Está en la página 1de 38

VI CICLO

YACHACHEQ = FLORENTINO GUTIÉRREZ V. (WAYRAN KANI)


WILLAKUYKUNA (Relato) APUKUNAQ ILLARISQANMANTA
(De cómo amanecieron los dioses)
 

•Chajra tarpuymanta, para mit’amanta, qorakunaq qhaliyachikusqanmanta,


yachaq runakunan paykuna puralla huñunakuranku, hinaspataq
llaqtakunapi, paykunapaq wasikunata hatarichiranku. Paykunapaqmi
maway rurutapas ruruchiranku, paykunapaqmi llaqta runakunaq
puchusqan rurukunapas karan.
•Chay manta pachan kay runakuna manaña llank’anata
riqsirankuñachu hinaspataq llaqta runakunaq qosqanmanta
kausaranku. Ima p’unchaypas chay chaskisqanku pisillamanta
manchaspan, llaqta runakuna manaña puchuchikusqankuta qoy ta
hayk’aqllapas munankumanchu hinaspa mana mikjunanku
kananmanta manchaspan kamachiqkuna hunt’ananpaq niranku

• Sichus mana llaqta runakuna chay kamachikunata hunt’ankuchu chayqa,


apukunan hayratanqaku nispa. Hinaspataqmi niranku, rurukuna
chaskisqaykuqa Apukunapaqmi, manan noqaykupaqchu nispa.
DE CÓMO AMANECIERON LOS DIOSES
(Apukunaq illarisqanmanta)
Los hombres que supieron de la chacra, de la época de las lluvias,
del poder de curar que tienen las hierbas, se reunieron entre ellos,
y en los pueblos construyeron casas para ellos. Para ellos fueron
los primeros frutos y el producto excedente de los trabajadores.
 
Desde entonces estos hombres ya no conocieron el trabajo,
vivieron de los frutos que les daban los trabajadores. Temiendo que
alguna vez disminuya el producto recibido, temiendo que alguna
vez el pueblo ya no les dé sus excedentes, temiendo también la
escasez de sus alimentos crearon una serie de disposiciones.

Si los hombres del pueblo no cumplen esas leyes, los castigarán los dioses y
también dijeron
que los frutos recibidos eran para los dioses, no para ellos.
Hina kananpaqmi imaymana apukunata illarichimuranku, manchana apukunata, ancha
hatunkaray umayuqkunata, hatun waqsakunayoqta, phiña sonqoyoqta, wañuchiq
apukunata.

Chay kutimanta pachan, Uturunku, Puma, Amaru, Machaqway ima apukuna rikjuriranku.
Kay apukunatan llank’ipi wankiranku, hinaspataq kay phiña apukunapaq wasikunata
sayarichiranku.

Manan ichaqa sanp’a sonqollachu, llaqta runakuna kay tiyayta chaskiranku. Kaypin
rikjurishan runaq, runa masinta t’ustosqan, kaypin qallarishan llank’aq runa muchurisqan.
Kaipin qallarishan masichakuypi runakuna t’aqanakusqanku.

Kayllapitaqmi qallarishan apukunaq runakunaman kamachisqan; kaymanta pachan


runakuna apukunaq sutinpi kamachiranku.

Hinapin rikjurimullantaq Estado nisqanchispi paqariynin.

Hinatan runa apukunata illarichiran, paykunapi iñinanpaq. Chay apukunaq kamasqanmi


