Kaajsaj

Ao I, Nmero 5, Julio, Valladolid, Yucatn

U winaliljulioe jachjumpelwinalkaabetchaj ti u
NojNajilxookLakin, tumennajaltaab u
waakunsaaljumpelnojtuukulilmeyajutial u chijsaalmaalobxookyetelxan utakmuktaalxakalxok tu
chikinil le petluuma: uchik u jeebel u nojkuchililanalteo El Gran Kanxoc Jos Mara Iturralde Traconis.
Le yaaxutsilbaalkutaasik le kuchila letie u natsik ti
kaaj le u baax u beelal le u kuchilil le analteobo
kaalikil u yeesikjumpeljachtumbenwinkilil, kiiki
olkuchiloobyetelxanka u payalolt u xakalxok le
maxoobkukaabetkuunsik le kuchila.
Ichil umankinalile, u nojjalaachil le petluuma, Lic.
Rolando Zapata Bello, yetelxan u joolpopilUNOe, Dr.
Carlos Bojrquez Urzaiz, jach tu aalkunajoltoobe le
nojtuukulmeyajtsook u waakuntaala yaan u
kaanaantalutial u naatsal u xoknalilioob u
petluumilchikine
jumpelmuch
analteob,
tumben yetelxanbeeykaabetutial u takmuktaal u
tumbenkuunsik u kajolalmake, le jeela
jachjumpelmaalobantajutial u maalobkuunsikubaj
le ajxoknalmakoobo beeyxane jeekab u joolnaj ti
jeenmaxake, yetelxan lela yaan u yensik u toojolil u
xook le batsiloobyanoob te mejen kaajo naatstako.
Le nojmeyaja yaanjumpel u nojbeelil: u muchmachikubaj u licenciaturae Bibliotecologa yetelxan u bin u
ximbalu nojxookil Bibliotecologa yetel Informacin.
Le kaapeltuukulxooka yaxil u meetaal tu nojolakinil
u petluumil Mxico, yetel lela kujeekajpajaljumpeltubenichikilyetelxan u pajtalil u maalobkuunsaalmaxoobkumeyajoob tu kuchililanalteob
tu najilxookyetelxan ti kaajoobbeyxanutialbinkaansaaloob. Le peche kun u pato ma chenutial u
maalobkaansaalmakoobutial u meyajtoobacervos
bibliogrficosyetelgestin administrativai, yaanxan u
tuuchulmak u meyajtxakalxokutial u makantaaltumbentuukuloobutial u tumbenkuunsaal u
baaxbiilal le u kuchil le analteobo, u takmuktaal u
kaanaanil le tumbennuukuloobo utial u kaxanmak, u kajoltaalbase de datosyetelxan u tukultaalnojmeyajoobutial u maalobkuunsaal u kaabetkuunsaal le base de datoso.
Yetel le yaxtuukula, u NojNajilxookLakine yaan u
meyaj tu yoklal u waakunsaaltumbenkuchiloobutial u meyajtaalxakalxok, jumpelkuchilxookjach tu
piisbaaxkaanaanutial u takmuktik u maalobkuunsikubaj le xoknaloobtsook u tsooksik u bachilleroobo.

