Está en la página 1de 59

YACHAYWASIKUNAMANTAPACHA

QHICHWA SIMINCHIKTA
KHUSKAMANTA KALLPACHASPA.
(Juntos revitalizando nuestro idioma quechua
desde ámbito de la educación).
Ñanchariy phatmamanta llamk’aqkuna:
Gualberto Quispe
Nelson Saavedra
Eva Choque
Martha Villca
Qhichwa sanampakuna/signografia
quechua

Acción Andina de Educación


Uyaywakuna (Vocales)

a i u
Escritura Significado Escritura Significado Escritura Significado

Anka Águila Inti sol Urpi Paloma

Achupalla Piña Inka Soberano Upyay Beber

Anana Lunar Ipa Tia Uña Cría


Basado en: Acción Andina de Educación

Qhichwa sanampakunapi kimsa uyaywakunalla


a – i – u tarikun, kay (e), (o) rimaynillanpi
apaykachakun, mana qillqayninpiqa.
Jasa upayarikuna (Letras simples)
ch, j, k, l, ll, m, n, ñ, p, q, r, s, t, w, y.
Escritura Significado Escritura Significado Escritura Significado

Chawa Crudo Qara Cuero, piel Qusa Esposo


Jampi Medicina Rakhu Grueso Wiqch’uy Botar
Link’u Curva Saphi Raiz Ñust’a Princesa
Llakiy Pena Tawna Baston Tullu Hueso, flaco
Muju Semilla Wasa Espalda Pichay Barrer
Ñit’iy Aplastar Yapay Aumentar Suwa Ladron
Pacha Tiempo Jich’ay Echar algo Nuna Espíritu,
alma
Basado en: Acción Andina de Educación

Qhichwap jasa upayarikunaqa castilla simipijina


qillqakuntaq rimarikuntaq, kay q upayari kastilla
simipijina qillqakun manataq rimakunchu kikinta.
Phukuq upayarikuna (Letras aspiradas):
chh, kh, ph, qh, th.
Escritura Significado Escritura Significado Escritura Significado

Chhalla Liviano khuru Gusano Qhilla Flojo

Chhitay Hilvanar Phaway Volar Qhunchu Turbio

Chhulla Rocio Phiña Enojado Thalay Sacudir

Khaka Tartamudo Phuru Pluma Wathiya

khituy Refregar Qhari hombre Thuta Polilla


Basado en: Acción Andina de Educación

• Qhichwa simipi phukuq upayarikunaqa h ñisqawan


qillqakun, rimayninpitaq phukuspa rimarikun.
T’uqyaq upayarikuna (Letras glotales):
ch’, k’, p’, q’, t’.
Escritura Significado Escritura Significado Escritura Significado

Ch’aki Sed, seco K’uchi Hacendosa/o Q’iwiy Torcer

Ch’ipu Segundo P’akiy Quebrar Q’uncha Fojon

Ch’usu Arrugado P’itay Tejer T’aqay Separar

K’ara Salado P’ukuru Horno T’iray Arrancar

K’inti Par Q’allu Tajada T’uru Barro


Basado en: Acción Andina de Educación

• T’uqyaq upayarikunaqa ch’upuwan-tuyruwan (’)


qillqakun, rimanapaqqa, phukuyta jark’aspa,
jukllapi kallpawan rimarina.
Sutirantiykuna- Pronombres personales
• Ñuqa – yo

• Qam – tu/usted

• Pay – el/ella

• Ñuqanchik – nosotros incluyente

• Ñuqayku – nosotros excluyente

• Qamkuna – ustedes

• Paykuna – ellas/ellos
Sutillikuna
• Rikuchik Sutullikuna (adjetivos demostrativos)
• Kay – chay – jaqay
• Kay wasipi tiyakuni.
• Chay michi aychata suwasqa.
• Jaqay sach’ap uranpi puñukurqa.

• Suti tiqrachik (adjetivo calificativo)


• Qhilla – suwa – k’uchi – llulla – wist’u – laq’a – juch’uy –
wira – musuq – thanta – puka, waqkunapiwan.

• Wasiy k’achitutaq jatuntaq.


