Kok’ayb’ejek kotz’ib’an koti’

(Chuj)
Kaxin Kuxlam
Erick Gonzalez

a
Fondo de las Naciones Unidas para la Infanci

Guatemala, 2019
Jum Makamh: Ch’anh hu’um yik k’ayb’ub’ tz’ib’
Yune Makanh: Sti’ko mankicham, No. 3
Ix ix sat yik jun makanhtik: Guillermina Herrera
Win sb’o umal Kaxin Kuxlam/Gspar Pérez Marcos
Winh b’o hum yechel ixta’: Erick Gonzalez
Winh te ojtannak stzib’chaj masanil ti’: Martín Chacach
Ix ix ixilan sb’o jun vik k’avb’ub’altik: Verónica de Barrientos

Colección: Cartillas de Alfabetización

Serie: Idiomas Mayas. No. 3
Directora de la Colección: Guillermina Herrera
Autor: Kaxin Kuxlam/Gaspar Pérez Marcos
Ilustración y Diagramación: Erick Gonzalez
Asesor Lingüista: Martín Chacach
Coordinadora Pedagógica: Verónica de Barrientos

1ª. Versión. Editada para uso del Comité Nacional de Alfabetización. CONALFA
© Universidad Rafael Landivar

______________________________________________________________________________

Comité Nacional de Alfabetización

–CONALFA–
Entidad Ejecutora

Administración 2019
Lic. Otto Rubén Barrera Hernández
Secretario Ejecutivo

La presente reproducción consta de 1,000 ejemplares que son de distribución gratuita por el
Comité Nacional lde Alfabetización –CONALFA- Guatemala, 2019.
 TZ’EL YICH

Ha stumin juntzanh niwak chonhab’ yaman xutan yik, unm UNICEF, yet’ jun
sk’ayb’an ti’ yik Universidad Rafael Landívar, ixyak’ syam sb’a stumin heb’ yik sb’o
jun munlaheltik yik wach’ sk’ay anima slolon t’a st’i t’a juntzanh chonhab’ t’a niwan
chonhab’ Chinabjjul.

Ha jun ch’oxoj wach’iltik niwan b’e yaji yujto syalelk’ochi’ to ha’onh tik ay kelk’ochi
hana’ hajun tik skochej to niwan yelk’och t’a juntzan anima slolon t’a sti’hana’
sk’ayb’an eb’yawtani, yilani yik syik’sjelanileb’, ha onh tik jichan kona’ani to wach’
jun awtoj tz’ib’tik hatonta b’i’an haxo junjun chonhab’ olna’ani tas swach’il olyak’
t’a skal junjun chonhab’, ha jun munlajeltik to skochej to xchamk’olej ánima.

Ha syaxil jun junlajeltik tz’aknax yil CONALFA. Yet’ pax t’a jun makanh heb’ winh
sk’ayb’an Juntzanh b’ab’el hoye’ makanh hu’umtik yik b’aj ichamtak anima t’a
juntzanh ti’:

Akateko,
Awakateko,
Chuj,
Jakalteko yet’
Q’anjob’al.

Ha jun ch’anh hu’m tik yet’juntzanhxo ch’ok humal haton ch’anhtik: ch’anh tz´ak’an
yojtakan el winh k’ayb’um yet’ jun ch’anh hu’um yhik b’aj sk’ayb’ej winh wan
sk’achi’.

Ha jun munlajel tik’ yet’ jun st’inhul te wach’ icha pax st’inhul juntzanh lolonel ix
cha’an el yich jun munlajel tik t’a juntzanh xik tz’ib’. Ha juntik ol’akan el jun munlajel
tik t’a juntzanh lolonel icha pax juntzanh yechel ixta’, yecheltz’ib juntzanh lolonel skil
t’a ch’anh hu’umtik yet’ juntzanh sxamk’ab’il yik ay junok wach munlajel.