runakunata aswan hatunta wiñariran, runamanta aswan yachayniyoq, runamanta aswan
kallpayoq.
• 
Para que fuera así, hicieron que amanezca una serie de dioses, dioses
temibles, dioses con cabezas gigantescas, con largos colmillos, con
iracundos corazones, dioses homicidas.
Desde entonces el otorongo, el puma, la boa, las serpientes venenosas
nacieron como dioses… estos dioses fueron esculpidos en arcilla y para
estos feroces dioses se construyeron templos.
Pero esta nueva manera de vivir no fue recibida con humildad por las
gentes del pueblo. Aquí se inicia entonces la explotación del hombre
por el hombre, aquí se inicia el largo sufrimiento del pueblo, la lucha
por los intereses.
Y aquí mismo comienza el gobierno de los dioses sobre los hombres,
desde entonces fueron hombres los que gobernaron en sus nombres.
De esta forma aparece también el Estado.
De esta manera crearon los hombres a los dioses, para creer en ellos.
Estos dioses crecieron más que sus propios creadores, se hicieron
más sabios, más omnipotentes.
Vocabulario de los willakuy
Manchana = Temible
Waqsa = Colmillo
Rikjuriy = Aparecer
Amaru = Boa
Machaqway = Serpiente
samp’a = Humilde
Wankiy = Tallar
Llank’i = Arcilla
Wankiranku = Tallaron
T’ustoy = Explotar
T’ustosqan = Explotación
Masi = Igualdad
Masichakuy = Asociarse
llank’ipi = En arcilla
Llank’i = Arcilla
Apu = dios
Apukuna = dioces
Chavin ñaupa llaqtapin, imaymana chinkanakuna kashan, pantana
ukjukuna; ancha ch’arwin chay k’itipi ñankuna. Chayraykupaschá,
CH’ARWI nispa sutiyaranku; chaymantataq Chawin simiman t’ijrakuran,
kunanñataq CHAVIN nispa nipunchis… imaynaraqchá.

Imaynaña kaqtimpas, sut’illantan sayashan, hinaspataqmi chay llaqta


WILLAQ UMAKUNA rikjurisqanmanta yachachiwanchis.
 
Kay llaqtapi tiyaq runakunan hoq niraytaña tiyaranku, kinsa waranqa pisqa
pachaj watañan mosoq tiyayta kamaranku, manañan k’ita runakunañachu,
hoq nirayñan karanku, aswan yachayniyoqña; tiyaytapas hoq niraytañan
yacharanku. Chay llaqtapin chaqra llank’aypas ashkhata ñawpariran,
hinaspataqmi paramanta, mana paramanta, intiq purisqanmanta, killa
hunt’akusqanmanta ima yachayniyoq runakuna rikjuriranku. Paykunan
chaqrakuna qarpanapaqpas kamachiranku, tarpunamantapas paykunan
yachayniyoq karanku.
Sapa yachayninku yapayukuqtinmi, paykunapas aswan kamayniyoq karanku.
Chaymanta pachan paykunapi llaqta runakuna iñiranku, paykunan Apukunaq
yachayninta chaskinku nispa. Chaymi APUKUNAQ WILLAQ UMAKUNA hina
rikjuriranku, paykunatan reqsinchis kunan SACERDOTE sutiwan.

Paykunapaqmi chaqrapi llank’aq runakuna llank’aranku, paykunamanmi


qoykuqku ruruchisqankuta, paranampaq, apukunaman mañarikunankupaq,
onqoykunata ayqechinankupaq.
 
Yachayninku atipanankupaqtaq, Iglesia nisqanchista paqarichimuranku.
Traducción
DE LA APARICIÓN DE LOS SACERDOTES (Willaq umakuna rikjurisqanmanta)
El antiguo pueblo de Chavín, tiene muchos laberintos, con profundidades que se pierden; son muy
enredados los caminos en ese sitio. Tal vez por esta razón la llamaron CH’ARWIN (que significa
laberinto) y posteriormente CHAWIN, hasta que ahora se conoce con la voz CHAVIN… que será.

Sea como fuere, ahí está su testimonio, y este pueblo nos enseña cómo aparecieron los
SACERDOTES.
 Los hombres que vivieron en este pueblo lo hicieron de una manera diferente, hacen ya 3,500 años
que crearon una nueva manera de vivir, ya no fueron más los hombres que se trasladaron de aquí
para allá, ya no fueron más salvajes, fueron más sabios, vivieron también diferentes. La agricultura
también adelantó y entonces, aparecieron gentes que supieron de la sequía y de la lluvia, supieron
de los caminos del sol, de la plenitud de la luna. Ellos ordenaron la época del riego y de la siembra,
ellos fueron sabedores.

