak tsook u seten okole ku taanal tumeen xkiit Cha-
ro, ku papaklajtaal tu kelenbal, ku tsookole ku yaalaal ti beya:
Makachi, makachi, ma suut a beetej.
Baaxe:
Jeela, xeen a man a wooch chujuk.
34 Literatura
Tulakal le baalooba chen Guy u yojel ku yuchul le ken taakchajak
u jaantik chujuk u sukuun Gonzalo.
29
Xinbaltaab xan tumeen Carmen, u kiik. Carmene juntul chan chupal
jach uts. Ku mukyajtik u kexolalil u xkiit Charo. Tulakal baale chen
ku nukik yetel kaapel taan:
Jaaj xkiit.
Ma u kat kaaj xiik kaasil ti Guyi; kex yaan sutukil ma maalob u
yilik baax ku beetiki.
Yanee ku cheejtik, ulake ku beetik u kuuxil. Ku tukultik tun u
yaalike:
Bey bin uchuko.
Baaxe:
Teech aalik.
Junpel kiine tu kataj ti Guy:
Aalten, bix kaach k-na.
Guye tu nukaj:
Teche a wojel maatan u beytal in tsoliktech bixil.
Ku tsookole kaaj tu jan aalaj:
Beet junpel baal, ken okolnakeche tu yoklal wa baaxe pa-
akatnen tu jail a wich. In wojel ti yaan k-nai; ti ken a wili.
Kaaj tu nukaj Carmen beya:
Le beetik wa tun ka wokol.
30
Bejla u chunul u chaanil kiliich Cristo de las Ampollase. U kiib
ajbeetpakoobe ku yokol yetel jach kiimakolal. Tulakal u meya-
jil beetaj pake xuulij. Mix juntul ajbeetpak yetel mix juntul u
ajantajiloob kun meyaj bejlae. Tu kaanalil le pakoobo tsaan katab
cheobi, jatsutskinsaan yetel u le cheob.
Tulakal le mejen paalaloobo ku muchikubaob tu tankabil u na-
jil kuj. Teelo ti ku wakikoob yetel ku tokikoob baxal kakoobi;
ku yawatoobi yetel ku yalkaboobi. U jaajile ti le sutukila alkabil
u manoob, tumeen tant u joksaal wakaxkak tu yotoch u ajkoos
Canek 35
yumkiine. Bey chokoj pool u taale, ku tuul u kakil bey kaakasbaale.
Ku chepbal u neek u yichoob, ku wakal u baakoob, ku taabal u
yookob yetel ku tipriix u nej.
Jach taj chowak u nej, bey u nej butseeke. Guy yetel Kaan Eeke
ku naakaloob u chaantoob le kiinbesaj yokol le najo.
31
Chan xiipal Guye tsook u paktikuba tu nen u xkiit Charo. Kaaj tu yi-
laje tsook u kajal u tipil u meex. ol ma chikaani, ma piimi, oolkij
yetel bey tsaape. Le kaaj tu baytaje, chakxikeenchaj u puukoob, keex
ma u kati. Ku tsookole kaaj cheejnajij.
Le kiin jeelo, utiaal u taal u yakabtale, chan xiipal Guye, kaaj
kulaj janale u bonmaj u meex yetel sabak. Tulakaloob tu cheejtajoob
le baax u beetmajo. Xkiit Charoe tu yaalaj:
Ileex le ku tsakuba nojbaalilo. Minaan mix luum tu boxil u
chie ku bonik u meex.
Chan xiipal Guy ichil u yuubikuba nojbaalile, kaaj joop u
bikliistik u mejen meex tu bonajo.
Chen Kaan Eek u yojel u jaalil.
32
Tsookili u kajal junpel chiibal uje. U ajkoosoob xkiit Charoe joop
u yawatikoob:
Jeel ku jaantaal le ujo. Jeel ku jaantaal le ujo.
Kulukbaloob tu pakil le koch cheeno ku yilikoob ye-
tel jakaanolile, bix u bin u baalal le ujo. Yetel cheobe kaj u
kokoljatstikoob yetel u paxikoob u cheemil po, yetel u kuumiloob
u tsaajal keken. U tuukulile u kaxtaal bix u beetaal jeel bukaaj juum
ku pajtale, utiaal ma u jaantaal le ujo. Mixmak jeel jetskunsikoob
yetel le baaloob ku beetikoob u juumo. Jujunsutukile tan u bin u
yekjocheental. Bey jeex u bin u man sutukile, joop u puujul le
makoobo. Bey tsook u kuchikoob kaakas iikoobe. Ichiloobe ti
xan ku yawat chan xiipal Guy yetel Kaan Eeki.
Ti yaan tu yotoch xkiit Charoe kaaj joop u tsikil yetel u yaalik
baaloob.
36 Literatura
Le kaaj laj baal le ujo, le juumoob, awatoob, u kaay le teeloob
yetel u toojol peekoobe, tu beetaj u jach pitman u sajakiloobe kaaj
mak u kaaloob; xkiit Charo tune yetel u maaskaale, lek u yaawat:
Ichil u pujaanile, yetel u kaboobe tu kookoolaj u katabiloob u
kalabjoomil u yotoch.
33
Tan u yakabtal tee ichil le koolo. Guye, waalaje kaaj tu yaalaj:
Ta wuuyaj wa.
Leti le chich ku kabatik piise tu nukaj Kaan Eek jeelbix u
kaaye bey u kaaba. Ku yaalale leti patjoolt le xmaajuumo. Ku yaalale
leti ees yetel u kaay. Ku yaalaal xane wa ku yilik jach chenchenkile
letie ku kaa kaay. Ichil u chiichnakile ku kaa kaay, ku kaa kaay, ku
kaa kaay, lelo bey suukaanil tio.
34
Tsook u man le kiinoobo mix Kaan Eek, mix xkiit Micaela u yojeloob
max yetel tuux u taal le chan chupal Exao, u yaabiltmajoob jeelbix
u yaabiltaal mejen mukuy ku kuchul yetel suukaaniloobe, bey u jaats
sisol iike, ku wenel ichil u booy le cheobo.
35
Guye tu yaalaj ti Exa:
Wa ma ta jaantaj le waajaa, maatan in binsikech tuux yaan in
walak tuuloob.
Jaytuloob.
Guye tu yeesaj juntsit u kab. Exae tu kajsaj u jaantik le waajo,
chen baale tu mukul taakaj jooxet ichil u nooki.
36
Tu yakabil chaknikeen eekoobe, tu jal le koolo chilajoob Guy yetel
Exa xmataanil.
Kaan Eeke mix tan u paktikoobe, ku cheej.
Canek 37
37
Guye tu yotaj u taak ichil u kaboobe u boonil le chel ku chikpajal
ti junpel baal saskaleeno. Chen baale tee booyo le boonoobo ku
saatal.
Jacinto tu yaalaj ti Kaan Eek, in waalmaj in tsaik junpel
siibal ti Exa. Chen baale bey in wole, junpel siibal maatan u be-
ytal in kubik.
Chan xiipal Guy, tulakal jeel u pajtal wa yaan utsul puksiikale.
Guye tu kaaj paktaj, u booniloob le chel yanal u juul le kiino.
Saat u yol u seten paktej kaaj joop u chaaj u jail u yichoob tu yokol.
Beytuno ichil u kaboob Guye pat kaltaj, u jatsutsiloob u boonil le
chelo, beytuno yanchaj u siibal Exa.
38
Guye tu choaj u jail u yich; Kaan Eeke tu kataj:
Tu yoklal wa Exa.
Kaan Eeke tu petskabtaj u tseen Guy.
Guye tu yaalaj:
Tu yoklal Exa.
Exae bin jeel bix taalik tee iiko.
39
Le kaaj suutnaj tee tankabo, chan xiipal Guye tu kataj ti Kaan Eek:
Jacinto, masab ma keeli.
Ooknajeake keelchajen, chan xiipal Guy.
Tene aajen kaaten ooknajeake tan in kilkabaankil.
Tulak kiin kaaj suutnaj tee kalcheo, tu jel kataj:
Keelchajech wa ooknajeak Jacinto.
Asab keelchajen ooknajeak chan xiipal Guy.
Ooknajeake xmateepil weeniken, kex beyo sen kilkabnajen.
Tu lak kiine, le kej ma uch sijikoo ween ichil u teep chan xiipal
Guy.
38 Literatura
40
Le kaaj chin kiine, chan xiipal Guye jok tee tankabo kaaj kulaj tu
pakil le koch cheeno. Taanaje kaaj joop u paktik u kuchul u taan
tu yiit le cheeno; bey tuno kiimakchaj u yol u yuubik u yetsnaktaal
chaanbelil u taan.
Ku yaalik Kaan Eeke chan xiipal Guye tan u bin u yutstal. U
xkiitoob Guye ku yaalikoob yaanal baal.
41
Le kaaj suutnaj Guy tee kaxo, wuts bey junpel iije kaaj weenij.
Kaan Eek tune tu chikunsaj tu yokol le xiwo; kaaj kulaj tu tsel u
kanant u wenel. Ichil u kaboobe tu yuubaj tan u jeelel. Xmataanil
yetel tu jetsolil u yichoob u mutsmaje, tu naataj le maalob tuukul
yaan tu piixano.
42
Guye maatan u beytal u wenel. Le okonol akab, le noojol iik ku ja-
ats yokol tikin luum yetel le kan maayo ku beetik u patal butsulnak
le eekobo. Guye maatan u xuulul u saasakkaal. Yaan sutukile ku