Skochej skalkani to skak´yujwal yosal t’ay juntzanh anima yik Instituto Guatemalteco
de Educación Radiofónica IGER, haton juntzanh animatik ayoch heb’ket’ok yik ha
ixko cha’an el yich jun munlajel tik ix yak’el slolonel heb’ yik chajtil sk’ayb’aj anima
slolon t’a sti’.
 T’A HEB’WINH OL Y YAMK’AB’AN JUN MUNLAJELTIK
HEB’ WINH WAN SK’ AYI:

Sko k’an t’ayach hach k’ayb’um, to tzawtej juntzanh loloneltik yet’ heb’ wan
hak’ayb’anchi’ yik hamanto ha yamoch jun junlajel yik k’ayb’ub’tik tz’awtan
junelxo yet’ hebyix tz’a yaman och juntak makunh’.

Skalan t’ayach yichoktok ke to ha el heyaman el yich te ajaltuk ole yila manh ichoj
t’a hejnab’en pero haxo ol heyilan jayelok hcanh oxtota’ ole yilan elta to wanxo
heyilan eli ixtota ol henan elta to wanxo heyilan el junjun lolonel yet junjun yechel
tz’ib’ t’a emelchamel i t’ a wach’. Ixtata ol heyilani to ha’ ix’ el yich te ajaltak k’
ojan k’ olal pero jab’jab’il wan somaj heyilan eli.

Ta t’atik sko ch’oxel masanil yechel tz’ib’, t’a junjunal haxo skekan syamsb’a
chanhe hoye’ mak amh tz’aji.

Ha ol ch’ox chaj junjun yechel tz’ib’tik, yet’ pax juntza wokales, llaman yuj heb
yet’ jun lolonel ol b’ab’laj cha’an el yich yet’ jun b’ulan lolonel te aywal yel k’ochi.
Haton jun loloneltik ol heyak’el slajtihal yet’ winh hek’ay b’uma i yet’ paxex skot
pax winh k’aybumchi junelxo. T’a slajwub’ junjun makanh lolonel ay junxo cha’b
yol hu’um yik b’aj “skil junelxo” haton t’a chab’ yol hu’umitik tz’ilchaj junchab’
lolonel aypax chab’ oxe’ lolonel ay yelkoch yalani toxo pax ixkil t’a sb’ab’elal.

T’a slajb’ub’ jun ch’anh hu’utik tz’ilehaj juntzanxo lolonel te ay yelk’ochi, haton
juntzanhtik ol heyawtej t’a yelk’olal hatato toxo ixel yile’ hetz’ib’an junjun yechel
tz’ib’ yik t’a ko ti’.

Skochej t’o ha pixan ix yik yipok sjelanil t’a jun b’e yi kayb’ub’tik.

Ha ol lajwok ch’anh gu’umtik yik k’ayb’ub’tik, t’a junok wajxake’ ujal ko’ k’an
t’ayach to tza tz’ib’ej t’a winh hakay b’umal yik b’aj tzik’tiej tas ix yak jun hu’umtik
t’ayach, tas ixochej i tas maj ochejlaj.

HEB’WINH IXB’O’ANI
 HA T’A HEB’WINHOL K’ANAN JUN YAMK’AB’TIK
YIK OL OXCHOXUN YIL ANIMA

Ha t’atik xko ch’ox juntzanh yechel tzib’ yik koti’, t’a jujunal skak’anpax syam sb’a
heb’ t’a chanhe’ mahoye’ makanh.

Ha jun ch’oxoj yechel tz’ib’ tik, yet juntzanh hoye’ wokales yaman yaj heb’ t’a jun
ch’anh yol hu’um yik b’ab’el lolonel yet’ junxo lolonel te niwan yel k’ochi. Ha juntzanh
loloneltik ak’un ilchaj heb’ t’a junok lajti oleyal yet’ winh k’ayb’um yet’ hexpax tik yet’
winh k’ayb’um junelxo. T’a slujwub’ junjun makanh lolonel tik ay chab’ yol hu’um
yik ¨skilxi junelxo juntzanh ixkilchi “hajuntik yetnak juntzanh lolonel mato jun b’ulanh
lolonel toxo ixkil t’a juntzanh b’ab’e yol hu’umtik.