• Kay mikhuna laq’ataq q’aymataq.
• Qhilla qhariqa qhuyapi mana llamk’ayta munanchu.
Sutillikuna
• Kapuyniyuq Sutillikuna (Adjetivos posesivos)
• -Y -yki -n -nchik -yku -ykichik -nku -yuq -niyuq.
• Kayjinamanta:
 Juch’uy waway lat’aykachachkan.
 Jatun yachaywasinchik .
 Qam awtuyuq kanki.
 Q’aya wasiykunan jamunkichik.
 Allquykiwan michiykiwan aychata suwasqanku.
 Mamaykichik sumaqta wayk’usqa.
 Mariaqa qhachunniyuq jamunqa.
K’askaqkuna/sufijos

• Achkhayachik (De número/ pluralización).- Kuna


• Kaymanjina:
• Warmikuna
• Yachakuqkuna
• Kamachiqkuna
• Sach’akuna
• Recoleta yachaywasiman yachachiqkuna mana
risqankuchu.
• Juch’uy wawa p’anqakunata llik’irpasqa.
• Chunka kimsayuq tinta qillqanta rantirqani.
• Tatayki phichqa chunka wakata ñak’asqa.
K’askaqkuna/sufijos
• Kapuyniyuqkuna (Genitivo – pertinencia) -p, -pa/
de/ del/ de la
• Este sufijo indica la propiedad o pertenencia. De
acuerdo a la terminación de la palabra vocal o
consonante.
• Kaymanjina:
• Wayna-p del joven
• Llama-p de la llama
• Sipas-pa de la joven
• Atuq-pa del joven
• Waynap wakan chinkasqa.
• Sipaspa yachaywasin chhika karupi.
• Runap ukhunmanta yacharikuna.
K’askaqkuna/sufijos
• Tapuchiq-mananchaq (interrogativo-negativo)
• -Chu

• Pregunta explicita que exige una respuesta


afirmativa o negativa.
Kaymanjina:
• Tusurqankichu?. Ari, tusurqani.
• Pedro yachaywasiman jamjurqachu?. Mana
yachaywasiman jamurqachu.
• Minchha mana mikhusaqchu.
• Qayna para juq’usurqachu?
• Ari, juq’uwarqa
• Mana, juq’uwarqachu.
K’askaqkuna/sufijos
• Ablativo -manta/ de, desde (tiempo, lugar, de allá aquí
y tema)
• Kaymanjina:

• Kunanmantapacha tukuy llamk’ankichik. (tiempo)

• Kamachiqqa Santa Cruzmanta kasqa. (lugar, procedencia)

• Kunan k’ita uywakunamanta parlarisunchik. (tema/instrumental)

• La Paz yuriqi simikunamanta qillqarisqanku.


K’askaqkuna/sufijos
• Mayman riq (direccional) –man «hacia» «a»

Kaymanjina:
 Tatayman mikhunata qarani. (afecta a alguien)

 Wawayki yachaywasiman rinan tiyan. (direccional)

 Wataman awtuta rantinqa. (tiempo)

 Llamk’anan wasiman richkaptin taripasqanku.


K’askaqkuna/sufijos
• Khuskamanta khuskachaq (Instrumental) (wan)
«con», «más», «y»
• Kaymanjina.
 Tataywan llaqtaman rini. (compañia)

 Sara jak’uwan t’antata ruwarqa. (instrumento)

 Tawa chuwatawan munani. (cantidad)

 Mariawan Santiagowan takinku.


K’askaqkuna/sufijos
• (LIMITATIVO) KAMA «HASTA»
o KAYMANJINA:
 URU URU LLAQTAKAMA MAMAYWAN CH’USASAQ. (Lugar)
 Q’AYAKAMA ALEJANDROTA SUYASUNCHIK. (Tiempo)
 WATAKAMA QULLQITA JUNT’APUSUNQA ÑIN.
 TUKUNAYKIKAMA MANA SAMARIQ LLUQSINKICHU.

• Casual Rayku «por…,» «a causa de…»


o KAYMANJINA:
 Wawayrayku jamurqani. (causa)
 Qullqirayku llamk’anayki tiyan. (finalidad)
 Imaraykutaq qhipakamunki?
 Ñan jarq’asqa kasqanrayku qhipakamuni.
K’askaqkuna/sufijos
• Kikinyachiq (Comparativo) –jina «como»
• KAYMANJINA:
• Ñañayqa wawajina pukllan.
• Wakajina yakuta upyanki.
• Yachachiqpis kanmanjina yachachisqa.
• Kawsaynichik tukukuchkanmanpisjina kawsana.