samatcheej, ku tsookole ku jetskunsik u pool tu kaboob Kaan Eek.
Kaan Eeke ku tsikbaltik uchben tsikbaloob u yuubej.
43
Chenpel saschajike, chan xiipal Guye tu kataj ja u yukej. Tu man-
saj akab chiichnak yetel tan u kilkabaankil. Kaan Eeke tu chaaj u
pichelil le yeebtaanil jao kaaj tu tsa ti.
Guye tu bubuluktaj kex istikyail. Ku tsookole kaaj tu kataj:
Jacinto, baaxten ja yeebtaane jach maalob.
Tumeen chuup yetel u sasilil eekoob, ku tsookole u sasililoobe
chujuktak.
44
Jacinto, jaaj wa le mejen paalal ku kimiloobo ku suutoob chichil.
Ma in wojeli chan xiipal Guy.
Jacinto, jaaj wa le mejen paalal ku kimiloobo ku suutoob loolil.
Canek 39
Jacinto, jaaj wa le mejen paalal ku kimiloobo ku binjoob tee
kaano.
Jeelo aalten tun baax ku yuchul ti mejen paalal ku kimil.
Le mejen paalal ku kimiloobo, chan xiipal Guy, ku yajaloob.
45
Kaaj saschaj tune tsook u kimil chan xiipal Guy. Mixmak il u ki-
mil. Chilikbal tu kaane bey tan u wenele. Sakpileen yetel oolkil u
boxel u chi, beeyxan tan u samatcheeje. Kaan Eeke tan u mukul
okol naklik bey juntul chan paale.
Xkiit Charoe tu natsuba, tu petskabtaj u kelenbale kaaj tu
yaalaj ti:
Jacinto, wa ma a laktsilee, baaxten tun ka wokol.
46
Kaan Eeke tu kaasaj le baax tu tsibtaj Guy tee saame:
Na: kin tsiboltik kaaj kajlaken ta wichoob.
47
uchik u kimil Guy yetel saatik Exae okololchaj u puksiikal Kaan
Eek. Ku chepbal junpel box kak tu neek u yichoob. Kulukbal tu
pakil le koch cheeno tan u man le sutukilo. Tu yiknale nakakbal
junpel xul maatan u meyaj ti. Chen wa baax sutukile ku likile
ku joopol u xinbal tuux yaan u beel le jao. ol bey tan u beetik u
kaanbalil u bin xinbale. Yaan sutukile ku taan. ol bey tan u ka-
nik junpel payalchie. Yaan sutukile ku liksik u kaboob. Bey tan u
yaalik kaaj beetaak wa baaxe.
Kaansajil
Le max tsook u naatike jeel u pajtal u kuchul u
beet u ajawil le kaajoobo.
Ti u analteil u yeesajil u naat maaya winikoob.
Canek 43
1
Bejlae le sak winikoobo ku kiinbesikoob uchik u beetikoob u noj
kaajoob tu yokol u muliloob, u yuchben kaajil T-h.
Toone kaanaan xan k-kaajsikeex u yuchben tsikbalil le k-
taakunbil kaajaleexo. Bey kaabet k-kaajsikeex ichil k-puksiikal, le
kaaj taal le maalob kiinoobo chikpaj u mukul ojelal u yuchben noj-
kaajil Chichen Itz; tsook u man yaabach jaaboob paatak.
2
Le sak winikoobo ma u yojeloob mixbaal yokol le luumaa,
kaknab mix yoklal iik tee kuchilooba.
Baax u yojeloob wa noviembree maalob utiaal u yuchul waats.
Baax u yojeloob wa Octubree ku yeelankil kay, marzoe ku yeelankil
ak. Baax u yojeloob wa tu winalil Febreroe yaan u toksaal aaloob
yetel utsul baaloob ti u kaakasiikil noojol. Letiobe ku chaaikoob tu-
lakal baaloob ku tsaik luum, kaknab yetel le iik tee kuchilooba.
Ti le kiinooba kaabet k-tukultikeex bix yetel baax sutukil unaj k-
patik le kaakas kuxtalila.
3
Sak winikoobe tu beetajoob u kexpajal u luumil maayaob.
Letiobe tu beetajoob u manik maaya winik le iik ku musiiktiko,
yetel u kiikel.
Le beetike maaya winike ku bin ti bejoob minaan u xuul. U jaajile
le ku tokik ti le yaayaj kuxtalilo leti le kimilo.
4
Kaabet u yojeltaal baax talamil yaan ti u kuxtal maaya yetel sak
winik.
Maaya winike ku kuxtal yetel kaawuuts ixiim, sak winike ma tu
tsookool yetel junmuut ixiim.
44 Literatura
Maaya winike ku janal yetel ku lojbeenkunsik u yol, jeeltun sak
winike ku janal, ku tsookole ku likesik tulakal le ku pajtal utiaal
samale. Sak winike ma u yojel wa junpel luuche maatech u chaaik
u maanalil ja ti le unaj u chaaike. Le ken nakak tak tu chi le luucho
ku joopol u wekel.
5
Wa kaaj jach ile jeel a kajoltik yokolkab yetel u tuukul
ajxinbaloobe. Sak winike bey tan u xinbale, maayae bey tan u we-
nele. Sak winike ku yutsbentaj; maayae ku chaaik u yiik. Sak wi-
nike ku tanilkuntikuba, maayae ku nachkunsikuba. Sak winike u
kat pajtalil; maayae jeelel.
6
Toone luumoon, letiobe iikoob. Ti toon ku kantal neekoob;
letiobe chen ku saltikoob u kab che. Toone k-yiijkuntik mootsoob,
letiobe ku tsentikoob leob. Tu yanal k-paakaloobe ku yalkab u jail
tsonootoob, u kiibokiloobe tu kaboob kimen sujuy chupalal. Tu
yokoloobe ti ku bin u yemel u taan le uchben jolkanoob baatelnaj
tu yoklalooboo. Toone luumoon, letiobe iik.
7
U kaaj likil le k-luumila ti yaan tu muchsajil le baaloob ku wenel t-
kabo yetel le baal kuxaan tu kaboobe. Ilaaj le paalo: u kiikel maaya
winik yaanti yetel u yich sak winik. Jach paktej: u taane maaya chen
baale u tsibe kastelan taan. Ti leti kuxaan u juum le tuukuloob ku
yaalaalo, yetel le taanoob ku tsibtaalo. Ma ti luum u taali mix ti
iiki. Ti leti ku nupikuba u yolalil yetel u naatil.
Ma kaabal u taali mix kaanali. Letie ti yaan tuux kaabet u yan-
tale. Jeelbix etsnak ku xibil yetel ku tunbental u kaaba tu nojochil
pixane. U juum taanoob ku jokol yetel maatech u jokol.
Canek 45
8
Le makoobo chaktak. Letiobe ku yaalikubaob saktak.
Le makoobo chaktak. Chak jeelbix u chakjoleenil u tipil kiin tee
lakino, tuux u taaloobe; jeelbix kak ku jopbal tu kaboobe; jeelbix
oro ku taabal yetel ku puujul tu meexo; jeelbix taan ku jokol tu
chiobe; bey u yajil u yumtsiloobe; bey u yawat sujuy chupalal tan
u beetajolaltaale, bey mejen chiichoob ma piilik u yichoobee. Le
makoobo chaktak.
9
Tulakal ku taal ti winik yoklal baax ku beetik le tuux yane.
Kexolalil yetel utsil ichil winikoobe ku yeesiktoon tuux yaan k-
kuchil yokolkaab.
Beyo k-ilike maayaobe u yet kuxtal le luuma. Ku wenel yetel
jetsolal yokol le luuma, u yoojeloob bix u kilbal yetel ku yuubikoob
u chokojil u tsu. Ku chaaikoob u kiibokil luum. Kiibokil ku patal
tee bejoobo. Sak winikoobe tsook u tuubsikoob baax le luumo. Ku
tsatsajchaakoob yetel ku jejentantikoob u looliloob le luumo. Bey
iik ku watal yetel ku sit yokol tuuniche.
10
Kaan Eeke tu yaalaj
Tulakal ku taal ti pixan. Yaan winikoob nojbaal yetel xmajetsolal
u pixan. Tu yiknaloobe sastalile ku yilkoob bey u kajbal oknajkiine.
Yaan winikoobe meelen u pixan, bey tan u wenele. Tu yiknaloobe
oknajkiine u nuupil jaatskab kiin. Yaan xanee u pixane muukaan,
tulakal sutukiloobe laj sasil kiin. Utiaaloobe maalob beetaabik
akab tiaal u jeelel .
11
Junpelili janale yaan jejelas u yalul ichil winikoob. Junlap
ixiime, utiaal sak winike baal jatsuts, utiaal maayae jach kaabet.
Sak winike ku beetik u kiiki janalil; maayae ku sutik waajil.
46 Literatura
12
Tukulte ti le kiinoob ku mana, ti u luumiloob Yucatane yaan
kaajoob ma chikaanoobi. Le ku yilaalo ti kajaan sak winiki. U noj
kaajiloob yaltanbal. Ku putsul ti u tuus. Wa ka lubul ichil u noj
kaajil le sak winikoobo yaan a tuubsik a chiibaloob, a kaaba yetel
yaan u kastal a kuxtal.
Tee noj kaajoob ma chikaanoobo, chen baale ojeltaan