Nakoti wachxom junip tz’ak’ ha ch’oxani tato ha heb’wan hak’ayb’anchi max ilan
el junok yechel tz’ib’tik mato junok makanh juntzanh tz’ib’ tik, alxi jay’elokxo masan
syab’el heb’ wan sk’ay tik mato masanto sxojtakej el heb’yik yuj chi syal stz’ib’an
junok ak’ lolonel heb’ icha t’a snab’en junjun heb’.

Junjun makanh juntzanh sjelanil tik stak sk’ayb’aj t’a junok oxe’ma hoye’k’uhal yik
yujchi’ wach syilel heb’ wan sk’ayb’an chi; yujchi’ ha junjun makanh tik yet’ jun
chanhe ma hoye syalanil, ha juntik tzam yik’ junok ujal ma ek’to masanil yet junjun
makanh yet’ juntzanh yik’ b’aj skilxi junelxo.

T’a jun slajwub’ yol hu’um yik tz’ak’an el winh k’ayb’um tik ol ilchaj chab’tas te ay
yelk’ochi:

Sb’ab’el. Ay jun k’atan katan b’aj ayoch, juntzanh lolonel wan yalnaxi, yet’ juntzanh
b’ab’el lolonel, yet’ juntzanh yechel tz’ib’ wan xch’oxnax eli; stak’ hak’ananpax yik
b’aj tzila mach juntzanh yechel tz’ib’ toxo ixachox chi’.

Xchab’il. Yiktihal sb’o jun skuchan t’e minyografo yik skok’ant’a kok’ab’ay
sk’apakil yet tinta yik minyografo, te wach’ tz’aji haxo hak’ananchi’ yik tzik’elta yechel
jantakokxo yol hu’umchi xet’k’ayb’ub’ yik juntzanh ay t’a yol ch’anh hu’um tik, yujchi
haheb’ wan sk’aychi mas emelchamel olb’o smunlajel heb’ yik wan sk’ayb’anchi yet
yik b’aj syilxi heb’ t’a xcha’elal. Haxo slajwi hek’chaj t’a yol ch’anh hu’um tik tzach
b’at t’a winh ha yajalil t’a yolchonhab’ tz’ik’ti’an t’a winh tas ixhutej hak’anan jun
hu’um tik tas hajelanil ix ixyak’kani, yuj wal yos kob’ab’laj alej yujto olhala’ tastak
ixhana’yib’ anh yik mas wash’olaj sb’o jun yamk’ab’tik.

HEB’WINH IXB’O’ANI
 .

Ixim awal

ixim xil awal

ixim wawal

xil wawal

ju’u n 1
..

I i

xim xila ila’

A a

la al ma’
X x

ix xi’il oxe’

al la xil

2 chab’
 ...

L l

la xalu ulul
W w

awal lawux wulul

M m

mox ixim lem

molo’ wulul ixim

oxe 3
....

ix xil

i x x i l

al awal

a l a w a l

xim ma

x i m m a

i x l a w m

i a x l w m

4 chanhe’
U u

Alux Axul

Wulul Axul

Wulul xul xux awal

haye’ 5
.

O o

okes oxe’ tonton

E e

we mexa wex

oxe’ we wex mexa

6 wake
 ..

Axul wulul

A x u l w u l u l

we oxe’

w e o x e

wex

w e x

u o e

i a o u e

huke’ 7
...

Tel tut

tut

Xil tut

tut xil ix xux tel

8 wajxake’
 ....

T t

Tulum Telex texlex

Alux

Axul

Tulum

Telex

Tulum Telex texlex

b’alunhe’ 9
 Joxwajum waj Maltix.
Joxwajum

Xil jolom.

joswajum jolom joj waj

10 lajunhe’
 .

J j

joj jom

taj aj

xil ji

jox jolom aj ji

huxluche’ 11
..

xil la

lem xalu

Ix awalwi waj Alux.

Ix awwi tut ix Axul.

Ix molwi tut ix Axul.

12 lajchawe
 ...

Awoj tut

Awoj awal

xil tut tel tut

jom texlex

oxlajunhe’ 13
....

Maltix
Alux
Axul
Tulum
Telex

¿Tas hinb’i’?