Y cada vez que su sabiduría aumentaba, fue mayor también su poder. Desde entonces, los hombres
del pueblo creyeron en ellos, creyeron que ellos recibían la ciencia de los dioses. De esta manera
surgieron a la vida los SACERDOTES de esos dioses.
Para ellos trabajaron los labriegos, a ellos les entregaron sus frutos para que los dioses hagan llover,
para que aparten las enfermedades.
Y para consolidar su poder hicieron que surja lo que conocemos con el nombre de la IGLESIA.
Preguntas = Tapukuykuna
1) Chavin ñaupa llaqtata ima sutiwanmin reqsiranku?
2) Ima llaqtan yachachiwanchis, imaynatas rijurimuranku Willaq umakuna?....
3) Ima watapin yacharanku hoq niray tiyayta?.............
4) Iman chay llaqtapi Ashkhata ñawpariran?
5) Pikunatan kunan reqsinchis sacerdote sutiwan?.
Mosoq rimaykuna
6) Ch’arwi.. Enredo o maraña
7) T’iqrakuran… voltear al revés
8) Hoq niraytaña = Una nueva manera
9) Ñawpariran = Tomar la delantera
10) Reqsinchis. = Conocemos
6) Reqsiy = Conocer
VOCABULARIO DE LOS WILLAKUY
Apu = Dios
Willaq umakuna = Sacerdotes
Pantay = Equivocar
ch’arwi = Enrredo
ch’arwin = Enrredado
k’iti = Sitio, espacio
T’ijray = Voltear, Traducir
t’ijrakuran = Traducido, Volteado
Hoq niraytaña = diferente
K’ita = Salvaje
Ñaupay = Adelantar
Ñawpariran = Adelantó
Rijuriy = Aparecer
Rijuriranku = Aparecieron
2.3 MANQO QHAPAQ MUNAYNIN HUNT’ANA WAÑUYNIN SISPA
(Testamento y muerte del inka Manqo Qhapaq)
Unay watan Manqo Qhapaq, llaqtata kamachikurqan, wakinmi ninku kinsa chunka wata, wakintaq
tawa chunka wata nispa; ichaqa nisqanchishina, llaqtaq allinnimpaqmi llank’arqan; wañuynin
sispapiñan churinkunata wakjaspa, Qoya Mama Oqllo Waqo warminpi kaqkunapi wawankunata,
hinallataq wakin warmikunapi churinkunatapas. Paymi yuyaykusqa, intiq churinqa askhan
miranan nispa, chaymi hawa warmikunapipas churiyasqa. Chaymanta wakjallasqataq umalliq
runakunatapas; chay huñunakuypin munaynin hunt’akunanpaq, churinta reqsichisqa, paypa
qhepan llaqta kamachinampaq, wakin churintataq, anyarikusqa, munanakuyllapi kawsanankupaq,
llaqta runa kamachikunankupaqtaq; umalliq runakunatataq, anyallasqataq inkaq kamachiy
churasqa hunt’anankupaq, Inti taytaq kamachin kasqanrayku. Chayta rimaspan runakunamanta
t’aqarikapusqa, chaymantataqmi churikunallata wakjarispa anyasqa, intiq churinmi qankuna
kankichis nispa, chaymi amachanaykichis willkachanaykichistaq, Hanaq Aputahina. Taytankuta
hinataq.
Chaykunata rimaspa, hoqkunatawan, wañupuran Manqo Qhapaq Inka. Paypa rantintan saqeran
Sinchi Roq’a, sutiyoq phiwi churin pana warmin Qoya Mama Oqllo Waqopi kaqta. Hinallataqmi
yuyaq inka saqellaqataq, Qoyampi churikunata, ususikunata; chaymi paykuna puratiyasqaku.
Ch’uya inti yawar mana taqrukunampaq, ch’uya inka yawarllan willakachasqa karan, paykunapiqa
willka yawar kaspa; wakinqa karqan runa yawarllan qharichasqaña kaspapas, kurakaña kaspapas.
Traducción
TESTAMENTO Y MUERTE DEL INKA MANQO QHAPAQ
(Manqo Qhapaq munaynin hunt’ana, wañuynin sispa)
Manqo Qhapaq, reinó muchos años, mas no saben decir de cierto cuántos, dicen que más de treinta y
otros que más de cuarenta, ocupado siempre en las cosas que hemos dicho y cuando se vio cercano a la
muerte llamó a sus hijos, que eran muchos hijos, así de su mujer, la Reyna Mama Oqllo Waqo, como de
las concubinas que había tomado diciendo que era bien que hubiese muchos hijos del Sol. Llamó
asimismo los más principales de sus vasallos y por vía de testamento les hizo una larga plática,
encomendando al príncipe heredero y a los demás sus hijos el amor y beneficio de los vasallos, y a los
vasallos la fidelidad y servicio a su Rey y la guarda de las leyes que les dejaba, afirmando que todas las
había ordenado su padre Sol. Con esto despidió los vasallos, y a los hijos hizo en secreto otra plática, que
fue la última en les mandó siempre tuviesen en la memoria que eran hijos del Sol, para respetar y adorar
como a Dios y como a padre.