Antrop. Rodrigo E. Ordez Sosa

Coordinador del proyecto

Chumbesaj taan

Editorial

El mes de julio represent un mes significativo

para la Universidad de Oriente, porque logr
consolidar un proyecto substancial para el
desarrollo de la educacin de calidad y fomentar la investigacin en la regin Oriente: la
Inauguracin de la Biblioteca El Gran Kanxoc
Jos Mara Iturralde Traconis. El primer beneficio que tendr ser acercar a la comunidad los
servicios bibliotecarios a travs de una infraestructura moderna, con espacios cmodos y
que estimulen a los usuarios a investigar sobre
los temas de su inters.
Como parte de la ceremonia, el Gobernador
del Estado, Lic. Rolando Zapata Bello, y el
Rector de la UNO, Dr. Carlos Bojrquez Urzaiz,
aseguraron que este proyecto servir para
acercar a la comunidad estudiantil de la regin
Oriente un acervo especializado, actual y
pertinente que impulsar la actualizacin de
los conocimientos, ser un valioso apoyo para
la formacin de los profesionales as como
tendr sus puertas abiertas para el pblico en
general, con lo cual disminuir los costos en
educacin para las familias de las comisaras y
municipios aledaos. Este proyecto tendr una
importante vertiente: la consolidacin de la
licenciatura en Bibliotecologa y la continuidad
del programa de posgrado de Bibliotecologa e
Informacin.
Ambas propuestas educativas son las primeras
en realizarse en la regin sureste de Mxico,
con lo cual se abre una ventana de oportunidad para profesionalizar a los encargados de
las bibliotecas escolares y municipales as
como formar a los futuros bibliotecarios. El
impacto que tendr no slo ser a nivel de
formacin de recursos humanos especializados en el desarrollo de los acervos bibliogrficos y gestin administrativa, tambin promover cuerpos de investigacin encaminados a
elaborar propuestas de modernizacin de los
servicios bibliotecarios, el impulso de las
tecnologas de la informacin como
herramientas
tiles
de
consulta,
el
conocimiento de las bases de datos y proyectos de formacin de usuarios y utilizacin de
bases de datos.
Con este primer paso, la Universidad de
Oriente trabajar en la creacin de espacios
novedosos de investigacin, un campo de
estudio acorde a las necesidades profesionales
detectadas e incrementar las opciones de
profesionalizacin de los egresados de bachillerato.

Valladolid, Yucatn

Julio 2013

Piit Manjaan U Polokiil Mak

Lourdes Chan Caamal
Tulakaal make kabet u kanantikubaj utiaal ma u tsaya
kojaanil tie. Tumen juntul make minaan u jeel u
xeexeetaloob ku koonol ich farmasia. Yax baax kabet u
kanantike: tulakaal baax ku jaantike yetel ku yukik.
Tiolal ma u kojaantal make, kabet u jaantik u yich
pakaloobi tumen lelo minaan u koonserbail, bey xaan
kabet u jaantik bak, kay yetel a wukik a wooch lechee.
Ti junpel kiine u naj a janaal tak joopel u pakaal, chen
baale junjumpitil. Jach kabet a jokol xiimbal kexi
jumpel oora sansamali, wa a kaate cheen ta wotoche u
pajtal a pesik a winkilil; wa ma ten a beetej jeel a
kojaantale, yaan tun a chukik tsaaknajil ka beyak a
tsaakale, yaan xaan a piisij; wa chan polokeche jeel u
beytal a bin kliinika utiaal u kanantaal u aalil a winkilil
tumeen le aj tsakyajo.
Tulakal make kabet u yukik kaapel litros ja sansamale, tiolal a wixik tulakal le toksinas yaan ichil a winkilil; wa
ma tan a wukik jae a kiikele tan u meyaj buul kiine ku
patal tuun jach taj taat, beytuuno mix tan u pajtal u meyaj
tu beel a kiikeli.
Wa polokeche tulakaal kojaaniloob u pajtal u tsaayaj techi
jeel bix: ku chujuktal a kiikel, le kojaana minaan u tsaakil
chen kontrol, beyxan ku chupul a kiikel yetel tsaats.
Ma kaabet a jaantik u wajil arina, mix chujuk waji, mixbaal
ku tsajal jeel bix panucho, saalbuto mix u naj a wukik
coca cola tumen ku labik a bakeloobi yetele ku tasik yaab
kojaaniloobi.
Juntul mak pit manjaan u polokile yaab baloob ma
tan u pajtal u meentike, jeel bix wa koolele, ma tan u
pajtaal u kojaantal ti paal. Yaan kiin xaane ku paastaloob
tumen piit manjaan u polokil, wa ku binoob ti kiis buutse
ku kobraartaal kaapel lukartiob.
Tulakal lela ku yoksik kuxiltiob. Yaab u tenele ku
poloktaloob tioolal tsaak ku yukikoob, wa tumen ku
kaxtaal u jeeloobi tumen yetel le max tsokaab u beeli,
lej nolale ku jopool tun u seen jaanloobi.
U noj luumil Mxicoe ku biisik u kaapel lugar ti makoob
piit manjaan u polokiloob tak yu jaabil 2012.