yaanoobo, mixmak u yojel tuux kajaan le makoob binjoob yetel le u
najaltmajoob u patal u kanantoob u jool le najoobo.
13
Ma katpeksik le ku binoob yetel le maatan u suutoobo. Jaaj
yaan ku suutoobi, chen baale ma u yojeloob wa tsook u suutoobi.
Wa ka paktik u yichoobe ka wilik bey saatal u paakatoobe.
Kuxaanoob, chen bey saatal u yoloobe. Kaabet k-ilikoob yetel
kiimakolal, tumeen yaan u pixanil baax uchaan tiob yetel u yojeloob
u kuxtal winikoob kajaanoob weye.
14
Baaxten k-kaansaal k-yaabilt juntul kuj ku chaaik k-jaatsal yetel
k-kimsaal tumeen le sak winikoobo. Baaxten kaabet k-xoltaj kaay,
payalchioob wa ma tu sijil ti toon. Ma kaa aalikeex, tumeen wa
mae chen tan k-kuchik keban.
15
Makalmak u jelaanil ichil winik yetel baalche. Yaan maxoob
aalike u pixan. Baale le jeela u tuukul le kaanal ichoobo, ulakoobe
ku yaalikoob leti le naato. Chen baale le jeela u tuukul ajtuukuloob.
Kin tukultike u jelaanil winik ti baalchee le ti le u beytal u tuukulo.
Canek 47
16
Le baaloobo maatan u taaloob, mix tan u binoob yetel maatan
u pekoob. Toone k-bin tuux yanoob. Le beetike tuukule ma u
nuukulil pixan utiaal u kaajsik baax uchaani. Junpel pajtalil ku bee-
tik u jan ilik mak baaloob, kex manjaan tu kiinil. K-naate ku bisik u
tuukul mak tak tuux minaan u naatpajal, tuux yaan tulakal baaloob.
Le baax kin waalik teexa ku tsolikten kaachil yetel uts taanoob in
Padin -letie juntul winik u yojel yaab baaloob kex ma xoknajaani.
Le baalooba ma tin naataji chen baale uts tin taan in kaajsik tin
puksiikal.
17
Tu jaajil: Taane sijnal ichil ekjocheenil.
Teela kaabet in tsolik baax le tuukula. Taane ma juum taan ku
yaalaali yetel ku yuubaali.
Taane u kuchil tuux yaan u pixan le max beetiko. Le pixan beetik
le baaloobo mantats ti yaan ichil u ekjocheenil le kiinoobe, tu yilaj
u naat, ti letie sij le taano. Le beetike tulakal taane yaan u yuubaal
tu tsu u puksiikal winik utiaal u keetpajal ti le taan sij ti le pixano,
bey u yoochel le yaxo.
18
Le kaaj taal le taano, ma taal tu juuni, taal yetel u yetstaanil
yokolkab. Taan yetel u yetstaanile tu beetajoob u yantal tulakal
baaloob; mejen baaloob wey yokol kaabe tak le baaloob minaan u
xuul tee kaano. Tu man le kiinoobo, tu nupajubaob xnookol, winik
yetel eekoob. Kaaj tun ilaabe, yaan sasil ku jokol tu tsuob, tuux
tsaabaan tiob.
Le jeela chen wa jaytul u yojel yetel mix juntul uuyiki. Ki u
yol max ku chan naatik le baala.
48 Literatura
19
Yumtsiloobe ku sijiloob ken kimik winik. Le kaaj tu uts bisaju-
baob le winikoobo ma kaabetchaj yumtsiloob tiobi; winikoobe
jeel u pajtal u kubik u puksiikaloob yetel u naatoob ti u yet
winikiloobe; jeel u pajtal u yaalikoob u taanoob xma sajakil ti ulak
winikoobe. Baale le kaaj tu balubaob ti u yet winikiloobe, utiaal
u jaantikoob u yich u paakaloob ku tsaik le kax utiaal tulakal wi-
niko; le kaaj kaj u chuktikuba winik tumen yoklal uts tu yich
koolel; le kaaj tu mukul payalchiitajoob baax suuk u yaalaal aktan
ti kajnaloob, bey tuno sij yumtsiloob. Le beetike yumtsiloobe jach
yaan u pajtaliloob, jach kasaanoob yetel nach yanikoob ti winik
jeelbix u bin u nachtal winik ti u yet winikiloobe.
20
Ma unaj u tuubsaal baax ku xookol tu tsoltsibil juntul uchben
mak tu kaabataje Nabuk Pech. Ti ku tsoolol bix uchik u kaxtik sak
winik, tee xamano, makoob utiaal u palitsiltej.
Bey uchiko, tumeen ti le mejen kaajoobe, maayaobe minaan tioob
ja, luum u meyajtoob, mix baalcheob; ku kimiloob yetel wiij, minaan
u yoloob, le beetike ku kubikubaob ti le max chaaikoobe. Yaanal
baal beetik u puujul le maaya winikoob kajaanoob tu luumiloob noo-
jol utiaal u kaxan baateeloob, tumeen teelo ku kaxtikoob u yooch
utiaal u kuxtaloob yetel chaajnuuktik u naatoob. Ma u yaalaal tun
wa maaya winike sajluumoob.
Yax unaj u tukultaale, letiobe kimenoob ku taanoob tu jal le
panbil luum tuux kun lubuloob kaachilo. Naatpajak beyo, tumeen
ku beetaal uts u naatpajal beyo.
21
Tin xokaj ti junpel analte baax baalil nojoch way yokol ka-
abe. Ajtuukuloobe tu yaalajoob: ja, kaxoob, kiin; ulakoobe tu
tukultajoobe pektajile jeel u pajtal u yeesik yoklal ayikalile. Ka
tukultikeexe ma wa maalobee kaaj tu yaalaj Kaan Eek u jach
maalobile, ma u pektaali, baax kaabete u kanikoob meyaj yeteloob,
Canek 49
yoklal beyo u yichoobe ma u kastal tu kab le ayikaloobo, mix xan u
manbeental tu kab le minaan u tuukulil bix jeel u meyajtikoobo.
22
Tee analteobo ku yaalaal max juntul ajbobat, beeyxan max
juntul ajkaytaan. Chen baale yaab makoobe tsook u tuubsikoob.
Jach kaabet u kaajsaaj. Ajbobat le winik jeel u beytal u yilik u
yich Yumtsile; yetel u juule ku kanik u kajolt u jaajil ti tuus. Le bee-
tike tsaan u pajtalil ti utiaal kaaj u yaal baax kun uchul ichil u
jeel kiinoob. Ajkaytaan le winik ku kamik tu yich u paakat Yumtsi-
le. Le olale ku tsaabal u pajtalil ti utiaal u beytal u yilik jatsutsil
ti le kaaso. Ti ajbobatoobe tsaab u pajtalil u yeesikoob bej ti
le winikoob bin taalakoobo. Ti ajkaytaanoobe tsaab u pajtalil u
yeesikoob bej ti winikoob. Yaan ichiloobee wa u yojeloob baax
kiiname ku yantajoob.
23
Ti junpel analtee tin xokaj, uch bine le makoobo taakchaj
u muchikoob jolkanoob utiaal u tokikoob le luum tuux ku beetik
u jalaachiloobo. Yaxe tu tanajoob le jach kaakas winikoobo, tu-
meen tu tukultajoobe letiobe jach suukaan u kiimsajoob; bey tuno tu
muchajoob kalbil winikoob yetel ajkiimsaj baalcheob. Chen baale
le kaaj tu yilajoob max yetel kun baateloobe tu chaajoob sajakil ye-
tel tu pulaantaj u nuukulil u baateloob. Tu kaajsajoob tun maxoob
jach yaan u muukoob, jeelbix: ajpaatuunichoob yetel u ajmeyajiloob
yanal luume. Ti le jeelooba tu tsajoob u bukil baateel yetel
tsoonoob. Bey tuno tuxtaaboob baateel. Baale, chen uchik u
yilikoob max yeteloob kun baateloobe lub u muukil u kaboob ye-
tel u yol u puksiikaloob. Ku tsookole binjoob yetel uts nuukpesaj
tu yiknal maxoob ma ajkiimsaj winikoobi, yetel bey minaan u
yoloobe, letiobe puujoobe kaaj baateelnajoob tu yoklal u toksajil
junpel maalob kuxtal jeelbix: luum tuux ku meyajoob, u yatanoob
yetel u paalal ku beetik u kiimakchajal u yoloobo. Bey tun uchik u
baateel le winikooba tak kaaj tu yalkabansaj le kexol winikoobo,
yetel tun le jeela xuul kexolaloob, baateloob tak uchik u yantal
jetsolal. Bey in tukultik yetel bey in waalik u yuchul ichiloono. Bix
50 Literatura
u kat le sak winikoob kaaj meyajnak ti toon le tsoonoob wa chen
u katoob utiaal k-tokpesik u kajtaliloobo, baale mixbikin yoklal
k-pixan.
24
Tsook u man jaaboobe tin xokaj analteob tuux ku tsikbaltaal
baax uchaanoob tee luuma. Tin xokajoob yetel kiimakolal, tu