• Locativo –pi «en,» «a»


KAYMANJINA:
Karwa urqupi mikhun. Lugar
Mamay awtupi jamusqa. transporte
Ñuqa chakillapi purini.
Qhichwa chiqacha/sintaxis gramatical
• Ruwaq/suti (sujeto)
• Junt’achiq (complento)
• Ruwachiq/rimay (verbo)

Juan Quchapampapi llamk’an.

Yachachiq Recoleta yachaywasipi kachkan.

Juch’uy wawa rumipi makinta takasqa.

Pedrowan Santiagowan La Pazman ch’usasqanku.

Ñuqa sapa wata sarata, papata, jawasta, uqata ima tarpuni.

Margaritawan salayta takispa tusuyku.


Napaykunakuy
• ¿Imataq napaykunakuy?
• ¿Pikunatataq napaykuna tiyan?
• ¿Imarayku napaykuna?
• ¿Mayk’aqtaq napaykuna tiyan?
• ¿Pikuna napaykunata yachachiwanchik?
Napaykunakuypi
• P’unchawpi:
 Allin p’unchaw mamay/tatay
 Sumaq p’unchaw wayna/sipas/wawa
 Allin p’unchaw Yachachiqkuna.
• Sukhayaypi:
 Allin Sukhayay wiraquchi.
 Sumaq sukhayay panay.
• Ch’isinpi:
 Allin Ch’isiyay tukuy qamkunapaq
 Allin tuta wawqi masi.
Napaykunakuypi
 Yachakuqkuna imayna kachkankichik?
 Allin kachkayku.
 Qamri?
 Ñuqapis allin kachkani, pachi.

• Kacharpaykuna (despedidas)

o Tinkunakama runamasi.
o Q’ayakama yachachiq.
o Minchhakama jatun tatay.
o Watakama wawakuna.
• Askamalla.
• Waqkutikama.
• Chaykama.
Riqsichinakuypi
 Imataq sutiyki  Santusa sutiy/ kani.
 Maymantataq kanki?  P’utuqsimanta kani.
 Maypitaq tiyakunki?  Azurduypi tiyakuni.
 Maypitaq llamk’anki?  Ñuqa yachaywasipi
llamk’ani.
 Imatataq llamk’anaykipi  Wawakunaman
ruwanki? yachachini.
 Karupichu / sispallapichu  Karupi tiyakuni.
tiyakunki?  Yachachiyta
 Imarayku yachachiq kanki? munasqayrayku.
 Mayk’a watayuq kanki?  Ñuqa tawa chunka
 Pitaq qhuchumasiyki? watayuq kani.
 Tata Daniel qhuchumasiy.
 Awtuyuqchu kanki?
 Mana, awtuyuqchu kani.
Qanchischawmanta P’unchawkuna
Qanchischawmanta
P’unchawkunapi
• SAPA KILLACHAW P’UNCHAWPI PAPAWKITA
JAYT’ANI.
• CH’ASKACHAW P’UNCHAWPAQ JAMUNKI.
• INTICHAW P’UNCHAWPI SAMAKUNCHIK.
• WAWQIYKI QUYLLURCHAW P’UNCHAWPI RIPUNQA.
• ILLAPACHAW P’UNCHAWPI TAKIYTA YACHAKUYKU.
• K’UYCHICHAW P’UNCHAW PUSAQ PHANITA
RIQCH’ANI.
Watamanta Killakuna
Watamanta Killakuna
Rimaykuna
• Killapachaw p’unchawta kachita rantisunchik.
• Ch’akachaw p’unchaw ariwaki killamanta mamakuna
qutuchakusqanku.
• Ñuqa iskaychunka iskayniyuq p’unchawpi, aymuray
killa, waranqa jisq’un pachak pusaq chunka kimsayuq
wata ukhupi paqarikurqani.
• Jaimeqa 19niyuq p’unchayta ayamarq’ay killamanta
quchapampaman ch’usanqa.
• Chile, jawa suyupi, suqta p’unchaw pawqarwara killa,
waranqa pusaq pachak phichqa chunka iskayniyuq
watapi wañupusqa.
Yupaykuna

