CANTOS

LI KAQI MANSAAN
At kaqi mansaan
Ok we cha tzekankil
Xb’aan naq tintz’okaaq
Re naq ink’a’ tatq’enaq’ok

Mala’taq li tul,
malaj la’ataqLi chin.T
exq’enaq’ok texq’enaq’ok

LI XN’A LI TZ’IIB

Li Xn’a li Tz’iib’
Qak’chaq qach’oolch
tzolokRe naq taruhaq ilok ru huUt taaqatzol
a, e, i, o, u. A
‘aneb’ li xna’ li tz’iib’.

LI TZOLEB’AAL

Jun ch’ina ixqa’al

xko’ sa’Tzoleb’aal
naxtaw chaq xna’leb’
Xchal chi sa xch’ool

Xye li xk’utunel
ti xb’aanu xk’anjelTi
xb’aanu rajom
re naq taa’usaaq

Naxik ut nachalk sa’

li tzoleb’aalSa’

1
li tzoleb’aal, sa’
li tzoleb’aal.

AJ TZOLONEL

Sa’ jun kutan,

jun laj tzoloneelSa’
jun kutan, jun laj tzoloneelSa’
jun kutan, jun laj tzoloneelInk’a Naru, ink’a Naru chi tzolok

Xnume’ li jun-wiib’-oxib’
-kahib-oob’Waqib’- wuqub

Sa· li tzoleb·aal Chisec

Sa’ li tzoleb’aal ChisecChi xjunil nake’ xtol jo’kan ajwi’ laa’atQilaq b’i’ chaq chan ru nak’utuk laj
k’utunelQilaq b’i’ chaq chan ru nak’utuk laj k’utunelLaj k’utunel naj k’ut li: a, e, i, o, u. a, e, i, o,
u.Sa’ li tzoleb’aal ChisecChi xjunil nake’ xtol jo’kan ajwi’ laa’atQilaq b’i’ chaq chan ru nak’utuk laj
k’utunelQilaq b’i’ chaq chan ru nak’utuk laj k’utunelLaj k’utunel naj k’ut li: a, e, i, o, u. a, e, i, o, u.

Sa naxye li son

Sa, sa, sa, naxye li son.

Sa’ naxye chan laj B’ex.
Us aj wi’ chan laj Lu’.
Nasaho qach’ool chankeb’
Li jun sumal ke’xik chi ab’ink son.

2
Laj B’ex ut las Lu’ ke’xtaw
sa’ b’e lix Rux.
Ma sa laach’ool a Rux
Chankeb’ re.
Lix Rux yal kise’ek, ut q’es, q’es
Li xxik chi ab’inkil son.

Li xa’an kaxlan ut eb’ ral

Ch’iw, ch’iw, ch’iw, nakexye li kok’ kaxlan,

naq nake’tz’oka
naq ke nake’reek’a’.
li xa’an kaxlan maji’ naxtaw ru
ma aj tzo’eb’ ta wi’
ma tuxeb’ ta wi’
naq nachal li hab’, Maajun naxtz’eqtaana,
chik, chik, chik, naxb’oqeb’ rub’el li xxik,

Laj ch’ina iiqanel

Laa’in ch’ina neb’a
Chi re k’ayil xink’i
Aran xintaw inwa
Junes iiqank
ninb’aanu hulaj, hulaj.
Wan kok’ iiq aj wi’
Wan nimqi iiq aj wi’

3
Wan nink’am chi sa li k’ayil.
Wan chi rix k’ayil ninkanab’

Rub’el li toon

Rub’el li jun toon, toon, toon

Kixtaw li qaawa’ Ton
Wan jun li hom, hom ,hom
Jwal sa naril hoob’ak b’ak, b’ak
jwal nahomok, mok ,mok,
Kama’an li hom, hom, hom,

Li kixtaw qaawa’ Ton, Ton, Ton,

Rub’el ju mama’ toon, toon, toon.