Ikil Taan

Yaakunaj, ma a chik saajkil

Didier Argelio Chan Quijano

yetel Adriana Snchez Tuz
Yaakunaj tsook u topol ichiloon
Chululchajaan beey u tsu kitanchei
Tookchajaan waay yokol kaabe
U xuule yuumtsil ku tsajik toon
Baale, tsib oltaan k yaakunaj
Tumen tookchajaan,
Tik puksiikal xane xiichchajaan
Cha u sakachtaan mak
Le meetik kin waalik teche
Le in puksiikala a tial
Tumen tak samal kaabeje
Ta tsel kin yantaj
Tu yoklale ichil in jobnele
In puksiikalech xan
Tumen kin waalik bejlae
Mantats kin in katech xan

Kaajsaj

Valladolid, Yucatn

Julio 2013

Bix jeel in tsaik a woojelte.

Zasil Piera
Bix jeel in tsaik a woojelte kiine mantats yaan, chen kaabet a kaxtik le sutukilo ka sij ti. Mix mak u tsokbesmaj
u taan chen kuxtal. Kuxtal wa minaan jumpel nuukbesaj tie ku kastal. U winkilal xan le kuxtalo ma tan u
kastal ken jeekaapajak k tuukuli. U jeekaapajal tuukule ma u kat u yaal wa minaan u xuul k yaakunajili. Yaakunaje ma wa wetaani. Baale jeel xan u beytal k pek olale. Bix jeel in waalik teche mix mak u tsokbesmaj u
taanchen kuxtal. Pek olal yetel yaakunaje chen ti puksiikal ku jokol. Loobilaje ku meetik kaas ti mak.
Baale loobilaje ku buybaktikubaj. Joolnaje ma kaabet u kalali. U noj beelil kuxtale leti le utsil tuukulo. Le utsil
tuukulo ku jetsik maxooni. A jetsik maxeche ma u kat u yaale ka xiikech tu tan loobilaj. Ma tumen wa jach chich
a jetsik a chilib tsibe ka jokok jach utsil le oochelo. A kaxtik utskinajile ma u kat u yaale wa toonaan olech. A
waalik tuusoobe ku meetik u yantal nachtambalil. A kaj oltikabae jach man uts. U yantal baal u yil xiib yetel
xchuupe junjaats yanik ti u jatsutsil le kuxtala. Kuxtale ku chunul tuux ku yantal baal u yil xiib yetel xkoolel. U sijil
mejen paalale yaan baax yoklal. U taaktal a woojeltik yoklal wa maxe yaan baax yoklal. U taaktal a laj ojeltik tu
yoklal u kuxtal tukakal make ma utsi. U tsabal nib olale mantats kaabet. A tukultik a meetik wa baaxe ma u
kat u yaale ka meet ta juunal. Mix mak taak u yantal chen tu juunal. Baale utial ma u patal mak tu juunale
kaabet u tsaik le baax ku pajtale. Utial ka k tsa wa baaxe kaabete yaan baax tsook xan k kamik kitak. Utial ka
tsabak toon wa baaxe, kaabet xan k kanik k katej. U katik mak u mat wa baaxe ma wa tan u konikubai. A
konikabae ku yeesike ma a katabai. Utial ka yaabiltaakoone kaabet k eesik maxooni. Utial ka u kaj oltubaj
make, kaabet u yantaal. antaje leti a liksik u yol mako. A kiikiitantik juntul make ma wa tan a wantiki. A
kiikiitantik mak wa ma jaaj a taane chen tan a loobiltik.
A waalik a tuukul tu tan a wet winikile u kaat u yaale jaaj baax ka waalik.
Ma chen ookol jeel u yeesik wa kaakas makeche.
Le max ku yookole ma u kat u yaal wa kiimak u yol lek u meetiki.
Wa ma kiimak a wol yetel baax ka meetike, ma uts u bin a kuxtali.
Ma wa tumen yaan toon jumpel maalob kuxtale ka k tuubs xan le kimilo.
Kex ma u saatal k kuxtal way yokolkaabe jeel xan u kimil k ole.
Tulakal baax ku yuchul toone k uuyik yetel k winkilal yetel xan k tuukul.
Yetel xikine ku yuchul uuyaj.
Talam ma loobiltaal max seb u yaj olal.
A loobiltikabae ma u kat u yaal ka laj manak a kiikeli.
Yoklal ma k loobiltaale k liksik kootoob utial k balikbai.
Baale a taakikabaj tu paach jumpel baale mix baal uts ku taasik tech
U yaabil make ku balikubaj tu paach jumpel pak.
U maas kaabetile ka meetaak jumpel kaanche beej utial u tuutul mak.
Tu yokole jeel a kuchul tulak tselile yoklal a nachtal.
Utial ka nachakeche ma kaabet a ka suuti.
Wa ka ka suute ku tselik tech u patalil u kuchul ti jumpel maalob kuxtal.
Ma chen tu yoklal jumpel tumben baale ma u kuchul mak u yil jumpel jatsuts sastal.
Bix jeel in meetik a wilike mix mak u tsokbesmaj u taan way yokolkaabe, chen le kuxtalo.
Traductor: Jos C. Dzib Uitzil.

