Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
QHICHWA SIMINCHIKTA
KHUSKAMANTA KALLPACHASPA.
(Juntos revitalizando nuestro idioma quechua
desde ámbito de la educación).
Ñanchariy phatmamanta llamk’aqkuna:
Gualberto Quispe
Nelson Saavedra
Eva Choque
Martha Villca
Qhichwa sanampakuna/signografia
quechua
a i u
Escritura Significado Escritura Significado Escritura Significado
• Qam – tu/usted
• Pay – el/ella
• Qamkuna – ustedes
• Paykuna – ellas/ellos
Sutillikuna
• Rikuchik Sutullikuna (adjetivos demostrativos)
• Kay – chay – jaqay
• Kay wasipi tiyakuni.
• Chay michi aychata suwasqa.
• Jaqay sach’ap uranpi puñukurqa.
Kaymanjina:
Tatayman mikhunata qarani. (afecta a alguien)
• Kacharpaykuna (despedidas)
o Tinkunakama runamasi.
o Q’ayakama yachachiq.
o Minchhakama jatun tatay.
o Watakama wawakuna.
• Askamalla.
• Waqkutikama.
• Chaykama.
Riqsichinakuypi
Imataq sutiyki Santusa sutiy/ kani.
Maymantataq kanki? P’utuqsimanta kani.
Maypitaq tiyakunki? Azurduypi tiyakuni.
Maypitaq llamk’anki? Ñuqa yachaywasipi
llamk’ani.
Imatataq llamk’anaykipi Wawakunaman
ruwanki? yachachini.
Karupichu / sispallapichu Karupi tiyakuni.
tiyakunki? Yachachiyta
Imarayku yachachiq kanki? munasqayrayku.
Mayk’a watayuq kanki? Ñuqa tawa chunka
Pitaq qhuchumasiyki? watayuq kani.
Tata Daniel qhuchumasiy.
Awtuyuqchu kanki?
Mana, awtuyuqchu kani.
Qanchischawmanta P’unchawkuna
Qanchischawmanta
P’unchawkunapi
• SAPA KILLACHAW P’UNCHAWPI PAPAWKITA
JAYT’ANI.
• CH’ASKACHAW P’UNCHAWPAQ JAMUNKI.
• INTICHAW P’UNCHAWPI SAMAKUNCHIK.
• WAWQIYKI QUYLLURCHAW P’UNCHAWPI RIPUNQA.
• ILLAPACHAW P’UNCHAWPI TAKIYTA YACHAKUYKU.
• K’UYCHICHAW P’UNCHAW PUSAQ PHANITA
RIQCH’ANI.
Watamanta Killakuna
Watamanta Killakuna
Rimaykuna
• Killapachaw p’unchawta kachita rantisunchik.
• Ch’akachaw p’unchaw ariwaki killamanta mamakuna
qutuchakusqanku.
• Ñuqa iskaychunka iskayniyuq p’unchawpi, aymuray
killa, waranqa jisq’un pachak pusaq chunka kimsayuq
wata ukhupi paqarikurqani.
• Jaimeqa 19niyuq p’unchayta ayamarq’ay killamanta
quchapampaman ch’usanqa.
• Chile, jawa suyupi, suqta p’unchaw pawqarwara killa,
waranqa pusaq pachak phichqa chunka iskayniyuq
watapi wañupusqa.
Yupaykuna
Ñuqa – ni
Qam - nki
Pay - n
Ñuqanchik - nchik
• Kunan pachapi Ñuqayku - yku
Qamkuna - nkichik
Paykuna - nqanku Ñuqa - saq
Qam - nki
Pay - nqa
Ñuqanchik - sunchik
• Qhipa pachapi Conjugación Ñuqayku - saqku
Qamkuna - nkichik
Paykuna - nqanku
Pachamanjina rimaykuna apaykachaypi
• ?Pitaq ñaña?
• ¿Pitaq wawqi?
• ¿Ñuqa pitaq kani? WARMI
WAWA QHARI
UÑA
WAWA WAWA
Ministerio de educación
Yawarmasi ukhupi kaqkunap
junt`ayninkupi
• Jatun tata (abuelo)
• Jatun mama (abuela)
• Tata (padre)
• Mama (madre)
• Tura (de hermana a hermano)
• Pana (de hermano a hermana)
• Ñaña (de hermana a hermana)
• Wawqi (de hermano a hermano)
• Churi (Hijo respecto al padre)
• Ususi (Hija respecto al padre)
• Warmi wawa (hija respecto a la madre)
• Qhari wawa (hijo respecto a la madre)
• Allchhi (Ñieto/a)
• Tiyu (Tio)
• Ipa (Tia)
• Qhachuni/ñuqch’a (Nuera)
• Tullqa (Yerno)
¿Ima ruwaykunawantaq junt’anku?