Li lut aj tul

Li lut aj tul laqlookeb’

Ak re chi kama’a’ naq ke’el chaq.
Li lut aj tul ink’a’ te’xlow li kok’al.
Ink’a’ Naru taach’e’. Wanq aran, reheb’
li xul, xb’aan naq wi taalow.
Naru taak’ul Junaq ch’a’ajkilal.
ADIVINANZAS
Laa’in jun li ki’il q’een
Q’an wix ut q’an ajwi’Xsa’ linsa’, jwal sa nake’ril
intzekankil eb’ eb’ li

4
poyanam, ut naq nakin
cheeko’ok nasaqo’knasaqo’k inmach.
Anihin laa’in: LAA’IN MANK

Laa’in jun winq naq nakin

K’anjelak nank’e jun yokob’
Chi wu ut jun yokob’ nank’e
Chi wix.
Anihin laa’in: LI TIXEERS

aa’in jun winq rax wix ut

Rax ajwi’ xsa’
linsa ut jun li nimla
pek li nak’ehok re lin kawilal,
jwal sa nakine’ril eb’ li poyanam
xb’aan naq nakine’roksi cho’q xtib’eleb’
xwa.
Anihin laa’in: LI 0

Laa’in jun li winq nanyeheb’

Xhonal li poyanam, wan naq
Nakine’xt’uyub’ sa’ junaq li
Na’ajej, ut jwal sa nake’ril ink’amb’al
Chi ruheb’ li ruq’b’.
Anihin laa’in: NAWLEB’ HONAL

5
Laa’in jun josq’ aj winq,
kaq wix ut jwal nakinhulakchi
ruheb’ li poyanam, ut
nakine’xk’e sa’ xyanqeb’ xtib’eleb’
xwa.
Anihin laa’in:
LI IK

6
POEMAS Y POESIAS EN Q'EQCHI'

Lintzoleb’aal
7
Jo’ le sa’ li najtil k’iche’
aran sa’ li rax ru pim
sa’ linloq’laj k’aleb’aal
wan jun eetalil nakutanob’resink.

A’an li eetalil re li chaab’il na’leb’

a’an li eetalil re li rahok
a’an li na’ajej b’ar nake’xk’uub’ rib’
eb’ li poyanam re moqon.

A’an, a’an lintzoleb’aal

a’an linch’ina tzoleb’aal
jwal cha’q’al ru xb’onol
a’an, a’in linch’ina tzoleb’aal
li saqenk ch’oq re jun ak’il kutan…

Nab’ej
Ninaw naq ka’aj wi’ laawaatin
A’an li tz’aqal yaal
Bar wankat laa’at
Esil ut na’leb’
Junelik nakaye..

Ju ch’ina maatam
Li k’ok uutz’u’uj aatin
Xinch’ina molk’a chaq
Chi ru li loq’laj tzuul taq’a
Cho’q re linkaaxil na’

At ink’aaxil na’
Jwal nakatinra
Xb’aan naq chaab’ilat
Ut xak’anjela link’iisirinkil

Li ch’ina ochoch
Laa’in wan jun inch’ina ochoch
Nach’ chi xk’atq li pumpukil ha’
Aran wan linna’chin
Sutunb’il xb’aaneb’ li kok’ peepem. 

Li q’oqyin
Chi ru li q’oqyin
K’a jo’ naq naraho’ inch’ool
Naq nawil naq, li chaq’al ru
Saq’e, ak xmuqun chik ´
Ut toj wulaj chik
Naru twil ru.

8
Ch’ina’us aj wi’ li q’oqyin xb’aan
Naq nake’b’ichan li chili’
Ut nake’lemtz’un chaq li
Loqlaj chahim.

LI LOQ’LAJ CH’OCH’
 At loq’laj ch’och’, rik’in laawankilal yo’yooko laa’o li poyanam.
Xb’aan naq li qayu’am aajel ru cho’q re li loq’ laj ch’och’,
Chawu laa’at nakoowank chi hulaj hulaj laa’o li poyanam.
At loq’laj ch’och’, laa’at li qayu’am, wi’ maak’a’at laa’at,
Maak’a’aq aj wi’ li qayu’am. K’ajo’ rusilal nakab’aanu re xyu’ameb’ li poyanam,
b’anyox at loq’laj tzuul taq’a.