Kaajsaj
Pgina 3

Valladolid, Yucatn

Julio 2013

Juntul Peek Yetel Juntul Kisin.

Lourdes Chan Caamal
Ku tsikbaltaale, yaanchaj juntul make jaach u cha kuxmaj u yalak peeki, ma bin tu tseentik, tsookole jach
ku laanlaantkeyik, ku nokjatstik xan, sansamal bey bino.
Jumpel akab tuune ichil u weenele ka tu yubaje tan u tsiikbal u yalak peek te tankabo, ka liik u cheeneet
max yetel ku tsiikbali, chan sajakchaj ka tu yilaaj u yalak peeko tan u tsikbal yetel juntul kisin.
Le kisina ku yaalik ti le peeka: koonten u pixam a yuumo--; ku nuktik tuun le peeko: --ma tan in koniktechi--; ku ka yaalik le kisino: --koonten ma wa tan a wilike ma u yaabiltmaechi--; ku ka nuktik le peeko: --a ke ma
jaji in yuume u yabiltmaeni, leten tune ma tan in koniktechi--; le kisimo tu xachjubaj u ka yaalej: a que ma jaji
a yuume ma u yakumaechi, tumen ma tan u tseentikech sansamali--, tsook in wilike ku sen jatsikech yetele ku
keekeeyikechi--; ku ka nuktik le peka: teche chen puro tuus ka maan a betej, tumen tulakal le baax tan a
waalike ma jaji.
Chen ti lelo, ka tuchlaj le kisimo ka jop u baaytik u winkilil le peeko, ka tu yaalajtie: --ay chan peek jach taj
tsoyaanech tak a bakeloob chikaan tuux ma tan a tsentaal sansamal tumen a yuumo, --bajux a kaat kin bootech
tiolal u pixamo, ka xiikech a man le baax tak a jaantiko--; ka tun tu nuktaj le peeko: --jeel tun in koniktechi, baale
tanile yaan a laj xookik jaypel in tsootseloob yanteeni--; --maalob tun chilen ka in xookej-- tu nuktaj le kisimo;
ka chilaj le peeko ka jop u xookol jujumpelil u tsootseloobi, le ken u yuubik le peek taytak u kuchul ti u kaal u
xook le ksino ku titkubae ku lubul tun wa jaypel u tsootseloobi ku laj xaakpajale, ku jopool tun u keyik le
peeko tumen tu tikjubaj; ku yaalaal ti tumen le peeko ka u ka kaas u xook; bey tun u betiko, ken u yuubik le
peek tan u taal u kuchuul tu nak u xook le kisimo ku ka tiitkubae, ku ka xaakpajal ti le kisimo, ku lanlampochik le
peeko; jach u tsook xook tu betaj le kisimo taytak u kuchul tu nej le peeko ka tu titjubai, le peek tuuno tu yaalaj
tie: --tene yaan in titkimba tuumen tan in chibil, jach taj yaab in chiikeloob yani--.
Bey maan buul akab tiob. Le ka tu yilaj le kisin tu tal u sastale ka tu yaalaje: --tan in biin, bik ilaken jach taj
kaasen jeel in kinsaale--.
Bey tuuno mix bikiin suunaj tu yiknal le peeko, mix le yuumo ma koon u pixami.
Le ka saschaje u yuum le peeko tu tsikbataj tulakal le baax tu yilaje, tsookole bin u maan juntul xkaaxe ka tu
kaataje ka tu laj tsaj ti u yaalak peeki, desde ti le kiino ka tu yaakuntaj u yalak peeko tuumen ma kooni u pixami;
leten tune ma uts u betaal mix jumpel kas ti le baalcheobo.