naysaj in wol le uchben baaloobo yetel tu yoksaj u tuukul le uch-
ben winikoobo. Juntenjeake in padine tu yaalajten: le analteob ka
xokiko tsibtaab tumeen winikoob tu toksajoob le luumooba. Jach
chaajnuukt le baax ka wilik tsibtaan tu waliloobo, tumeen wa ma
ta tsa a wolee maatan a naatik u jaajil le luuma, chen baax ken
a naate u tuukul winikoob. Baale xokej, utiaal a kanik a pektej tuus
yaan ichil u taan ajtuukuloob yetel ajpayalchiobo.
Bey uchik in kaanbal xooko - tu tsooksaj u yaalik Kaan Eek
ma in xok le tsiboo, baaxe kin naatik u tuukulil le baaloob tsibtaano.
25
Luis de Villalpando, Juan de Albalate, Angel Maldonado, Loren-
zo de Bienvenida, Melchor de Benavente yetel Juan de Herrerae u yut-
sil makiloob kiliich Francisco, kuchoob way tee luumooba utiaal
u beetikoob u payalchiiloob uts, yetel beyo u xuulul le kaasiloobo.
Baateelnajoob, chen baale ma yetel le maayaob kamoob tu
yotochoob yetel jach tulakal kiimak olaliloo, baaxe baateelnajoob
yetel sak winikoob, tumeen jach chich u puksiikaloob yetel jach tsuut
u yoloob. K-aalik u kaaba le uts winikoobo, jeelbix u taaniloob
junpel payalchie.
Le maayaobo, mukultaanile tu babal aalajoob u kaaba le makoobo:
Villalpando, Albalate Maldonado, Bienvenida, Benavente, Herrera.
26
Utiaal u pixan winike uts u yilaal junpel kuxtal kex ich kaasil
yaan, jeeltun junpel utsul kuxtal ku kaskunsaale, ma maaloobi.
Le kaasil kuxtalo uts u yilaal, tumeen jeel u beytal u saasaale. Ku
Canek 51
taasik junpel utsul tuukul. Jeeltun junpel utsul kuxtal kaskunsaane
ku taasik sajakil ti winik.
27
Yaan makoobe ku tukultikoobe uts u tuukuloob, u jeeloobe le
baax kaabet u beetaale. Lela ku suut kexolil ichil u pixan winikoob.
Winikoobe mix bikin ku nupik u tuukuloob. Chen ku naytikoob
baax taak u beetikoob wa ku kuxtaloob chen yetel u tuukulil baax
kaabet u beetikoob. U jelaanil u yolile kuxaan. Chen baale u wi-
nikil le luuma jach kaanaan u beetik tulakal baaloob yetel yaabi-
lal. Unaj u tsiboltik u kaaxanil junpel maalob kuxtal; le jeela, jeel u
beytal u maalobtal yetel u yaabtal tu kabe. Yetel tun beyo jeel u
chikpajal u jaajil bix kaabet u kuxtal make.
28
Ichil ti le jaaboob tsook u mano, mukaab juntul chan
xiipal yetel juntul kej. Much mukabikoob tumeen kajlajoob bey
etjailoobe. Naats ti u muknaloobe ti ku yalkab xma juumil ye-
tel tu juunal u jail tsonooti. Bey sijik tuno junkul sak, yaax, yetel
muun che, bey beetaan yetel sak taakin wa chake. Tu yanal le cheo le
natsiloobo ku yuubikoob u juum u taan u kimen paalaloob, tu tsel
tun u motsoobe le nukuch makoobo ku kamikoob u yol u pixan
u kimen aalakoobo. Le chea ku tsaik kiimakolal. Le oolale maaya
winikoobe tu tsajoob u kaabate utsul Yaaxche.
29
Tulakal baaloob yaan kuxtalil tiobe yaan xan pajtalil tiob,
tumeen leti aalik, eesik, bix sijik yetel bix yanik. U bix yaaniloobe
leti eesik, yetel aalike ma chen yoklal u jatsutsiloobi, ma tanxe-
lil tuux u taali, mix xan jan taal ku beetiki. Le baaloob eesik, aalik
bixoobo, bey u yoxolankil ja ku looke, ja, chen baale ma jai. Bey
tuno u bixoobil kaknabe u liksajolal; u bixoobil kiine, u muuk;
u bixoobil winike, u tsikbeenil.
52 Literatura
30
Mixbikin kaaj a wuuyaba nojbaalil yetel baaxoob a wojel.
Chen teech u yuumil le baaloob a kanmajo, le baax ku patike chen
ka paktik. Naate bey junpel jultee: le ken nachchajak ti u puunile
mixmak machik. U muukil u bine ti yani yetel ti iik xan, jeel xan
k-tukultike tu paache ti ku bin u yoli.
31
Ku yaalale u winkilil make bey u kuchil tuux ku likesaal u
pixane. Maalob beyo. Chen baale, yaan kiine pixane taj nojoch ti
winkilil, bey u neek anis ku taakaal ichil pixane.
32
Mixbikin unaj a chaaik sajakil ti u jail a wich. Mix juntul sajluum
ku yokol. Chen xibil winik ku yokol. Beeyxane in waal, u jail a wiche
xoolankil u lubul.
33
Ti oksajolal ku jeelel pixan; ti tuukul ku kuxtal, ti yaabilaj yaan
kiimakolal; chen ti mukyaj ku chaaik u naat.
34
Jaypel jaab yaantech.
Maaya winike tu nukaj:
Kaaj sijene ma manak le sako.
Kaan Eeke tu kaa kataj:
Baax kiin kaaj man le sako.
Tsookili in sijile.
Canek 53
35
Samnje ween yokol junpel samchaklool, kuukumkaane xibij,
jeelbix junpel u muyalil lakine. Uje ku yaalik u kaaba Samn; u
kaaba kuukumkaane kiin aalik.
36
Samnaje u chikul ja; Kuukumkaane iik, Samnaje yaan u jobnel
natsil ti. Kuukumkaane yaan u yol yuum ti.
Samnje tu muchaj luum yetel u kaboob; Kuukumkaane tu
pakaj iinajoobi.
37
Tsaten a kab, oks ichil le luucha, ku tsookole ka waalikten baax
ka wuuyik.
Sis.
Ta machaj u paach ajbobat.
Kaan Eeke tu kaa aalaj:
Baax ka wuuyiki.
Chokoj.
Ta machaj u tseem ajbobat.
Tu binbal Kaan Eeke, winikoobe ku patal tu paakatoob u sasilil
pixan.
38
Baax utiaal jalkabil tiob wa ma u yojeloob baax jalkabili.
Jalkabile ma junpel siibal ku tsaabali, mix xan baateetbili. Jalkabile
u yol a pixan. Le ken yanak ti winik jalkabil kuxtale, jalkab, kex
minaan jalkabil ti. Maskaboob yetel u kuchiloob tuux ku kaalal
winikoobe ma tu luksikoob u jalkabil winik, ku beetik u kuchul
54 Literatura
jalkabil tu tsu winkilil. U jalkabil u kuxtal winikoobe ma jeelbix u
jalkabil u kuxtal chichoobe.
U jalkabil u kuxtal chichoobe ku chikpajal ikil u peksaal u kab
che tumeen iik; u jalkabil u kuxtal winike ku yeespajal yetel u naat.
39
Ma tu patal ma u yantal juntul kex ol winik uuyik yetel
iliken kaaj u tukulte chen satalolen, tumeen kin beetik taanoob tsook
u tuubsaaloob. Ti letie yaan in waalik ma u yojel u kaolt u pixan le
luumaa, yaab baaloob u kanmaj ti le eekoob yaan tee kaano, yetel u
jach tuubsmaj u winikiloob. Yetel yaan xan in waalik u yuub junpel
uchben kaytaan in wuuymaj u yaalik in padin: Ma u tukultaale wa
tumeen ti tuutuuy ku ku yantal chuye ma kaabeti; mix maalob
eesajiloob chen tumeen wa judo aalik.
U ma chinpolil noj aalmajtaan.
Ti yanoob kaaj kuch kiliich Bernabei, tu kiinil
u baateelil T-h, kaaj ojeltaabe le mayaoobo
kaabet u kimiloob tumeen ma tu yoksajoltikoob
yumtsil.
Jok tu analteil uchik u petstantaal maayaob.
Canek 57
1
U puksiikal Kaan Eeke, lalaj kiin ku mane jach okololal ye-
tel pujaan. Kaache ku tsikbal yetel ku yaalik u tuukul. Bejlae ol
tootchajaan; ku jepmachtik u kaboobe ku joopol u bin u xinbal tee
kiixil, tuunichil yetel kiinil bejoobo. Chen u yoochel lakintik. Tu
paakat Kaan Eeke tsook u taabal u kiikel maayaob. U yoochel Kaan
Eeke chakjoleen.
2
Le much ixmeyajoobo jokoob Izamal, tu chaajoob le koklemak
bej ku kuchul tak tee uchben T-ho. Le xchijaan kooleloobo ti
bolanoob ku binoob, le xlokbayeenoobo xinbalil u binoob. Chen
wa jaytul ajnattsimin yetel ixkoykabchupalal kanantikoob. Le
ajnattsiminoobo tan u paastajoob, le ixkoykabchupalalo tan u