• Yawar masi ukhupi Uywanakuy:
• Mikhuchinakuspa
• Yupaychanakuspa
• Uywanakuspa
• Yanapanakuspa
• Waqaychanakuspa
• Khuyanakuspa
• Llamk’aysikuspa
• K’aminakuspa
• Yuyaychanakuspa.
• Munanakuspa
Yawarmasi ukhupi ruwaykuna
• ¿Ima ruwaykunataq kan?
UYWAMAN
SAMARIY QARAY
WAYK’UY
WASI
K’UCHUCHAY
P’ACHA
JALLCH’AY
UYWA
MICHIY
LLimp’ikuna
• Rurukuna
Simikuna
• Laranja Ch’irway
• Mantarina Q’alluy
• Mansana K’arku
• Latano
Misk’i
• Limun
• Pira Ch’nqay
• Achupalla (piña) Mikhuy
• Lurasnu Khuchuy
• Ajipa Mayllay
• Santilla
Llimp’ikuna
• Lima
• Chuqupi (maní) T’iqway
• Chirimuya Sinch’i
achkha
Qhali mikhuykuna/Alimentaciòn
saludable
AYCHAKUNA Q’UMIRKUNA
Simikuna
Puquy (Fruto) CH’ILTU. (Tomate)
Laqhi (Hoja) SIWILLA. (Cebolla)
Saphi (Raiz) SAPALLU. (Zapallo)
Muju (Semilla) SANAWRYA (Zanahoria)
Q’umir (Verde ) APIYU (Apio)
K’anchaq q’umir (Color Lechuga) Chuqllu (Choclo)
Puka (Rojo)
Jawas (Haba)
Willapi (Anaranjado)
Arwija (Arveja)
Yuraq (Blanco)
Kulli (Morado)
Chaqallu (Vaina)
Jatun (Grande) Pipinu (Pepino)
juch’uy (pequeño) Rimulacha (Beterraga)
Muyu (Redondo) Ispinaka (Espinaca)
Chhuqu (Ovalado) Asilqa (Acelga)
Chawa (Crudo) Pirijil (Perejil)
Ancha (Mucho) Lukutu (Locoto)
Pisi (Poco) Lichuqa (Lechuga)
Achkha (Bastante) Willali (Leche)
Chayachiy (Hacer coser) Masara (Queso)
Timpuchiy (Hacer hervir) Runtu (Huevo)
Kankay (Asar) Chalwa aycha (Pescado)
Llamp’u (Suave) Wuallpa aycha (Carne de pollo)
Wayk’uy (Cocinar)
Puka aychakuna (waka, uwija,
karwa, khuchi)
Qhali mikhuykuna/Alimentaciòn
saludable
• CH’AKI MIKHUYKUNA:
• Kinuwa
• Riwu
• Lintija
• Arwija
• Sara
• Kumanta
• Rijul
• Jawas
• Ranu
• Arrus
• Linasa
• Awina
• Jak’u
• Jank’a
• Pitu
• Mut’i
Imaynataq yachay wasinchik?
o K’achitu
o Jatun
o Karupi
o Sispallapi
o Qaylla
o Waqcha
o Punku
o Tiyanakuna
o Jamp’arakuna
o P’anqakuna
o Wintanayuq
o Wasi qhimpu
o Wasipata
o Pirqa
o Patiyu
o Kancha
o Pampapi
Yachaywasimanta:
•Yachachiqmanta: • Yachaqaqmanta:
o Qhichwa yachachiq Qhichwa yachakuq
o K’acha K’acha wawa
o Saqra
o K’uskiq Mana kasukuq
o Kusikuyniyuq Kusikuyniyuq
o Phiñakuyniyuq Phanipi chayaq (Puntual)
o Munakuyniyuq Yuyaysapa
o Kasuchiq Parlaysapa
o Allin kaqta ruwaq
o Musuq yuyaykuna Allin kaqta ruwaq
apaykachaq. Khuyakuyniyuq
Yachaqay nakunamanta
Yachaqay ruk’awikuna:
¿Imanatataq wawakunata
yachachina kanman?
Chaypaqqa puquchina
kanman:
• Takiykuna (canciones)
• Arawikuna (poesias)
• Jawariykuna (Cuentos)
• Aranwakuna (Teatro)
• Pukllaykuna (juejos)
• Qallu watanakuna
(trabalenguas)
• Imasmarikuna
(adivinanzas)
QHATUPI RIQSIYMANTA
imaynatataq ranqakun - rantikun?
SIMIKUNA RANTINAPAQ SIMIKUNA
RANQHANAPAQ
Allin p’unchaw mamay-tatay Allin p’unchaw waway
Mayk’apitaq Apakuy
Allinchu? May sumaq
Manachu wicharisqa Iskay waranqapi
Yapariway Pisillapi kachkan
Kayqa qullqi Pachi waway
Pachi
tukuyniykichikman