14 chanhiojunhe’
 Lum sa’am ix Telex

sa’am
S s

sat sa’am mes

sat sot sa’am sim

Ixpoj lum sa’am ix Telex.

holajunhe’
15
 .

Ix Axul ay yune’ waj Yakin.

yol sat oy

yol wex yol kamix

Nene’ to waj Yakin.

16 wakiajunhe’
 ..

Spat waj Alux yet’ ix Axul.

P p

pat popon

Xepel lopil

pop pixan pelem tel pat

Spat ix Xepel.

hukajunhe’ 17
...

Syil snene’ ix Axul.

N n

nene’ tumin nunin

nene’ tumin nip pan

Ixway yune’ ix Axul.

18 wajxaklajunhe’
 ....

Ix awwi kulix waj Alux.

kulix
K k

kelem makte mekix

kulus kulix keneya

koxo kelem komon makan

b’alunhlajunhe’ 19
 .

kantela ka!an

kape kob’es

mukun kuman

Wan yawwi Kulix waj Tulum.

Wan smon tan yune’ix Axul.

20 junak
 .
.

Ix sman jun spopon waj Yakin.

Te koxotak te’ stel spat waj Mekel.

Syil Yune’ ix Axul.

hip pop

keneya makte´

junxchawwinak 21
.
..

oy yolwex

yol ka mix popon

Ix poj lum sa’am yuj ix Xepel.

Wan swa’ yune’ ix Telex.

Ay yolswex yune’ix Axul.

22 chab’ xchawinok
 .
...

Ayxo ye ix hune’tik Axul.

ix hune’tik
H h

huke’ ha’as

hostok hoye’

haloj halan huke’

oxe’ xchanwinak 23
 .
....

ha’ honh

hune’ ho’ox

hoxal howal

Axul slo’ ank’ultak hunetik.

Woxal ix Rosa.

24 chanhe’ xchawinak
 .

Ay jun lum ros sat mexa.

ros
R r

rawano sera

ros retet

ros retet korankoran sera

oye’ xchawinak 25
 ..

korankoran meru sat

turu’ Karta

sera tuturi

Ixinmajnej sera waj yakin.

Ixsman jun storo waj yakin.

26 wake xchawinak
 ...

Wan yukan ha’ nok’ chitam.

chitam.
CH ch

pech much chikin

him chum ech mo’och

huke’ xchawinak 27
 .
...

chi’ chab’ ej

chekab’il chan

chen ech

Ixb’at waj yakin kupoj chemte’

Najat ayb’at ste’ nok’ xchitam ix Axul

b’ajay spat yik yujchi’ malaj ilya t’a
yalyune’ ix.

28 waxak xchaeinak
 .
....

Ixim sak nhal.

NH nh

nholob’ nhal

chinhb’il kaxlanh

xanhab’ yanhal nhajab’ wonhan

b’alunh xchawinak 29
 .

onh inhat

wonhan chanh

nhab’ chonh

winh nhi’

Manhan em nok’ kaxlanh.

Wal nhab’ t’a chonhab’.

30 lajunh xchoawinak
 ..

Wan skuxan ixim ajan nok’ ch’o’ow.

ch’o’ow

CH’ ch’

ch’o’ow ch’akab’ ch’umil

ch’o’ow ch’ab’in ch’akab’ ch’el

huxluch chawinak 31
...

ch’akab wach’

kach’ich’ ch’el

pech’ ch’ix

Ixk’okchaj yok k’en sch’akab’ waj Ku’in.

Ha nok’ miston ixyaman nok’ ch’o’ow.

32 lajchaw xchawinak
 .
...

Munlajum k’u.

k’u
K’ k’

k’ok’ k’ab’ k’ojan’emi

k’anal k’ok’ k’um k’alu’um

oxlajunh xchawinak 33
 .
....

k’anal k’ok´

k’um k’ab’

k’ante k’u

Ay k’e jun sk’ok’ waj yakin t’a sjenhjab’.

Ix lajwi yol sk’ab’ waj tulum yuj k’en

machit.