Diciendo estas cosas y otras semejantes, murió el Inka Manqo Qhapaq. Dejó por príncipe heredero a
Sinchi Roq’a, su hijo primogénito y de la Qoya Mama Oqllo Waqo, su mujer y hermana. Demás del
príncipe dejaron estos Reyes otros hijos e hijas, los cuales se casaron entre sí unos con otras, por guardar
limpia la sangre que fabulosamente decían descender del Sol, porque es verdad que tenían en suma
veneración a la que descendía limpia de estos Reyes, sin mezcla de otra sangre, porque la tuvieron por
divina y toda la demás humana, aunque fuese de grandes señores de vasallos, que llaman curacas.
2.4PIKI LLAQTA
( Pueblo de pulgas) (Pueblo pequeño)
Qosqo hatun llaqtaq qayllampin, Lucre Qocha kashan, chay qochaq chimpampitaq hoq orqo sayarin;
haqay orqo patapin hoq raqay thuñisqa ñawpa llaqta, PIKI LLAQTA sutiyoq kan.
Kay ñawpa llaqtapin, hoq qhapaq inka, sumaq ususiyoq tiyaran; kay sipastan sutincharan SUMAQ
T’IKA, sutiwan; paymi karan ima sumaq ch’aska ñawi sipas, lluypa munasqan, lluypa khuyasqan, lluypa
wayllukusqan; chayraykun askha Apu waynakuna, paywan tiyayta munakuspa, inkata mañakuranku
yananchakunankupaq.
Piki llaqta Apu inkaqa, manayá llapankuma qoyta atiranchu, hinaspan kamachikurqan kayta nispa:
“Pin ususiywan yananchakuyta munan, cheqaqta wayllukuspa chayqa, ñawpaqtan askha unuta
chayachimurqan kay llaqtaman”.
Piki llaqtapiqa, pisillan unu karqan, chayraykun inkaqa hinata kamachikurqan, hinatataqmi iskay
wayllukuq Apu waynakuna uyñikuranku, paykunan karan:
APU AUKI T’ITO APU ATOQ RIMACHI
Hoq allin raymi p’unchaypin iskaynin Apu Waynakuna puririnku unu apamuq; Lucre llaqtaq
k’uchunmanta pacha. Auki T’iton apamuyta qallariran P’AQRAMAYU sutiyoq mayumanta; Atoq
Rimachitaq, QOLQAYKI sutiyoq mayumanta (kay iskaynin mayukuna huñunakuspan, Lucre llaqtaq
mayunta kamanku); kay mayukunamantan horqomuranku unuta usqhayta llallinakuspa,
rumillamantan yarqhakunatapas ruwanku, allinta llut’aspa.
Auki T’ito, unuta aparan Rumiqolqanta, Atoq Rimachitaq, Wasapampanta (Kashanraqmi kunankama
kay rayqhakuna). Atoq Rimachiqa, Wasapampamanñan unuta chayachisharan, hinaspataq kaypiña
qokuran mana allin ruwasqanta, pantasqanta … sinchi uraymanmi haykurapusqa… chayta qokuspanmi
waq’a hina qapariyta munan…hanrap’a hina puriykachan…kutispan, wajmanta qallariyta munan…
llakisqan mana imatapas ruwayta atinchu. Chaykamataq Auki T’itoqa, usqhayta llallirapurqa
atipanankama; hinatan pay unuta ñawpaqta chayachirqan.
Kay llaqtapi tiyaq runakuna kusisqa raymita ruwanku, inkataq rimasqanta hunt’achispa ususinta qopun
Auki T’itoman, yananchakunankupaq. Llapan llaqta runakunan Apu inkakunantin, askha unuta
phaqchariqta rikuspa, takiy tusuypi kusikuywan nishuta machakapunku. Raymi tukukapuqtintaq
llapanku huñunakapunku, Auki T’itotaq, Sumaq T’ika warminwan, puñuna wasiman puñuq ripunku.
Chaymantataq Atoq Rimachi, phiñasqa mana ima ruwayta atispa, pikisapa huk’uchakunata huñumun,
Auki T’itoq puñusqan wasiman pikikuna apanankupaq; hinatan ruwanku waranqa waranqa
huk’uchakuna…tutantinmi puñuna wasiman apayunku askha chika chika pikikunata.
Hamuq p’unchay paqarimuqtintaq, Auki T’ito, warmintin, mana sayaripunkuñachu; hinaspataq Inka,
llapan runakunantin, Auki T’itoq puñusqan wasiman qhawaq rinku…punkuta kichariqtinkutaq, pikikuna
ima hinaraq mikjuyapushasqaku Ima Sumaqta, qosantinta…senqanku, ñawinku, ninrinku
t’oqomantaraqmi sisi hina wajwayamushasqaku; chaymantataq punku kichasqa kaqtin, pikikuna
hawaman lloqsimuyta qallarinku…runakunarí…mancharisqa phawaylla kutirimunku, karu llaqtaman
ripunankupaq…manan pipas kay llaqtapi qheparanñachu. Chaymanta pachan PIKI LLAQTA nispa
sutiyapuranku kay llaqtata