payalchiob. Ken jeelek le much ixmeyajoob tee bej tumeen tsook
u kaanaloobo, ku beetaal u sebtal u binoon tumeen ajnattsiminoob
yetel ixkoykabchupalal.
Kaan Eeke tsayakbal tu paachoob, chen wa baax sutukile ku
toxik takankunsbil ixiim paapakaan kaabi, ti le maaya chupoobo.
3
Yokol junpel u makanil kimsajile kaatul ajmeyajoob tan u xot
wakaxoob. Tu yan le patbil luumo ti ku bin u yalal u kikel le
baalcheobo. Chen ti le jeeloo, le ajmeyajoobo ichil u jach utsul bi-
sikubaobe, kaaj joop u baxal baateeloob, tu jejentantubaobe kaaj
tu loobiltubaob.
Kaan Eeke tu yotaj u tsol nuuktoob. Kaaj tu takchintuba jun-
tul ajkiimsajee kaaj tu yaalaj ti beya:
Chaaj u kimsikubaob. Beyo ku yaabtal le kiiko yetel u naja-
lile ku yaabtal.
4
Le mayolo tu lamaj jats ti u ajkoosil le kajtalilo.
Tu xeexeetaj u yootel, ku tsookole kaaj tu totaj suusutsja tee
tu yajilo. Ku tsookole kaaj chen jetlaj bey juntul suukaan
58 Literatura
baalchee utiaal kaaj tsiikik. Yanik le xotob tu kaal le mayolo tan u
chen letsbal bey u leelem chake.
Kaan Eeke, xmapekile, tan u chiik u kaboob.
5
U paalal le u yuumil le kajtalilo, kuchoob tee kajtalilo. Tantanke-
lem paalal joomaan u paakatoob. Joop u mukultaanoob. Le kaaj
kuch ajnattsiminoobe u natmaj u box tsiminoob, muukaan u
mayoob yetel leletskil u kilim. Tan u sitokotoob kaaj ookoob,
tan u mukuloob yetel maayluum. Yax baax tu beetajoobe u yokol
yalkaboob u tsatsachaatoob le luum pakaanoobo. U kaapel
baale tu jotsoob u nuukulil le taakin yaan tee najil kujo, yetel tu
xuuxuupoob le taakino. U yoxpel baax tu beetaje tu yokoltaj u
xchupul aal yum Jess Ch, u ajkananil kajtalil. Nach tuux tu binsajoob,
tu beetajolajtoob, ku tsookole tu xunpattajoob tee kaxo.
Jess Che, tu chaaj sublakile kaaj tu jichaj u kaal tu kalabjoomil u
yotoch le tantamkelem xiipalalo.
Kaan Eeke tu chaaj le xchupal papatluum, kiik yetel lulo.
6
Juntul ti ichiloob u yaal u yuumil le kajtaliloo, bin tee chikin bejo.
Chiikil saajakil tu tuukul. Ichil u bin yalkab yetel u tsiimine, tan u
chepbal u kakil tu toktuunichil le bejo. Tu yokol u bobox le tsimi-
no ti ku bin juntul ti ichiloob u akliixiloob uchben Nohpati.
Le akliixo aal yetel sis jeelbix u sol ake. U musike bey lakmajja
tu pool le tankelem xiipalo. Ichil akab tan u bin u nachtaloobe, bey
tu bin u jupuloob ti junpel tuux jaajaakil yetel chenchenkile.
Le tsimin minaan u ajnaatilo, kuch tee kaajo.
Chen Kaan Eek choopaytej.
7
U yuumil le kajtalilo tu tuxtaj tanbil Patricio Uk, kaaj tu kataj ti:
Jaaj wa yaan u tsookol a beel yetel Rosaura, u xchupul aal ani-
mas Jess Ch.
Ma nukak tumeen Patricioe kaaj nukaab tumeen Kaan Eek.
Beey nojoch mak, jach jaaj. Teen kin bin padinil.
Canek 59
Kex wa yetel tun le baaloob tu beetaj in paalalo.
Patricioe tu yaalaj:
Beyo nojoch mak.
U yuumil le kajtalilo samcheejnaje, kaaj tu yaalaj:
Maalob baax ka beetik. Kex yetel le baaloob ucho, baax utiaal
tech tunben, wa maatan u meyajtech.
Patricioe kataab tumeen kaatul jolkanoob, kaax u kaboobe kaaj
binsaabij. Suut jolkanil. Waakunsaab tumeen Kaan Eeke kaaj tu yaalaj
ti:
Patricio, jeelbixake tsookok a beel.
8
U yuumil le kajtalilo tu payalteetaj le jalaacho utiaal kaaj xiikoob tson
kej, tumeen le kiin jeeloo jach maalob utiaal u yuchul tsoon. Le kaaj
kuch le jalaacho yet taalak u chuukan le makoob ku meyaj yetelo.
Tu taasajoob xan juntul ajkon uchben tsikbaloob ku kaabatik Barba-
do. Le maka ku yeesik u nojbaalil bey juntul sujuy chupale, yetel
ku tukultike maayaobe xmakuukmel choomoob. Jeelbix junpel u
yoochel u nuukulilooob tsoon joplemeen yetel u jatsutsiloobe, bey
u: yuntunoob, julteob, u nuukuliloob kiimsaj yetel u jejelas baak
baalcheob. Junmuch peekoob taniltmajiloob. Utiaal u paakatoobe
tu tabsajoob wa jaytul maayaob jach kaanbalnajaanoob. Bulkiin
xanchajik le puuj tee kaxo. Le much makoobo suutnajoob tu
taal u tubul kiin. Suutnajoob kaanaanoob yetel nakolil. Tanile ti
ku taasik Kaan Eek juntul kimen maayai. Kiimsaab tumeen junpel
u wakbil yol tsoon. Paachiltiobe ti ku taal ulak maayaob yetel le
baalcheob tu tsonooboo. Jalaach, yuumil kajtalil yetel u chuukan
makoobo, tu yokol u kiikel le baalcheob yetel le maayao ti ku
xinbaloobi.
Le ajkon uchben tsikbaloobo tu babal aalaj:
U maalobile juntul maaya le kimo.
9
Kaaj tun tu kataj Kaan Eek ti le jalaacho ma wa chinpoltaab
u yemsaal le booloob chaab u taanil tu kaajal le maayaoboo.
Kaaj tu nukaje, ma. Tumeen tee kajtalilo yaab baaloob minaan
yetel kaabet. Tumeen le kuchil moltaakino ku tsaik.
60 Literatura
Chen baale nojoch mak, le maayaobo jach taj otsiloob, tan
u mukyajtikoob wiij, tulakal tsook u kubikoob, mixbaal yaan tiob.
Le jalaacho samcheejnajij. Man junsutuke, taanaj tu chuum u
xikin Kaan Eeke kaaj tu yaalaj:
-Wey ichiloone, aalten, yaan wa u xchupul aaloob.
10
Jacinto Kaan Eeke uts u bisikuba yetel yumkiin Matas. Yumkiin
Matase u kaol u kasaanil winikoob yetel u yutsil baalcheob. U
payalchiobe, maatan u suut bey jeelbaaxak meyajiloobe, baaxe
u sutmaj kiikmakolajil. Tu kaajil Cisteil, tuux kajakbale, ku bu-
kintik tsootsnook jeelbix buk Franciscanoe, yetel ku jupchaatik
xanabkewel. Tulakal baax ku yuchule u yojel; ku keekeeyik le
kasaanoobo, yetel ku katoltaj yoklal le utsoobo. Chen bey
mixbaale ku xmukul aaltik taanoob u yuubmaj ti Kaan Eek. Junten-
jeake tu beetaj tsolnuuk beya:
Juntul ajkanan tamanoobe maatech u yichtik u kasaanil wa u
yutsil yalak tamanoob. Le beetike, tiaal u tokik ti kaxilpeeke, ti mix-
mak ku katik bixoob. Bey unaj k-antik le utsul maayaob ti le kasaan
sak winikooba: U kaxilpeekiloob le luumooba.
11
Yum Chumin, u ajkananil le kajtalilo, yanchaj u yolil u taan yetel u
tsuulil. Chiinchin yanik yetel u machmaj u poke kaaj tu tanaj.
Tu yaalaj ti beya- Tsuul, ti le jaaba maalob yanchajik u yich
le paakaloobo. Tsook u binsaal le piitso. Le kuncheobo chuuptak,
yetel u nuukulil u juuchul jejelas neekoobe ma xuuluk u meyajoobi.
Beeyxan tuux ku jokol u xoxotal bek, encino yetel nogale tsook
u chuupul.
Kaaj tu nukaj le tsuulo -baax tun yaanti
Tsuul yoksaj paaxe, chen tsook u kuubul bolonsap nook
yetel kaatsan xanab ti maayaob, ku tsookole tu winalil octubre
yaniloon.
Chen in tukultike maalob a bisikaba yetel Kaan Eek.
Tulak kiine kuch u jeel ajkanankajtalil tee kajtalilo, chen baale
maatech u jach taan yetel maatech u jach bisikuba yetel Kaan Eek.
Canek 61
12
Animas Chie, u kunpal Kaan Eek, mixbaal ku kiinankil ti u pa-
alal. Chen baax paat tiobe juntul chupul wakax, tu yiknaloob yaan.
Yoksaj le jeela, kuxaan le mejen paalalo. U naysajolaloob; u ixkana-
nil u najiloob; kaab tiaal u chujuktal u chioob. Ajtsajtaakinoobe taal