K’ojan em waj yakin yet’ yet b’eyum

wan yik’an yip eb’.

34 chanhlajunh xchawinak
 .

ha’ay ha’as

ha’ chitam

Syak’ ilya nok’ha’aytik tato max

komusej kowa’el.

Xchamwal yaman rawano waj yakin.

halajunh xchawinak 35
 ..

Ixk’okchaj k’en hinsera.

Wan ste k’uxan ixim ajan nok ch’o’ow.

ros sera

ch’o’ow pech

36 waklajunh xchowinak
 ...

Wan st’omwi nunte’ waj yakin’.

Tomoj nunte’.
T’ t’

T’ejan emi t’omo’

t’omoj t’okan t’okan t’okoj

huklajunh xchawinak 37
 .
...

t’okb’il t’alali

yet’ t’ejan emi

lot’o t’enjolom

st’erwi t’ak’walil

T’alali nok’ hinwakax.

T’ejan em waj yakin.

38 wajxaklajunh xchowinak
 .
....

T’a skal chab’ lum witz tz’emta jun b’e

TZ tz

tzoyol tzikap pitzin

tzob’ witz k’atz’t

tzoyol tzikap tzob’ witz

b’alunhalajunh xchawinak 39
..

tzoyol witz

tzikap tzolin

k’atzitz patzab’

Wal te’ tzikap t’a jun tzalan.

Jun xuk tzoyol ayek’ sat mexa.

40 chavinak
 ..
.

Ti niwan b’e ay te pat.

b’e

B’ b’

jukub’ yolk’ab’ b’olob’

b’akal b’eyum b’el

jun yox winak 41

..
..

b’it b’ak’ech

molb’il makb’il

b’olb’il maxb’il

Ixinmolb’ej ixim ajan.

B’olb’il chib’ej ixinchi’a.

Ixb’ut’ji lum sb’el ix Axul yuj ha’ sikila’.

42 chab’ yaxwinak
 ..
...

Te b’ak’ jun tz’i’ ayek’ t’a tipat.

tz’i’

TZ’ tz’

tz’utz’ tz’unun jolom pajatz’

tz’i’ tz’utz’ tz’unun tz’ael

axe’ yoxwinak 43
 ..
....

tz’uj tz’ib’

tz’on tz’a’el

tz’ahub’ tz’is

pitz’a’ potz’kin

Wan spechan jun tz’utz’ nok’ tz’i’ t’a stitak

ixim awal.

Wan stz’iswi ix Xepel ta k’en makina.

44 chanhe’ yoxwinak
 ..

tomoj nunte tokoj lu’um

b’akal b’ak’ech

Wanem waj yakin t’okoj lu’um.

Manhajantak yip waj Yakin yujto b’ak’ech

winh.

huye’yaxwinak 45
...

Stz’ub’el xchab’il anh xumak nok’

tz’unun.

Ha nok’ tz’utz’ tik petanhil tz’ek’ nok’.

b’el tz’i’

nholob’ kaxlanh

46 wake’ yoxwinak
 ..
..

Spatil yik k’ayb’oj tzib’anel.

Ha waj Maltix ixyilel winh stz’ib’ani yawtan hu’um,

ixsk’ay b’ej winh t’a jun pat yik k’ayb’oj tz’ib’anel ay
t’a slak’anil spat.
Ixsk’ayb’ej winh stz’ib’an sb’isul yet’yik’ti’alchonhab’.
Haxotine’ik syuji yawtan masanil hu’um waj Maltix.
Ha jun winh animatik te xajan winh yuj yet animahil.
Tzuji sb’o’an yum winh syak’ b’at t’a sk’ab’yok ay t’a
junxo chonhab’ masanil yalyuninal winh wan sk’ay
t’a yujto syal winh t’a heb’ to wach’ tato kojtak
kotz’ib’ani.
Yujchi tikneik syal jun wash’ab’ix winh t’a anima
sb’at heb’ t’a jun pat chi’ yuj wal yos t’a winh yajal
yujto syak’ kot winh t’ako kal; yujto ha t’a juntzanh
k’uhal wach’k’olal kaji malaj howal t’a kokal.

huke yoxwinak 47
 Jun hab’il wake’ ujal mato jun ab’il
b’alunhe ujal

Ha jun wunetik stajni yet’ juntzanhxo

unin

Syochej tz’ek hururok.