Kaajsaj
Pgina 4

Valladolid, Yucatn

Julio 2013

Jumpel Kiin

Jos Antonio Cutz Medina

Kas nookoy ka kuchen tu kaajil jo, ma sam in

tukulktee ka kaj u toslankij ja, le makoob ku
ximbaloob jal beejo, tu sebkunsoob u ximbal
tumen wa mae yaan u makkoob chuulul. Kas
chaambel in bin yetel in nave, tu man tin tuukule baax kisin taalen in beet bejlae, le chaaka yaan
u kaantaj, kin waalike chen wa jaytul ken taak
xook academiae, wiijen, kilkab yetel tan chak,
beyo, tak ka kuchen tu chumukij jo, naats ti casa
del pueblo. Le baax eesiktoon ka waalchajkoonob
tu chakkunsubaj, tene ma ki in wuuyik in woli,
baale, yaan max suten tin wol, waalchajaanen
yetel in nave tin pajtik ka yaaxchajak le baax ku
mumutsaankilo, chen ka tin sutaj in wich tin
xnooje, juntul tankelem xiipal tin wilaj, u yiche
kiimak u yol, tan u suusutik u pool utiaal u
chenxikintik baax ku juum naats ti, kin wilike u
yichoobe muutsul, minaan u sasil, u sasile
jumpel xolte, kiimak u yol tan u xiimbaltik u
beej kex tun kas chuulul, bey ajal tin beete,
tsook tun in babalajtaal bejlae, tin waala. Le
xiipala mix in wojel wa yaan meyajtii, minaan u
sasil, kiimak u yol yetel u yojel man chumuk jo
kex ma tu paakat, tene, yaanten meyaj, yaaaten in
nave, in nooke ma chuuli, sasil in paakat, kin
waalik ja ja, kex beyo tan in tsikil, jach minaan in
sujtaj, man tin tuukul. Bey tin xakaltuukulkeno tak
ka kuchen academia mayataan. Baax ku yuchul ti
winik beyo, baax u kat, baax beetik u tuukul
beyo. Kin waalike jach ku suuktal u yantal ti mak
jejelaas baaloob: janal, nuukuloob, tseetsek
taakin, toj olal, chukaan winkilil, yetel u lak
baaloob, le oolal yaan kiine minaan baax u tukul
mak. Jets in tuukul, jeex u yaalaale, yaan kiine,
kaabeet max ajsikoon, bejlae ajsaaben, juntul
xiibpal minaan u sasil ajsen, minaan u sasil in
waalik, kin waalike, mas saspikeen u paakat ti
teen.