u katoob le tunben boolo. Kaan Eeke tu yaalaj jeel u booltik ye-
tel u meyaje. Cheejtaab tumeen u ajmeyajiloob u kuchil tsaj taakin.
Ookoob tuux kalaan le wakaxo kaaj tu lejoob, joop u jitikoob. Le
baalcheo tu pechuba, tu chikaj u maaye kaaj joop tak u yawat. Yetel
le baax tu beetaj u ajmeyajiloob u kuchil tsaj taakino tu lukbesajoob
u kuxtal u paalaloob animas Chii.
13
Yetel paax ku kaamal u nojoch jalachil le kaajo. Yokol le bejoobo
ku chuykinsaal mejen lakamoob tumeen le maayaobo. Letioobe ma u
yojeloob bix u kaaba le jalachoo. Junpel kiin ku binetik u taale, le
kooleloobo ku beetikoob u meyajil koben, ku tsabal u xaakil janal,
chujukoob yetel xeekoob utiaal le jalacho. Ku tukultikoobe le jala-
cho takpajaan ichil u meyajil u najil kuj. Yumkiine ku tsaik u maalob
nook: ku tsaik u xaanil pok yetel ku machik u kuche xolte. Ku
yuubaal u karach u xanab kewel. Mixbaal u yojel. U tsuulil le kajtalilo
tu tuxtaj poobil u ebtunil le tsonooto. U maalobil le kiinbesajo ti kun
beetbili. Chen leti yojel baaxten. Jootul paalal u bukintmajoob u kul
eexoobe, ku joochikoob le ebtuno, yetel u jail taanil kak. Juntul
ti ichiloobee tu jakchaataj le ebtuno, lubij, xik u pool, kaaj balkaj
ichil le tsonooto. Le mejen paalalo jaak u yoloob, u tsuulil le kajtalilo
woolchaj u yol, kaaj tu yilaj papatkiikchaj le kiichkelem ebtuno. U
yichoob Kaan Eeke pat bey bubulkiike; u kiikel chan paal.
14
Domingo Paate yanchaj u jokol tee kajtalilo. Tu yoolal u yaalik u jaajil
ti le popiloobo tu beetaj u puujul le jalacho. Le kaakas winikoobo
ti yanoob tu najil le jalacho kaaj tu tsonajoob. Ti le akab jeeloo u
tsuulil le kajtalilo ma tu tsaj tuux u patali. Yax tu yaalaje yaan
kaanoobi, ku tsookole kaaj tu chuuytaj peekoob tu paach. Paate
putsij, bin kax, kaaj joop u chuukul tumeen jolkanoob. Man kiin
yetel akab chaapachtaan. Tsook u man junpel piskiinile kaaj
kimsaab bey u kimsaal baalche kaxe. Kex maatan u yeesikoob
62 Literatura
kiimakolal suutnajik le jolkanoobo, baale chiichnak, tsik ye-
tel sakpileen u paakatoob, taak u kamik u booliloob, bey maatan u
naatpajal baax uchaantioobe. Bey u chikulil u boolile tu taasajoob u
xanab kewel Paat.
Ilaab tumeen Kaan Eeke kaaj samcheejnajij.
Kaaj tu yaalaj beya ken kimik juntul maaya winik beya,
chen ku xuulul u xinbal yokol kaab. U pixane ku nojochtal, ku man
xinbal jejelas tuuxoob, pixaan tumeen kak.
Junpel tsibiltaan tasaabe, tuux ku yaalaale, ti junpel kaa-
je tokaab u najil le jolkanoob tumeen maayaobo. Ichil le winikoob
kexolchajaanoobo yaan juntul ku kaabatikee Domingo Paat.
15
Chen junpel kiin tan u man u xinbalt kaajoob u joolpopil
yumkiinoobe, kaaj kuch tee kajtalil tuux kajaan Kaan Eeko.
Utiaal u yookbal tee kajtalilo sen payalchiitaabi, yetel pultaab ye-
tel u buutsil pom, kaaj pat ol ma chikaani. Maayaobe tsaab u
tunben bukoob utiaal le kiinbesajo. Juntul mayol kanant ma u
yekkunsikoob le bukoobo, chenpelak u sutul u paach u binbal u
joolpopil yumkiinoobe, kaaj yanchaj u sutikoob le bukoobo. Yaa-
nal mayol pake kaaj tu liksaj tu mabenil nook. Tumeen le tsuulo jach
u kubmaj u kuxtal ti yumtsil yetel jach tsuut.
16
Tak oxtul sakwinikoob tan u paastajoob tu yiknal juntul chakmool
polaan ti tuunich. Kaan Eeke ku yaalik ti le sak winikoobo ma
maalob baax tu beetajoobi. Letiobe tu yeesaj u nojbaaliloobe kaaj
tu cheejtajoob.
Le kaaj saschaje le chak tuuniche asab chakil, yetel sak winikoobe
chen u paapaakil u kiikeloob pati.
17
Juntul winik ku kaabatik Miguel Kantun, Lermaile, ku bisikuba ye-
tel Kaan Eek. Tu tsibtaj junpel tsibiltaan ti, ku tsookole tu tuxtaj
u paal tie utiaal kaaj u kaans xiibil. Kaaj nukaab ti tumeen Kaan
Eeke yaan u sutik maaya winikil.
Canek 63
18
Kaaj saschaje juntul u maaya winikil le kajtalilo chuyukbal ti
junkul pakal, jichaan u kaal. Ma ojeltaak le baax uchaanoo le
tsuulo tu tuxtaj konbil u yich le paakalo. Kaan Eeke tu yemsaj le
kimen mako kaaj tu mukaj. Tu mukaj nach ti u kuchil muknaloob,
beytan u pakik u chiibal winikoob tee kaxo.
19
Ma pikik kaaj kaj u kolontaal u xkolomiloob u najil kuj tu kaajil Cis-
teili. Yumkiin Matase jakaan yol kaaj likij, tu takaj u xanabkewel
yetel u bukil u payalchi, kaaj jok u yil baax ku yuchul. Le kaaj
kuch tu najil kuje tu yilaj yaan u jeel yumkiini. U ajkoos yumkiine
joop u samcheej. Le tunben, muukaan yetel tsitsiktaan yumkiino,
tu yaalaje u joolpopil yumkiinoobe kaabet u weetel baaxoob
ku yuchul tu najil kuj tee tu kaajil Cisteilo. U ajkoos yumkiine
jel samcheenaji. Ichil u cheejil u kaay teeloobe ku yuubaal u kaaj
kolomtaal xkolomoob.
Yumkiin Matase putse, kaaj bin tu kaajil Sibac, Kaan Eeke tu
yokoltaj uchik u bin.
20
Yokol luume ti ku jaats u yiikal yaxkiini.
Tan u bin u jitik u sojoliloob yetel u chiilibiloob le kaxo.
Jach taj chokoj kiin yetel ooxol, le beetike u kab le tikincheobo
ku kaakaachpajal le ken wiliwiltaak tumeen iik. Te nachilo, kex
ma jach chikaan yetel sajakile, mejen mukuye tan u kaayoob. U
baalcheiloob u joksaal ja tee koch cheeno tan u jeelsikubaob
yokol u patluumil tankab. ol bey kimentakoobe, tumeen chuup
u nakoob. Le xyaaxkachoobo yaaxbaneen yanik tu yajil u paach le
baalcheobo. Yokol koote yaan juujoob tan u jesbaloob yetel u
lelekankil u yichoob. Chen wa jaytul choom ku xiknal tee kaano
yetel ku chuk yokol luum.
Juntul maayae kuch yetel u paal satkimen. Mix tee cheeno yetel
mix xan tuux ku yalkabja kaxtaab ja utiaal u chuulul u tanpoolal.
Kaan Eek tune tu tulchintaj u joolnajil le najil kujo. Junpel sis iik
jats u paakat yetel beet u chaaik u yiik, tu lochkabtaj kiliich jae kaaj
tu witsiljaataj u tan u yich le chan xiipalo.
64 Literatura
21
Le ajchakyaobo kuchoob te kaajo. Chen waktul. Kimenoob
tulakaloob, tak le kuxaantakoobo. Kaan Eeke tu kamajoob, kaaj tu
tooaj u winkiloob yetel u le jaas, utiaal ma u kilil le tuux yajtiobo.
U tsuulil le kaajo tu tsibtaj jookal u piis cha.
22
Jokesaab maaya winikoob yaan tu kuchil tuux ku kaalal makoob,
kaaj binsaaboob tuux ku joksaal tuunich. Teelo beetaab u paikoob
tuunich. Yokol le toktuunicho ku lubul u nuukulil paatuunich. Le
ken jochbanak u muuk u kaboob maaya winikoobe ku wiwichjatstaal
u paachoob tumeen le ajkanano. Yokol le toktuunicho ku kaa lu-
bul u nuukulil paatuunich. Chen ti le jeeloo, jochkaj juntul u
jach chijaanil le maayaobo. Le ajkanano tu loxaj u chalaatel le chijaan
mako. Kaan Eeke tu takchintuba aktan ti le ajkanano kaaj tu
petsmachtaj u pachkab yokol le tuunichoobo. Yokol le toktuunicho
kaa lub u nuukulil paatuunich. Tak u kakil ku chepbal.
23
U ajmeyajmaskabil le kajtalilo nats tu yiknal le tunben tsuulo. Kaaj
tu yaalaj ti:
In tsuulil, tsookaan u nuukulil u tsaajchikulil wakaxoob. In