Tz’ib’xi t’a te wach’.

Syalan schab’ lolonel icha t’a tas syochej syala’.

Te wach’ syutej yalani’.

Max sb’asejlaj swa’el yet’ pax yixta’.

Wan sk’ay b’an yik wach’ tz’aj yet’ jun tzanhxo

unin.

Syilan yol junch’anh hu’um winh.

Ak’ ch’anh hu’um t’ay hana tzalant’ay to syil yol

ch’anh.

48 wajxak yoxwinak
AB’IX TE WACH’

T’A SK’INAL JUN UNINTIK:

Ak’wa xch’okjil.

Ak’och sk’apak ak’el li’an sk’ab’ yet’ yok.

Ak’ yojtakej el juntzanh ayek’ t’a slak’anil: spat,
yalyuk’ tak yet’spatik nha xchikin nha.
Tato tz’och xchum t’a te pospora, kantela yet’
t’ajuntzanh yik esk’ak’.
¡La’ manh! ¡Ha cha syam juntzahtik!

NAKOTI:
Yowalil tzak’och swakuna, ik’ b’at t’a b’aj tz’och
yanhal yik tz’ilnaxi chajtil wan sk’ib’i.
Tato ha jun unin tik wach’xo swa’i ch’ox yil
sb’ik’an el sk’ab’ yik ha manto syamoch swa’i.

b’alunh yoxwinak 49
 Huxluche’ujal sk’inal

Ha yik tzak’an swa’el hune’, ch’ox yil t’a k’ojan

k’olal tzalajk’olal.

Syuk’ t’a k’en waso.

Wan sk’ayb’an sb’a t’a skal junok petanh anima.

Syalan ix snun yet’sman ixtik.

Hojtakam hamam ha nun’.

Syamchaji ha sb’eyi.

Linhan k’e’i.

Sayan junok ixta’k’ub’aneli.

Yojtak tas jun k’ubanchi’ manto sat b’atlaj t’ay.

50 lajunh yoxwinak
HA JUN UNINCHI’ SYOCHEJ SYILELTASTAK OCHANH YEY’ OK.

1. Tonhej tzila’ syaman sniwanil.

2. Ak’och t’a sat k’en nen hana’ tzawtan t’a sb’i.

3. Yamlej sniwanil tzak’anb’ant’ay tastak sb’i juntak makanh.

4. Yik ha’tzab’ikani tzak’an yojtakan eli tastak sb’I juntak ma-

kanh sniwanil chi’.

5. Tzach’ox t’ay tastak sb’i sk’ab’yokjunok yechel unin o

mato yik junok xo unin.

AB’IX TE WACH’

• Sway junok chab’ ta junok oxe’ ora t’a jun k’u.

• Sway junok huke’ oral t’a t’akwalil masanto tz’el swayanh.

• Ha t’a icha jun sk’inaltik wan sk’ayb’an swa’t’a xch’okojil.

huxluch yoxwinak 51
 JUNK’OLAL YET TZ’ALAJK’OLAL MUNLAJEL:

Ha t’a kochonhab’ San Mateyotik hay junk’olal

yet’ pax tzalaj k’olal yujto jun k’olal komumlaji
hana’ malaj owal t’a kokal yujto wan yojtakan
el anima stz’ib’an yet’ yilan hu’um yik syojtakan
el heb’, sb’o an junokx tas yik wach’ tz’ek’ sk’inal
heb’ syak’an pax och xchum heb’ t’a skuynab’il.

SKAK’OCH YIP SK’INAL JUN TZALAJK’OLAL

Tato hay junok hutzanh heb’ anima junhej

smunlaji tz’el k’och syala to hay xchamk’olal heb’
ta yalyuninal yet’ pax t’a xchonhab’ yik yujchi
ay jun k’olal t’a skal heb’ animachi’.

52 lajchaw yoxwinak