Kaajsaj
Pgina 5

Valladolid, Yucatn

Julio 2013

Baax yaan u yil le xiim yetel yokolkaabo

Jos Cipriano Dzib Uitzil
Tu tuukul le uchben nukuch makoob yetel tak tu bejlaile, ojeltaane le xiimo yaan baal u yil yetel u chunul
kuxtalil way yokolkaabe, tulakal le nukuch makoobo ku tsikbaltikoob, ku yaalikoobe le xiimo muuk wa ol
yanik ti toon, baale u yaabil ti le tankelem makoob bejlae ma tan u cha oltikoob le tuukul beya, chich u bin
u tuubul le noj tuukuloob, kaj olaloob u patmaj toon le k uchben chiilenkabiloobo. Le meetike kin tukultike
jach kaabet u chunul u tsibtaal tulakal le nukuch kaj olaloobo yoklal ma u tuubul. Sansamale yaab
baaloob ku kanik mak tu mankinalil le kuxtala, baale ma kaabet u patal chen ti tuukuli tumen tu yalkab le
jaaboobo ku bin u tuubul jetseknakil. Le tsibo jumpel nojbeej tsaik toon u pajtalil k ilik baax ku taal u kiin
yetel xan jeel u ka sutikoon k il le baax tsook u manoobo.
Tulakal baax k meyajtik sansamale ku tsaik u pajtalil k bin k ximbal tu xtuutul beejil le kuxtala, tuux yaan k
kanik k bisikbaj yetel u yuumiloob le luuma. U tuukul maaya kaaje jach kuxaan, ma chen chaabil u kimili, kex
wa jkolnaloon wa xan kex yaanal meyaj yaan toon, baale ma kaabet u tuubul k chiibali mix xan k kajlaayil
tumen te k kaj oltik u nooy yetel u yol maaya kaaji. Le nukuch makoobo sansamale tan u kaajsikoob max
tsamiloob tu yokolkaab, ku yaalikoobe ma chen tu lool che taaloobi, kiichkelem yuum taasoob, ti xiim
jokoob, le meetike le xiimo jach kiliich yanik tiob, u kuxtaloob, u muukoob yetel xan u yoloob, yaan baax u
yil yetel tulakal yokolkaab. Yaxile ku yaalikoobe k kiikele ti ku taal te sakan ku jokol te xiimo, le xiimo ti ku
topol te luumo ku sik tun kuxtal. Le tuukula ku yeesik u paakat maaya mak, leti kaabet xan u kaansaal ti le
mejan paalaloobo yoklal u kaj oltikoob baax yaan tu paach le kuxtala. Le meetike ma tan u xuupul
jkolnaloob tumen u yoojeloob wa minaan xiime yaj yanik mak tumen minaan u yoochoob mix u yukuloob, ti
xiim ku jokol le keyemo bey xan le sakabo, yetel le xiimo ku tsentaal xan le yuumtsiloobo, le iiko yetel u
kantiitsil le luumo, le meetike ku naatikubaob yetel le yokolkaaba yoklal u sibil tiob kuxtal utial ka beyak u
tsentikoob xan u yuumtsiloob.
Jeebix u yilaala tulakal baale ku much meyaj, wa minaan jae, ma tan u chuulul le luumo, ma tan xan u be ytal u yuchul paakal tumen ma tan u topol le xiimo. Le luuma bey yanik xan juntul nae, tumen ku sik u
pajtalil u yantal kuxtal. Le jeela kin manchiitik tumen te luumo ti ku topol le xiim tsaik le kuxtalo le meetike
bey yanik u winkilil juntul koolele.
Yaan xan ujeel tuukul tu paach le jeela, u moots le tsiba xiim ku taal ti x=koolel, iim= iim, ku taal tun ti u yiim
juntul koolel tuux ku yantal xan kuxtal, le meetike u chikul u kuxtal juntul koolele ti ku yeesikubaj te luumo.
Le jeela ku yeesik xane minaan baaloob kaastak kaach tu tuukul maaya mak jeebix u yaalik le sak winikoobo,
ku yaalikoobe kaaskasbaal yaan yanal le luumo, baale tsook k ilike ma jaaji, chen tuus le ku yaalikoobo, le
luumo kuxtal ku sik, ku tsaik u pajtalil u yantal le xiimo yetel ujeel pakaloob utial k kuxtal, tu tsue kuxtal ku
yantali chen baale tu jeel paakat yanik, le meetike ku yaalaal xane ken kimik make chen ku man ti ulak
kuxtal, baale le jeela kaabet u ximbaltik yaabkach bejoob mak utial ka u naatej yoklal u jetsik tu juunal
jumpel u tuukul tu bakpaach le kuxtala.