beet wa u jeel utiaal le maayaobo.
Kaaj tu nukaj le tsuulo:
Meyajnaktech le tsokaano.
Kaan Eeke kaaj tu kachaj u nuukulil tsaajchikulil.
24
Le ajtsibo tu tsibtaj tee tu juunilo: Le kajtalila ku koonol u luumil,
akaliloob, baalcheiloob, maayaob yetel u nuukuliloob, u tojole
tseetseek saktaakin, jeelbix tsibtaanil tu jal u chi le juuna. U jeel u
tsaachikulaj baalcheob yetel maayaobe u kaakaaj max manik.
Kaan Eeke puts yetel le maayaobo.
Yaltanbal
Kimsaab xmanaob, otsiloob yetel chuupoob
kimen u yichamoob, maxoob kuxaanoob, kex
minaan u muukil u kuxtaloob.
Joksaab ti u analteil uchben Maaya
Yumtsiloob.
Canek 67
1
Tuux muchukbal u makiloob u kanankibil ajbeetajpak ku
payalchiitikoob kiliich Antonioe, Kaan Eeke tu yaalaj:
Ichil le taakin ku xuupul ikil u maanal kiboob yetel poome,
baaxten maatan k-chaaik junpit utiaal u tsaakal kojaanoobi.
Juntul sak winik ajkaakoonole, tu yawattaj:
Maalob kaaj k-man anis.
Maayaobe kalchajoob, ichil u kalaaniloobe baateelnajoob, le
ajkaakoonolo kimsaabi.
Kaan Eek, okaan kisin tie, kaaj tu xikpuchtaj u yoochel kiliich
Antonio.
Sak winikoobe tu yawattajoob:
Tsook u likil baateel Maaya winikoob.
2
U kekeniloob le kajtalil tuux kajaan Kaan Eeko, tu jenoob le
kalabche tuux yanoob kaachilo, kaaj putsoob. Yetel u book u taobe
tu tuukinsajoob le iiko, u luumil u maayoobe tu yekkunsajoob le bejo.
Tsook u likil baateel Maayaob.
3
U maayailoob Sayile tu jejenchintajoob maxoob aalik ich kaaj yaan u
naakal u boolmeyaj mak. U batabile beetaab loob ti, yetel juntul
maayae jejenpuchtaabi. Ti u kuuxile, kaalikil u ajkajnaliloob le kajta-
lilo tan u tsaikoob le tunben boolmeyajilo, u ajmulkaniloob beetaj
uts yetel boolile tu tuxtajoob pakbil wajonche tu yokol junpel
makan tu tankabil u najil kuj. Utiaal u beetikoobe tu paajoob junpel
u tasabcheil talkunsaj. Kajnaloobe ichil sajakile tu yaalajoob, taak u
kajsikoob kaxan baateelil. Kex beyo, le kaaj saschaje yaan kaatul
baalche kimenoob yokol le makano; tee wajoncheo juntul ukum,
yetel tu kuchil ajkimsaj winike juntul kaax.
Tsook u likil baateel maayaob.
68 Literatura
4
U jolkaniloob sak winikoobe tu chukajoob juntul u ajkoosil le kajtali-
lo. Kaxaan u kaboob uchik u binsaal kalbil. U nojochil le jolkanoobo
tu kiikitantaj yetel tu kubaj siibaloob ti. Chan maaya, yaan u yolil
chan chupal tie saat u yol. Suutnaj tee kajtalilo bey juntul tanke-
lem xiipal jach jatsuts u yuubikubae. Tan u bookankil bey niktee.
Kaan Eeke jok tu beele kaaj tu yaalaj ti chen tuusij.
Ma a waalik ti Maayaob baax aalaabtech tumeen le sak
winikoobo.
Le ajkooso ma tu chinpoltaj baax tu yaalaj Kaan Eeki. Ku sastal
tu lak kiine kimen kaxtaabik tu tsel u najil jolkanoob. Naats ti u
winkilile ti pekekbal u wolkaaxil u nook yetel le siibaloob kuub
tie.
5
Tsook u yakabtale, ti junpel xaaybeje kuchoob Ramn Balam ye-
tel Domingo Canche, tee kaajo. Tan u putsuloob ti le kimsajtanbal
ku beetik sak winikoob ti maayaobo. Balame lamaan junpuul chaak
tu puuch yetel maskab, tan tak u chooj u kiikel. Jacinto Kaan Eeke
tu yaalaj tiob:
Tan u yuchul baax u yaalmaj Nakuk Pech, juntul ti
ichiloob le jootul uchben ajbobatooboo. Le sak winikoobo ma
kiimakyoloob yetel baax yaantiobi, mix yetel baax tu kamajoob ti
le yaltanbaloo.
U katoob xan k-otsil janal yetel k-otsil najoob. Yaan u jach
pektikoon yetel yaan xan u beetikoob k-bin kajtal nachil, ich kax.
Le beetik tune yaan k-bin, bey sinikoob tu paach jejelas kaakas
baaloobe, yetel yaan k-jaantikeex baaloob ma maalobi: mootsoob, u
kab cheob, kaawoob, choob yetel sakoob ku taal ti iik.
U kasaanil le janalooba yaan u tsaik kexolal ti k-puksiikaleex,
leti kun beetik u yantal yaltanbal.
Tsook u likil baateel Maaya winikoob.
Canek 69
6
Jolkanoobe ookoob tu najiloob maayaob, u yetbisbailoob Kaan Eek.
Wa yaan maaya u chuykinsmaj junpel maskab tu pakil u yotoche, ku
nokjatstaale ku kimil. Wa yaan maaya minaan u chuykinsmajile
ku nokjatstaal xan.
U nojochil jolkanoobe ku yaalik:
Yaan tuux u taakmaj.
7
Iike pitman ti u puukil Peten, jaatsnaj ich kax, kaaj tu jiltaj u tuil
u book u jail akalche, u sojolil yetel xan u luumil paakaloob, tu
tsapaj le naloobo; kaaj em tu akalcheil Sibac yetel tu box saamiloob
u jaljail Motule pat xma muukil yetel jetselnak. Ichil u cheiloob
kax, kaanaltakoob yetel jach chuuyaantake, ku yuubaal u kaaba
Kaan Eek.
8
U taanil yaltanbal tu tuxtaj Kaan Eek ti u kaajiloob Yucatne,
ma tsibtaan kaachi. Balam, Canch, Pat, Uc, Pech yetel Chi, chen
ku binsikoob tu kaboobe u kiikel Maaya kimsaaboob tumeen sak
winikoob.
9
Yoklal le tsaasajakil ku beetik le sak winikoobo, Kaan Eeke tu tanaj
maaya winikoob. Ma tu yaalaj mixbaali, chen tu yeesaj junpel ma-
yakche tuux yaan tsoonoob yetel waaj.
Yanee tu chaaj junpel waaj. Ti lelooba tu tsaj junpel tsoon,
kaaj tu yaalaj tiobe, utiaal a kanantik a wotocheex. U jeeloobe tu
chaajoob junpel tsoon. Ti lelooba tu tsaj junpel waaj, kaaj tu yaalaj
tiobe, kananteex le u kuchil baateelo. U lakoobe tu chaajoob
junpel tsoon yetel junpel waaj. Letioobe tu yeesajoob u yojel u ka-
nantubaob, kaaj kataab tiobe kaaj u beetoob u nojoch jolkaniloob.
70 Literatura
10
Kaalikil tan u yuchul u yokotil Chakmoole, Kaan Eeke tu toxaj
ichil pujaan maaya winikoobe, tsoonoob u kammaj ti le lakiniloobo.
Juntul ti ichil le maayaobo tu yaalaj:
Jach ma yaabi.
Kaan Eeke tu nukaj:
U jeeloobe u chaamaj le sak winikoobo.
11
Le kaaj tsook u tukultik bix ken u kanantuba ti sak winikoobe,
Kaan Eeke tu kaajsaj Guy. Tu sebaanile naak tu kabche. Le kuob
tu kaxtajo, tu chaaje kaaj tu binsaj tee tu tseliloob u najil kujo.
Chichoobe, ma kooxoobi, chen popokxiiknajoob ichil u kaboob.
12
Yaan yaltanbal ichil le kajnaliloobo. Tu xuul kaane ku jopbal u
wowolal iik. Ku yuubal ti iike u paaxal tuunkuloob, u sol akoob
yetel u yaawat maayaob likaanoob baateel. U jolkaniloob sak winike
kuchoob tee kaajo.
Le kaaje, chenchenkil, mixmak yani, yetel tu nachilile ku yuubaal
u juum yaltanbal: U juum tuunkuloob, u sol akoob yetel u yawat
maayaobe ku yeespajal likaanoob baateel. U jolkaniloob sak winike
ookoob ti le kaaj yaan naatsilo. Kaaje chenchenkil, mixmak yani,
yetel tu nachilile ku yuubal u juum yaltanbal: U juum tuunkuloob,
u sol akoob yetel u yawat maayaobe ku yeespajal likaanoob
baateel. U jolkaniloob sak winike kuchoob te kaaj lubaano. Kaaje
chenchenkil, mixmak yani, yetel tu nachilile ku yuubal u juum yal-
tanbal: U juum tuunkuloob, u sol akoob yetel u yawat maayaobe
ku yeespajal likaanoob baateel. U kaaba Kaan Eeke u taanil yetel u
yetstaanil tu tan akab.
13
Le kasaan winikoobo kuchoob chumuk akab tu kaajil Cisteil,
tee najoobo mixmak yanii; tu bejiloobe ti ku man u yokolchiibal