LI LOQ’LAJ NA’B’EJ.
 At in loq’laj na’,
Nawaj xk’eeb’al xsahil laach’ool
Sa’ li loq’laj kutan a’in,
Laa’at jun na’b’ej jwal tz’aqal
Laatuulanil.

At in loq’laj na’, ninb’anyoxi chawu

Naq xakuy chaq li wilb’al sa’ linkach’inal
Toj chalen toj sa’ li honal a’in.

At in loq’laj na’, maak’a’ junaq chaab’il

maatam tink’e cho’q aawe sa’ li kutank
a’in, ka’aj b’an wi’ re xb’anyoxinkil cho’q aawe
li usilal li xab’aanu chaq we rik’in link’iiresinkil,
b’anyox a na’.

LAJ TZOLONEL

Xhulak li honal, wakliiqo, ut t-ajq taxaq qu

Xb’aan naq xhulak xhonalil naq tooxik
Rik’in laj tzolonel, xb’aan naq ok re xk’eeb’al
Li chaab’il na’leb’ cho’q qe sa’ li honal a’in.

Aran naqil ru laj tzolonel rajlal li kutank

Yook chi oyb’enink rajlal xb’aan naq naraj
Naq tootzoloq sa’ komonil, jo’ chan ru xb’aanu a’an.

LI KAQLA
K’ajo’ ch’ina’usil li xb’onol li kaqla,
Ut li xwuqub’ ru chi b’onol ha’an li
Wuqub’ kutan kixkanab’ chi ru li
Xamaan.

Xb’aan naq wuqub’ ru li wajb’

Naxtoch’ laj wajb’anel, jo’kan li

9
Kaqla naxk’ut li xb’onol naq nachal
Lo loq’laj hab’.

Naq nanume’ li kawil hab’

Nalemtz’unk ru li loq’laj saq’e
Naq nak’utunk chaq sa’ li tzuul taq’a.

AT XSUM LI WAAM

At xsum li waam,
K’ajo’ laatuulanil
Jo’ jun li mukuy naq narupik
Chi ru li loq’laj choxa, laach’ool
Chan chan tawi’ li tuuxil noq’,
Ut li xnaq’ laawu nalemtz’unk jo’
Junaq li ch’ina’usil uutz’u’uj.

TRABALENGUAS

1. Linq’ol xloq’ linna’ xmaq’ li ixq yoo chi toq’ib’k.

2. Q’eq rix li q’uq’ xk’e li q’oot, q’ux xk’e cho’q xsok.
3. B’oq chaq li xB’ir b’oqok yook chaq sa’ b’alb’o.
4. Tz’aj ru li tz’ak naxtz’aka laj tz’ak, xb’aan naq tz’ujtz’eb’naxwos wi’ li tz’ak.
5. Xk’ux xk’aq li tz’i’ k’ochk’o chi rix naq yook chi k’otak.

6. Oxib hix ra’ xch’oleb’ Inkexlou li trigo sa’ jun xnaaj trigo Jual nabal li trigo
inkexlou li oxib xhi hix ut rik’in li trigo na t’il xhi xkuxheb’
7. Chanru ta waj tatin ra si li na wa ajwi ink’a inki nix raj, ink’a inki nix raj jo nawaj
lain.  
8. Laj Pablito xtoj jun klaux. ¿q’aru klaxil xtoj laj Pablito?

9- Saqew
Saqsaq ru li Palaw naq nasaqew.
Ut naq nasaqew nakutuk chaq li saq’e

10- Li q’eq
Las q’eqq kixloq jun xq’ani q’ol
li xq’ununel.

10