Kaajsaj
Pgina 6

Valladolid, Yucatn

Julio 2013

Baax ikimech wale?

Alejandra del Roco Moo Batun
Ta paalile ka wuuyik u yaalaal yaan max bine ikim ken sijik, chen baale ma ek
wojel baax u kat u yaale, te tsikbala yaan in waalik bix u yilaal le ikimo.
Le baax ojelaan yoosal le ikimo wa bix u yilaale leti le max yaan kaapel u
suuy chumuk u pool, le jeela jach chikaan ti chan xiipaloob, chen baale ti
chan chupaloobe seeb u saatal u suuy tu pool, chen tu mejeniloob ku jan
yilaal; lela leti le baax ojelaan tumen ol tulakal maaya kaaj. Baale le suuyo
ma chen te pool jeel u chikpajale tumen jeen tuux ta winkilile jeel u yilaale,
yaan make yaan u suuy tu kaal, tu xuul xikin, tu kab wa tu siinej, le suuyo jeel
u yeesikubaj tuux yaan jumpit tsootsele. Beyxane waaj ku sijil yetel u koj le
chan paalo ku yaalale layli ikime le jeela ma paakil waaj chen yaantech
kaapel suuyi, chen baaxe ku yilaal tek champali ken nojochakoone ma tan
u yaalaali.
Bikaann in jan tsikbal bix uchak in wajeltik wa ikimen. Tene tin wojeltaj
tumen u sukuun in yuume mix tan u kuxtal u champaloob leti tun ku
tsikbaltaale ka tin wuuyaj u yaalikoob ikim bin leti yetel u yaatan, baale
letiobe tun yaalikoobe ma bin jaaji, ka tun yaanchaj u yaalikoobe yaan u
meetaal tun u keexeloob yoosal u beytal u sijil u paalaloob ka u yiloob waaj
jach jaaj leti meetik, ka tsooke ka tun beychaj u sijil u paalal tumen tu
yojeltoob ikimoob bin tu kaatuliloob. Utial u beytal ek wojeltik make
yaan kiine yaan u yuchul waaj baax yoosal u yojeltaal.
Yaan ulak baax tin wojeltaj yoosal le ikimo leti u jelaanil le ikimoob yanoob,
le baax ken in waalteexa jach jaaj, baax kiinake binen tanxil luum chen
baaxe jach tantik u sijil in witsine, tene ka binen, chen ku tuxtaal teen u
yoochel yetel kin kaatik bix yanik. Chen tu jumpel kiine ku yaalik teen in
sukuune jumpel bin akabe ma tan u chenel u yookol in witsin, bisaab bin
yiknal tsaakyaaj baale tu yaale mix baal bin yaanti ka tun bin taambil juntul
aj-keex letie u yoojel u meet santiguacion ka tun tu makantal ti in witsin
yoosal u yilik baax uchaanti ka tu yaalaj yaan bin jootul ikimoob
bakpachmil bin, toone laj ikimoon ek woojel. Chen baaxe le aj-keexo tu
kaatal bix ikimoon, waaj yaantoon yaab suuy wa kex sijoon yetel ek koj,
juntule chen yaab suuy yaanti, chen ikin tun lela ku yaalik, ulake sij yetel u
koj kaanbal, u tsook tune sij xan yetel u koj baale u tsaay, ka tun tu yaale le
juntula ikim balam yoosal u tsaayo le ulako ikim sots yetel u jeeloobe
chen ikim. Le ikim sots ma jach yaaj u meetik loob, baale le ikim sootso leti le
ku meetik jach loobo kex chen ka xiikech naachil, waaj ka jach tukultik le max a
yaabilmo jeel u meetik loobe, toon tune ma chen ek suuy yaan tek pool yaan
xan tu jeel ek wikilil, le beyo le ikimo jach yaaj u meetik loob. Beytun uchak in
wojeltik yaan u jejelas ikimoob.
Tulakal le baax tsook in tsikbaltikteexa yaanchaj u yuchul wa baax yoosal u
beytal in wojeltik, tumen chen ka aalaake ma chen chaabili.
Pgina 7