peekoob kimsaab u yuumiloobi. Le kasaan winikoobo tu kuultajoob
tsaats tu yokol le najoobo. Le kaaj saschaje chen u xiixel ku butsilankil.
Canek 71
Le iiko ku taasik u book u yooxol ja tokaan, suuts, yaax yetel tat. Ku
tsookole tu chakajoob u yokomiloob, tu panajoob u chuunpakil, tu
tosajoob taab tu kaxiloob yetel tu kalajoob cheenoob, beeyxan tu
kimsajoob ukumoob ku suutoob tu sooyiloob.
Le kaaj akabchaje le kasaan winikoobo nachchajoob, tu
paachoobe ku bin u xinbal Jacinto Kaan Eek, bey junpel sak oochel
muukaan ichil ekjocheenile.
14
Tu kaajil Tiholop maach wa jaytul maayaob, maxoob xoolanpixile
ku yaalikoob u kaaba Kaan Eek. Tu kaajil Tixcacal maach wa jaytul
maayaob, waalakbaloobe ku yaalikoob u kaaba Kaan Eek. Tu kaa-
jil Sotuta maach wa jaytul maayaob, xmataanile ku kaajsikoob u
kaaba Kaan Eek.
15
U chan kajtalil San Jose, chen tumeen uchik u kamik Kaan Eeke,
tokaab tumeen sak winikoob. Juntul u nojochil jolkane tu tukultaj u
chaik u jokol le maayaobo. Baale u jeel u nojochile tu yaalaj ti:
Patoob ichil. Masewal tokaane maalob u tsaik u muuk
luum.
16
Ti u janpikeenil Sibace minaan tuunich utiaal u likesaal u mulil
baateel. Tu chakil u xuul kaane ku naatpajal u kuchul sak winikoob.
Kaan Eeke, xmanookil yetel maalob waalakbal tee luumo, ku
likesikuba utiaal le baateelo. Yumkiin Matase ku chaantik le chan
najil kuj ku beetik yetel u kaboobo. Ku jutik yetel ku mulmulkinsik
u tuunichiloob tee bejo. Tsook u tsaik u kiinil le kimilo.
17
Xkiit Micaelae ma tu yotaj bini. Pat u muk le kimenoobo. Ye-
tel u jail u yiche ku chalik u tan u yichoob. Yetel u kaboobe ku
tinchintik le box winkililoobo. Utiaal ma u jutul u luumil panbil
luum tu yichoobe, ku pixik yetel u le yanten. Ichil le winkililoobo
72 Literatura
tan u kaxtik u winkilil Kaan Eek, le ken u yil maatan u chikpajale
ku samatcheej.
18
Tu chan kajtalil San Joaquine suutnaj u jolkaniloob sak winik
chaapachmajil Kaan Eek. Juntul ti u nojochil jolkane tu yaalaj:
Tan in taasik junmuch lajun ti oxkaal baalcheob.
U jeel u yet jolkanile tu yaalaj:
Chen junkaal kin xokiki.
U xookolile ku chukpajal yetel maayaob.
19
Kaan Eeke u yojel: tu kiwikil Cisteile, le tuunichoobo ku chooj u
kiikel tu tsel le kimen maayaobo. Utiaal tuunichoob yetel maayaobe,
kiwike u kuchil baateel kaachil. Utiaal sak winikoobe u kiwikil
Cisteile junpel u kuchil chaan kaachil.
20
Kaan Eeke tu tukultaj, chen baale ma tu yaalaji. Maxoob yanoob tu
tsele tu naatajoob. Le kaaj chunpaj le baateelo, maxoob ku binjoob
tanile yaan u paktikoob kaaj tsoonak le jolkanoobo. Bey tuno le
maxoob ku taaloob paachile ku manoob yokol u kimenoob.
21
U jalaachil le kaajo tu yaalaj ti max unaje, jach kaas likik le maayaobo
yetel u batabiloobe tu pektajoob u naatil, u tuukulil yetel u suukil
kuxtal tu tan kiichkelem Yuum, tumeen tu chaaj u binsaaloob yoklal
u peksajolal baalche, yoklal tun lela, yetel utiaal u kaanbaloobe
baaj jaats ti maxoob kajs u tuukulil antajil.
Le kaaj tu tsooksaj u tsoltsib le jalacho, tu kataj ti juntul ichiloob
le maxoob antikoo kaaj u yaal:
Tuux yaan le kaaj likaan baateel ku yaalaal Kaan Eekilo.
Le ajantajo jok u kaxtej.
Canek 73
22
Francisco Ux u jalaachil Tabie, le kaaj chuuke, tu yaalaje leti Kaan
Eek, kaaj tu chaaj u kaaxal tu chuun kak. Tokbil kimik.
23
Ti u chakanil Sibace, le kasaan winikoobe tu chukajoob Kaan Eek
yetel u etjailoob. Ti ichiloob le kasaan winikoobo yaan juntul ku
kaabatik Malafachai, leti jichkaxlaant u kaboob.
Nojoch jolkan tu yaalaj Kaan Eek -maatan u chukik yetel le
suumo.
Malafachae tu chotaj le mokkaaxo.
Chen konej nojoch jolkan -tu yaalaj Kaan Eek -le suumo maatan
u chukik utiaal a kaxik u kab tulakal u winikiloob le kaajo.
Kaan Eeke samatcheejnaji. Tan u chooj u kiikel u kaboob bey
junpel chan kake.
24
Le jolkanoobo suutnajoob tan u kayikoob kiliich kaayoob. Paachil
tiobe ti ku taal u xinbal u maayailoob Sibaci, kaxaan u yookoob,
papatkiik yetel luum, tan u jiltik u yookoob. Tanil ti maayao-
be Kaan Eeke bey junpel chimal yetel junpel lakame: U tseeme
papatkiik yetel u tsootsel u poole tan u wiliwiltaal tumeen iik.
25
Maayaob chukaanoobe jaatsoob tee tuux kalaanoobo. Le jolkanoob
kanantik Kaan Eeke jaw u taanoob: Tu puuch Kaan Eeke ku
chikpajal tuux jaatsij.
26
Nukuch makoobe tu chaajoob u taanil u xootol junpel u kab Do-
mingo Canch. Le ajkimsaj winikoobe suukchajaan ti u kimsik maa-
yaob kulpachil, aktan ti Canche tu chaaj saajakil kaaj tu jalkabtaj
u maskab. Canchee tu machaj le maskabe kaaj tu maxchaktaj u kab.
Ku tsookole ka tu kubaj ti le ajkimsaj winiko.
74 Literatura
27
Utiaal u kuchul sebaan u pixan Ramn Balam metnale, jiich u kaal
tumeen ajkimsaj winik yetel junxot suum kuultaan tsaatsi. Minaan
kaach tsaats te tuux ku kaalaj makoobo, le beetike tu chaaj yokol u
tasabcheil talkunsaj u tsaatsel u taabal sasil. Tu chenchenkil u chinil
kiine, u winkilil Balame kiibok yetel u buutsil poom. Juntul ukum
tuchlaj wenel tu kelenbaloob.
28
Yumkiin Matase jach uts tu bisubail yetel Kaan Eek. Yumkiin Mata-
se bin u xinbalt tuux kalaan kaachil, tu kajoltaj minaan u siipil kaaj
tu beetaj u waachal u yookoob. Kaalikil Kaan Eek tan u kaajsik chan
xiipal Guye, tu jool u pixoob tun le maayao tan u yokol yumkiin
Matas.
29
Le kaaj naak Jacinto Kaan Eek tee tuux kun kimsbilo, le winikoob
yanoo tu chinaj u pooloob. Le beetike mixmak tu yilaj u banal u jail
u yich le ajkimsaj winike, mix uchik u samatcheej le max chaab u
taanil u kimsaalo. Sakchaj u kiikel Kaan Eek kaaj tub le kiino.
Utiaal le kajnaloobo eekoobe taab yetel luume taan kaachil.
30
Ti junpel u tuuk bejil Cisteile, Kaan Eeke tu yiluba yetel chan
xiipal Guy. Tu kaatuliloobe joop u bin u xinbaloob xmataanil.
Mixtan u juum tuux ku peechatikoob, mix xan le chichoob ku
putslaajal tu taniloobo. Ti akabile u winkililoobe saskaleentak,
bey junpel sasil tabaan ichil sasilile. Chen tan u bin u xinbaloob,
le kaaj kuchoob tu xuul kaane, kaj u binoob kaanal.
ndice
Eesajil 7
Kaan eeke bey tsibtaabika 11
U makiloob 15
Mukulmukil 21
Kaansajil 41
U ma chinpolil noj aalmajtaan 55
Yaltanbal 65

Canek - en Maya - Ermilo Abreu Gomez

Cargado por

Información del documento

Título original

Derechos de autor

Formatos disponibles

Compartir este documento

Compartir o incrustar documentos

Opciones para compartir

¿Le pareció útil este documento?

¿Este contenido es inapropiado?

Copyright:

Formatos disponibles

Canek - en Maya - Ermilo Abreu Gomez

Cargado por

Copyright:

Formatos disponibles

K ojel u meyaj k jalaachile k beetik jejelas baaloob utiaal

u maalobtal u kuxtal tulakal u kajnaliloob le luuma.

También podría gustarte