Traducción
PUEBLO DE PULGAS
(Piki llaqta)
Cerca de la gran ciudad del Cusco, está la laguna de Lucre, frente a ella se levanta un cerro
y encima de éste se encuentra una antigua ruina llamada PIKI LLAQTA (Ciudad de las pulgas).
En ese pueblo, vivía un Inka, conjuntamente con su bella hija; a esta hermosa joven la habían bautizado con el nombre
de SUMAQ T’IKA (Hermosa Flor), ella era una bella joven de ojos relucientes, amado, deseado y pretendido por todos;
por eso, muchos jóvenes príncipes deseando vivir con ella, pedían la mano al Inka, para poder casarse. Como el Inka, al
mismo tiempo no podía aceptar a todos los pretendientes, optó por ordenar la siguiente tarea, diciendo:
“Quién pretenda casarse con mi hija, amándola de veraz, primero tendrá que hacer llegar aquí bastante agua y aquél
que lo logre será él quien se case”.
En Piki llaqta había poquísima agua, por eso el Inka, ordenó a los pretendientes a realizar
este trabajo; y, así aceptaron dos intrépidos príncipes enamorados, ellos eran:
AUKI T’ITO (persona poderosa – ser sobrenatural) ATOQ RIMACHI (el que hace hablar al zorro)
Un día de gran fiesta los dos jóvenes príncipes iniciaron el viaje para cumplir la gran tarea – traer agua desde la
rinconada del pueblo de Lucre. AUKI T’ITO, inició la jornada desde el río llamado P’AQRAMAYU y ATOQ RIMACHI del río
llamado QOLQAYKI (Estos dos ríos, al juntarse forman el río de Lucre); de estos dos ríos sacaron el agua rápidamente y
en competencia, construyendo canales o acequias sólo de piedras y bien compactas.
AUKI T’ITO, llevó el agua por la zona de Rumiqolqa y ATOQ RIMACHI, por el lugar denominado “Wasapampa” (Estos
canales aún existen hasta hoy). Atoq Rimachi ya estaba haciendo llegar el agua a “Wasapampa” y ahí recién se dio
cuenta de su gran error, del mal cálculo y equivocado
de su trabajo, entonces… hecho un loco quiso gritar…atontado camina de aquí por allá… quiso
regresar y empezar de nuevo… desesperado no pudo hacer nada. Mientras tanto Auki T’ito, avanza
rápidamente hasta vencer la competencia y así él hizo llegar el agua primero al lugar señalado.
Los moradores de este pueblo, organizan una gran fiesta y el Inka cumpliendo su promesa entrega su
hija a Auki T’ito para que se casen. Toda la población, se embriagan demasiado al ver brotar el agua
en cantidad y en una fiesta de algarabía. Al finalizar la fiesta todos se recogen; y, Auki T’ito, con su
esposa Sumaq T’ika, también se dirigen a su habitación para descansar.
Mientras tanto Atoq Rimachi, enfadado y sin poder hacer nada, reúne a todos los ratones más
pulguientos del lugar, para llevar pulgas al dormitorio de Awki T’ito, así lo hicieron los miles de miles
de ratones…toda la noche transportaron una infinidad de pulgas a la habitación de los esposos.
Al amanecer del día siguiente, Auki T’ito y su señora esposa Sumaq T’ika, ya ni más se levantaron;
entonces en Inka con todos los pobladores se dirigieron hacia el dormitorio para cerciorarse del por
qué no se habían levantado, al abrir la puerta, se dieron con la ingrata sorpresa de que las pulgas
estaban llenas en la casa, succionando la sangre de los esposos… de sus fosas nasales, de sus ojos, de
sus canales auriculares y de todas partes del cuerpo salían y entraban las pulgas como hormigas;
luego, como la puerta estaba abierta comenzaron a salir a las calles e invadir al pueblo…y, los
habitantes atónitos y presurosos retroceden para irse a otros y lejanos pueblos, ya nadie se quedó en
ese pueblo… desde entonces a este pueblo le denominaron con el nombre de PIKI LLAQTA.
VERBOIDES – FORMAS NO PERSONALES
INFINITIVO “Y” GERUNDIO “SPA” PARTICIPIO “SQA”