Valladolid, Yucatn

Julio 2013

Bix u chaik naat mak

Adriana Snchez Tuz
Kantul u jaan in na. Baale yan juntul tsookan u beel
yetel in yax kiike jach ku kaltaj. Tulakal sbados
ken uuk tu meyaj ku bin jmaan kiwik, chen baale
ken yaal u ka suut tanaje tsokaan u chinil kiin,
tsookole kalaan xan, tene u jaajile kin chajik saakil
beyxane jach kin kikilaankil le ken uuluk u yicham in
kiiko tumen ku pochik beyxan ku chajik u nuukulil
janal utial u pai, juntiich suuk u meentik beyo. In na
tune jach puujij, tu yaj oltaj xan tumen u jaane tsook
u la paik tulakal u nuukulil jaanal. Baale in nai ma
tu tojolchiintaji chen tu tukultaje yaan u topik.
Le ka kuch tun sbado seen kaalaan uulik in cuado,
ka tun tu yilaj in na bey uchik u yuulo ka tu laj tsaj
le u kaasil le nuukuloob yokol le kaancheo, ka luki,
ka pat tu juun in cuado, chen ma same ka uuyabe
bix u laj pulik tu lakal le baaloob yaan te kaancheo, ka
tsooke ka bin weenel. Le ka tun saschaje, in nae tu
yaalaj ti in cuadoe yaan u manik kakaapel le nuukul
tu paajo, leti tune chen tan u yuubik, mix tan u
nukik baax ku yaalal ti. Beytuno tu manaj tukaaten le
baaloob tu laj paajo, bey tun uchik u chaik naato,
mix bikin tu ka meentaj.

COORDINADOR DEL PROYECTO

Antrop. Rodrigo Ordez Sosa
Director de Desarrollo Institucional
CONSEJO EDITORIAL
Mtro. Bartolom Alonso Caamal
Mtro. Jorge Canto Alcocer
Mtro. Antonio Cutz Medina
Dr. Javier Hirose Lpez
Dr. Lzaro Tuz Ch
Mtra. Miriam Uitz May
IMPULSO EDITORIAL
Mara Estela Nah Canul
Alejandra Sasil Snchez Chan
ILUSTRADOR
Jorge Alfredo Tec
TRABAJO DE TRADUCCIN
Jos Cipriano Dzib Uitzil
Didier Argelio Chan Quijano
DIRECTORIO
Dr. Carlos Bojrquez Urzaiz
Rector de la Universidad de Oriente
Dr. Carlos Alberto Prez y Prez
Director Acadmico
C.P. Amireyoly Burgos Aguilar
Directora Administrativa
Dr. Lzaro Tuz Chi
Presidente de la Ctedra
Alfredo Barrera Vsquez
L.D.P. Jos Asuncin Balam Arellano

Colabora con nosotros envindonos tus textos en lengua maya, con una frase en espaol que indique la idea general del contenido de la
colaboracin. La extensin mxima ser de una cuartilla. Remtanla a la siguiente direccin de correo electrnico:
rodrigo.ordonez@uno.edu.mx

Kaajsaj
Pgina 8