Acción Andina de Educación


Rimaykuna
• Ñuqa suqta (6) phanita rikch’arini.
• Iskay chunka iskayniyuq (22) phanita puñun.
• Phichqa chunka (50) runapaq wayk’unki.
• Chunka iskayniyuq (12) latanuta rantisunchik.
• Kimsa Chunka tawayuq (34) wawa mikhunqanku.
• Sapa p’unchaw qanchis phanita ñan puriyta
pichan.
• Mamay sapa k’uychichaw p’unchaw chunka
pusaqniyuq (18) p’achata t’aqsan.
Pachamanjina rimaykuna
MIKHUY Ñuqa - rqani
RUWACHIY Qam - rqanki
Pacha/ tiempo Pay - rqa
Ñuqanchik - rqanchik
Ñuqayku - rqayku
• Ñawpa pachapi Conjugación Qamkuna - rqankichik
Paykuna - rqanku

Ñuqa – ni
Qam - nki
Pay - n
Ñuqanchik - nchik
• Kunan pachapi Ñuqayku - yku
Qamkuna - nkichik
Paykuna - nqanku Ñuqa - saq
Qam - nki
Pay - nqa
Ñuqanchik - sunchik
• Qhipa pachapi Conjugación Ñuqayku - saqku
Qamkuna - nkichik
Paykuna - nqanku
Pachamanjina rimaykuna apaykachaypi

Yachachiq: Sirley Irala


PHANI APAYKACHAY

• Inti watana - Reloj


• Phani – hora
• Chinini – minuto
• Ch’ipu – segundo
1.- Pusaq (8)phanita yachay wasiman yaykunki.
2.- Chunka iskayniyuq phanimanta khuskanniyuqta
(12:30) mikhun.
3.- Qanchis phanimanta chunka phichqayuq chininita
(7:15) wasiymanta lluqsini.
PHANI APAYKACHAY
• Llamk’ana wasiman pusaq phanipaq iskay
chunkaraq kachkaptin rini.
• Jisq’un phanimanta chunka phichqayuqña kasqa.
YAWARMASI KITIPI (Ámbito familiar)
• Tapuykuna t’ukurinapaq:
• ¿Pikunataq yawarmasinchik kanku?
• ¿Pitaq tata?
MAMA
• ¿Pitaq mama? JATUN
MAMA TATA

• ?Pitaq ñaña?
• ¿Pitaq wawqi?
• ¿Ñuqa pitaq kani? WARMI
WAWA QHARI
UÑA
WAWA WAWA

Ministerio de educación
Yawarmasi ukhupi kaqkunap
junt`ayninkupi
• Jatun tata (abuelo)
• Jatun mama (abuela)
• Tata (padre)
• Mama (madre)
• Tura (de hermana a hermano)
• Pana (de hermano a hermana)
• Ñaña (de hermana a hermana)
• Wawqi (de hermano a hermano)
• Churi (Hijo respecto al padre)
• Ususi (Hija respecto al padre)
• Warmi wawa (hija respecto a la madre)
• Qhari wawa (hijo respecto a la madre)
• Allchhi (Ñieto/a)
• Tiyu (Tio)
• Ipa (Tia)
• Qhachuni/ñuqch’a (Nuera)
• Tullqa (Yerno)
¿Ima ruwaykunawantaq junt’anku?
• Yawar masi ukhupi Uywanakuy:
• Mikhuchinakuspa
• Yupaychanakuspa
• Uywanakuspa
• Yanapanakuspa
• Waqaychanakuspa
• Khuyanakuspa
• Llamk’aysikuspa
• K’aminakuspa
• Yuyaychanakuspa.
• Munanakuspa
Yawarmasi ukhupi ruwaykuna
• ¿Ima ruwaykunataq kan?

UYWAMAN
SAMARIY QARAY

WAYK’UY
WASI
K’UCHUCHAY

P’ACHA
JALLCH’AY
UYWA
MICHIY
LLimp’ikuna

Acción Andina de Educación


Rimaykuna
• Santusa ima llimp’iyuqtataq kay ruru?
• Chay ruruqa q’umir llimp’iyuq.
• Ch’uluyqa anqas llimp’iyuq.
• Kulli sarata rantikusqa.
• Maytaq chay qurirara qiru?
• Uqi michi chinkasqa ñin.
• Kay papa mana yakuyuq yanayaykusqa.
• Maypitaq chay jallq’a kustalari?
• Jaqay warmiqa p’aqu chuqchayuq.
• Ch’iqchi uywata ñak’asqanku.
• Chay wayruru pillku limp’iyuq.
Qullayup takiynin
Uywakuna
Wasi
uywakuna
Wasi uywakuna
• Uwija (Oveja) • Millma - willma (Lana)
• Phuru (Pluma)
• Karwa (Cabra)
• Chupa (Cola)
• Wuru (Burru) • Jatun
• Kawallu (Caballo) • Juch’uy
• Chillwi (polluelo) • Rutuy
• Qara
• Wallpa (Gallina) • Chuqcha
• Michi-misi (Gato) • Q’iswa
• Allqu (Perro) • Chaki
• Pili (Pato) • Ninri
• Sinqa
• Quwi (conejo) • Ch’ira
• Khuchi (Cerdo) • Ñawi
• Waka (Vaca) • Wiksa
• Ch’unchula
• K’anka (Gallo)
• Chhuru
• Mula • Uma
• Llama • Qallu
• wasalumun
K’ita uywakuna
Simikuna
• Lluq’ay
• Saqra
• Jukumari • Khichka
• Anka • Chhuru
• kuntur • K’ita
• Karu
• Juku • Urqu
• Kirkinchu • China
• Puma • Thapa
• liqra
• Q’usillu
• Warkhuy
• Wiñuña • Rumpiy
• Atuq • Watiqay
• Aysay
• Uthurunku (tigre)
• Jap’iy
• Luru • Achuy
• Phaway
Runap
ukhun-
kurkun
Rimaykuna
• Margaritatawan Simonawan maki tullunku k’ajaptin
mintisanwan jawikunku.

• Angel papawkita jayt’aspa chakinta q’iwikusqa.

• Ch’uju unquywan kaptiy kunkay sinchita k’arawan.

• Chay wawa sinqanchikpi k’ichiwankik.

• Jatun tatakunaqa unay pachapi sunkhasapa


kaqkanku.

• Chuqchayku anchatapuni t’akakun.


Jampi qhurakuna
• Kay yachaqaypi Jampi Qhurakunata riqsirina
siminchikta, yuyayninchikta, yachayninkta ima
kallpachanapaq.
Simikuna
 Mansanilla (Manzanilla)
 Unquykuna (Enfermedades)
 Rumiru (Romero)  Nanaykuna (Dolencias)
 Rura (Ruda)  Wawsichiy (vaporizar)
 Wira wira ()  T’impuchiy (hacer hervir)
 Minta (Menta)  Mayllay (lavar)
 Ukalistu (Eucalipto)  Jawiy (Friccionar )
 Sawila (Sabila)  Wakichiy (preparar)
 Payqu (Payco)  Upyana (beber-tomar)
 Laq’akuna (curarse con las hojas)
 Matiku (matico)
 Wiksa k’aray (ardor del estomago)
 Turunjil (Toronjil)  Tullu t’ajay (Dolor del hueso)
 Ritama (Retama)  Ch’uju (Tos)
 Ayranpu (Ayrampo)  Wasa utiy (cansancio de la espalda)
 Yirwa wina (Yerva buena)  Uma nanay (Dolor de cabeza)
 Mulli (Molle)  Q’ichalira (Diarrea)
 Limun (Limon)  Kiru nanay (Dolor de diente)
 Inuju (Hinojo)  Ninri nanay (Dolor del oído)
 Chukchu (Terciana)
 Pirijil (Perejil)  Ukhu k’ajay (Fiebre)
 Kawallu chupa (Cola de caballo)  Llillisqa (Escaldadura)
 Sara phuñi (Pelo de choclo)  Qhasqu nanay (Dolor de pecho)
Qhali mikhuykuna/Alimentacion saludable

• Rurukuna
Simikuna
• Laranja  Ch’irway
• Mantarina  Q’alluy
• Mansana  K’arku
• Latano
 Misk’i
• Limun
• Pira  Ch’nqay
• Achupalla (piña)  Mikhuy
• Lurasnu  Khuchuy
• Ajipa  Mayllay
• Santilla
 Llimp’ikuna
• Lima
• Chuqupi (maní)  T’iqway
• Chirimuya  Sinch’i
 achkha
Qhali mikhuykuna/Alimentaciòn
saludable
AYCHAKUNA Q’UMIRKUNA
Simikuna
 Puquy (Fruto)  CH’ILTU. (Tomate)
 Laqhi (Hoja)  SIWILLA. (Cebolla)
 Saphi (Raiz)  SAPALLU. (Zapallo)
 Muju (Semilla)  SANAWRYA (Zanahoria)
 Q’umir (Verde )  APIYU (Apio)
 K’anchaq q’umir (Color Lechuga)  Chuqllu (Choclo)
 Puka (Rojo)
 Jawas (Haba)
 Willapi (Anaranjado)
 Arwija (Arveja)
 Yuraq (Blanco)
 Kulli (Morado)
 Chaqallu (Vaina)
 Jatun (Grande)  Pipinu (Pepino)
 juch’uy (pequeño)  Rimulacha (Beterraga)
 Muyu (Redondo)  Ispinaka (Espinaca)
 Chhuqu (Ovalado)  Asilqa (Acelga)
 Chawa (Crudo)  Pirijil (Perejil)
 Ancha (Mucho)  Lukutu (Locoto)
 Pisi (Poco)  Lichuqa (Lechuga)
 Achkha (Bastante)  Willali (Leche)
 Chayachiy (Hacer coser)  Masara (Queso)
 Timpuchiy (Hacer hervir)  Runtu (Huevo)
 Kankay (Asar)  Chalwa aycha (Pescado)
 Llamp’u (Suave)  Wuallpa aycha (Carne de pollo)
 Wayk’uy (Cocinar)
 Puka aychakuna (waka, uwija,
karwa, khuchi)
Qhali mikhuykuna/Alimentaciòn
saludable
• CH’AKI MIKHUYKUNA:
• Kinuwa
• Riwu
• Lintija
• Arwija
• Sara
• Kumanta
• Rijul
• Jawas
• Ranu
• Arrus
• Linasa
• Awina
• Jak’u
• Jank’a
• Pitu
• Mut’i
Imaynataq yachay wasinchik?
o K’achitu
o Jatun
o Karupi
o Sispallapi
o Qaylla
o Waqcha
o Punku
o Tiyanakuna
o Jamp’arakuna
o P’anqakuna
o Wintanayuq
o Wasi qhimpu
o Wasipata
o Pirqa
o Patiyu
o Kancha
o Pampapi
Yachaywasimanta:
•Yachachiqmanta: • Yachaqaqmanta:
o Qhichwa yachachiq  Qhichwa yachakuq
o K’acha  K’acha wawa
o Saqra
o K’uskiq  Mana kasukuq
o Kusikuyniyuq  Kusikuyniyuq
o Phiñakuyniyuq  Phanipi chayaq (Puntual)
o Munakuyniyuq  Yuyaysapa
o Kasuchiq  Parlaysapa
o Allin kaqta ruwaq
o Musuq yuyaykuna  Allin kaqta ruwaq
apaykachaq.  Khuyakuyniyuq
Yachaqay nakunamanta
Yachaqay ruk’awikuna:
¿Imanatataq wawakunata
yachachina kanman?
Chaypaqqa puquchina
kanman:
• Takiykuna (canciones)
• Arawikuna (poesias)
• Jawariykuna (Cuentos)
• Aranwakuna (Teatro)
• Pukllaykuna (juejos)
• Qallu watanakuna
(trabalenguas)
• Imasmarikuna
(adivinanzas)
QHATUPI RIQSIYMANTA
imaynatataq ranqakun - rantikun?
SIMIKUNA RANTINAPAQ SIMIKUNA
RANQHANAPAQ
Allin p’unchaw mamay-tatay Allin p’unchaw waway
Mayk’apitaq Apakuy
Allinchu? May sumaq
Manachu wicharisqa Iskay waranqapi
Yapariway Pisillapi kachkan
Kayqa qullqi Pachi waway
Pachi
tukuyniykichikman

También podría gustarte