QHAWAY = Mirar QHAWASPA = Mirando QHAWASQA = Mirado


QELQAY = Escribir QELQASPA = Escribiendo QELQASQA = Escrito
ASTAY = Trasladar ASTASPA = Trasladando ASTASQA = Trasladado
SEQ’EY = Firmar, dibujar SEQ’ESPA = Firmando SEQ’ESQA = Firmado, dibujado
Q’EWEY = Torcer Q’EWESPA = Torciendo Q’EWESQA = Torcido
AYQEY = Huir, fugar, alejarse AYQESPA = Huyendo, fugando AYQESQA = Huido, fugado
HANPIY = Curar HANPISPA = Curando HANPISQA = Curado, medicado
ASIY = Reír, sonreír ASISPA = Riendo, sonriendo ASISQA = Reído, sonreído
CHASKIY = Recibir, aceptar CHASKISPA = Recibiendo CHASKISQA = Recibido
QARQOY = Expulsar, despedir QARQOSPA = Expulsando QARQOSQA = Expulsado
SEQÓY = Ahorcar, estrangular SEQ’OSPA = Ahorcando SEQOSQA = Ahorcado
HORQOY = Sacar, extraer HORQOSPA = Extrayendo HORQOSQA = Extraído
TAPUY = Preguntar, interrogar TAPUSPA = Preguntando TAPUSQA = Preguntado
TARPUY = Sembrar TARPUSPA = Sembrando TARPUSQA = Sembrado
WAYLLUY = Amar, querer WAYLLUSPA = Amando, queriendo. WAYLLUSQA = Amado, querido
MUNAY = