Está en la página 1de 13

SUTIQ PHASMINKUNA OTAQ T’AQANKUNA. (CLASIFICACIÓN DE LOS SUSTANTIVOS).

1). CHANIN SUTICHAQ. Sustantivo propio.


2). MANA CHANINCHAQ SUTI. Sustantivo
comun.
3) RIKUY HAP’INA SUTIKUNA sustantivo
concreto.
4). MANA RIKUY, MANA HAP’INA SUTIKUNA.
Sustantivos Abstractos
5). MANA YUPAY ATINA SUTIKUNA. Sustantivos
no contables
6). YUPAY ATINA SUTIKUNA. Sustantivos
contables
1). CHANIN SUTICHAQ. Sustantivo propio.
• Chaninchanmi runakunata, llaqtakunata ima.
El sustantivo propio sirve para nombrar, personas, y lugares.
• Qhawarichiykuna.
• Ankawasi, Willka (Sagrado)mayu (río), willkamayu, Qosqo,
Salqantay. Saqsay (zacearse)waman (águila) Saqsaywaman,
Chinchero, Pacha (tierra) kuteq (regenerar), Qorikancha
Awsangate (awqaqati) (enemigo), Cheqakupe,
Pawqartanpu. Q’enqo, piki llaqta, Ollantaytanpu, pitu siray,
Pachatusan, Wanakawri, Waqra pukara, Choqekiraw,
Askhama kasqa ankakunaqa, huk’uchacha, hanp’atucha ima.
Puka moqopi
Manan yachanichu hinapaschá kakun. Ari chhaynan!
Taytamamay panallayña chakranchista richun.
• Cheqakupe. s. Geog. (Topón. cheqa, verdad; k'upa, frondoso).
Checacupe. Distrito de la provincia de Canchis, Qosqo, Perú, con 5,093
habitantes en 1981. SINÓN: Ch'eqakupi.
• Pawkartanpu. s. Geog. Paucartambo. Importante provincia del
departamento del Qosqo, con 33,383 habitantes en 1981.
• Es conocida como la Provincia Folklórica del Qosqo por la riqueza y
variedad de las numerosas danzas . Vernaculares que se cultivan en las
diferentes festividades que se celebra, en especial en el de la Virgen
del Carmen, el 16 de julio. || Etnohist.
• En la época inka, región importante del Antisuyu, por la riqueza y los
recursos que ofrecía, fundamentalmente coca, plumas, madera, etc., al
igual que Machupijchu.
• El Inka Qhapaq Yupanki inició las conquistas del famoso Antisuyu,
atravesando el río Map'acho o Pawkartanpu; siendo continuadas por
los Inkas Yawar Waqaq y Tupaq Yupanki, que llegaron hasta los rios
Pilqopata, Piñipiñi y el Amaru Mayu que posteriormente tomó el
nombre de Madre de Dios. || Hist. En la conquista y coloniaje
españoles
• Pawkartampu fue importante corregimiento, por cuyo
asiento, primero en la planicie de Kallipala y luego en la
actual capital provincial, gobernaron 21 Corregidores,
hasta la independencia del Perú.
• Los productos selváticos, mineros y agropecuarios le
dieron vital importancia para que la Corona Española
construyera el famoso Puente Carlos III, de estructura
de calicanto, que sigue en uso pese a sus tres siglos de
existencia.
• En la actualidad, Paukartanpu es productora
importante de madera, arroz, maíz, trigo y cebada,
junto a la gran variedad de papas que le dieron mucho
renombre.
• pawqar. s. V. PAWKAR.
2). MANA CHANINCHAQ SUTI. Sustantivo comun.
• Kay sutichaqqa riman uywakunamanta tukuy imaymanakunamanta ima
• El sustantivo común habla para nombrar animales y cosas.
• Alqo, atoq, urpi, wallpa ( apuq wallpan = lluthu, pisaqa) Perdiz, waswa (pato
silvestre), p’uku, mot’e hanp’ara, phillpintu, (philli, thuta).
• Chay p’ukupi mot’e kashan hanp’ara patapi
• Qhawarichiykuna.
• Rumi, k’illichu (sernicalo), mach’aqway, p’acha, siwi tulunpi, k’alla, lirpu, sipi,
meqa, isanka (canasta donde se filtra la chicha), raki, mak’as, p’uyñu.
Panachay allinchu kaypi kashanki, ari allinmi kashani kaypi, lirputa ruwaspa,
Pikunan (quienes) , imapi (en que) aqhata q’epinku (cargan la chicha)?, Pikunan ,
imapi aqhata q’epinku?,

allin waynakunallan mak’aspin q’epinku, p’uyñupitaq aysakun.


Buenos jóvenes solamente cargan en arríbalos, y se jala en jarra.
Mankapi paraqay sarata maskhay, ( en la olla busca el maíz blanco)
mot’eta t’inpuchikun allin wayk’ukunankama, (esta hirviendo el mote hasta
cocinarse bien)
chaymi allin kurkunchispaq (eso es bien para nuestro cuerpo)
• Inkaq qoyanpaq qelqasqa. (lo que esta escrito
para la esposa del inka).
• Sipi mak’anpi (brasalete en su braso)
• Siwikuna ruk’ankunapi (anillos en su dedos)
• Inkanchispa qoyanmi payqa. (ella es su esposa
de nusetro inka)
• Puka qantu t’ikata hap’ishan. (esta agarrando
clavelinas rojos llamado qantu)
• Wantuchikushan inti taytanchispa qochoyninpi
(se esta haciendo cargar en la fiesta de nuestro
dios sol)
3) RIKUY HAP’INA SUTIKUNA sustantivo concreto.
• Kay sutichaqqa rimanmi rikusqa, hap’ina sutikunamanta.
• Este sustantivo habla de objetos que pueden ser tocados y vistos.
• Qhawarichiykuna.
• T’ika, (flor) runtu, (huevo) phillpintu, (mariposa) tapara, (libro) simi
taqe ( diccionario), choqllo, Choclo tierno) p’uku (plato), taqlla,
(arado de palos) chakitaqlla, (arado de pie)
• khituchi, (hoz sin dientes, solo para desyerbar) q’oncha, (cocina)
k’illisa (braza), uspha (ceniza), qowe aycha (carne de cuy), llama
ch’arki aycha (carne deshidratada de llama,
• ch’ullu, (gorra tejido de lanas distintas) llikllakuna (mantas), ichhuna
(segadera que posee dentadura metálica)
• Mariachaq (De la Mariita) wasicharukuyninpiqa (en la construcción
de su casa) mihunankunaqa (las comidas) sinchi (bastante)
llasaqpuni (harto) riki (nocierto /es verdad) kasqa (Habia).
• Mijuna, mikhuna, Mariachaq wasicharukuyninpiqa mihunankunaqa
sinchi llasaqpuni riki kasqa.
• En la construcción de su casa de mariita había bastante comida
4). MANA RIKUY, MANA HAP’INA SUTIKUNA.
Sustantivos Abstractos
Kay sutikunaqa rimanmi mana rikuy mana hap’iy
atina sutikunamanta.
Este sustantivo habla de nombres abstractos, que
no se pueden ver ni tocar.
Qhawarichiykuna.
Llanthu (sombra), mosqoy (sueño), nanay (dolor),
munay (querer),
phiña (amargon renegon), iñiy (creer), nuna
(alma), q’oñi (caliente), iñiñi (credo)
chiri (frio), kusikuy (alegría), asiy (reir).
• Kaymi ch’iti pitaq qowicha.
• Ch’iti p’itaq qowe puñushan.
• chay hatun q’epirina patapi.
• Q’epirinaqa allin khipusqan kashan. Iskay
machu k’ullkunapi qaqa watasqa.
• iskay munay urpichakuna qhawamushanku
saykhusqa puñusqanta chay ch’iti p’itaq
qowitaqa.
• Hinaspataq taytanchis kusikuyta qoshan chay
uwachakumanqa.
• Qoweq pachan puñusqan panpapi, kashan
sumaq zanakukuna.
• Ch’iti = ágil, p’tay = saltar, puñushan = esta
durmiendo;
• Chay (esa, eso) hatun (grande) q’epirina (manta
para cargar) patapi (encima).
• Q’epirinaqa (es atado) allin (bien) khipusqan
(amarrado) kashan (esta). Iskay machu (viejo)
k’ullkunapi (en un tronco qaqa (fuerte) watasqa
(amarrado).
• iskay munay (hermosos/as) urpichakuna
(palomitas) qhawamushanku (estan viendo)
saykhusqa (cansado) puñusqanta (durmiendo)
chay ch’iti p’itaq qowitaqa.
• Hinaspataq (y así/ por consiguiete) taytanchis
(nuestro padre) kusikuyta (alegría) qoshan
( esta dando) chay uwachakumanqa
(animalitos).
• Qoweq pachan (debajo) puñusqan
(durmiendo) panpapi ( en el suelo), kashan
(esta) sumaq (sabrosa / agradable)
zanakukuna (zanahorias).
• Qaynunchayqa sinchitapuni yarqayachikuni, pisillatan
yanay apamusqa mikachiytaqa, alqos wakin mihunata
ayqechipusqa.
• 2.Yayayku hanapachapi tarikuq taytallay amaya
watenqayma chayachiwaychu.
• 3.Willka mayupi wayt’aruqtinña thak karuni.
• 4.Turachallay churakuy q’omer kusmaykiwan, puka
waraykita ima.
5. Ñañachaykuna kiwinamanta t’antata ruwachiy.
• 6. Manqos wasikuna hayk’an tarikun Qosqonchispi.
• 7. kiswarkancha patapin ruwaranku hatun manqos wasita,
yuraq aqota huñuspa hawqaypatamanta.
• 8 Manan kanchu waranway k’aspiqa kay yarqaman
churanaypaq.

También podría gustarte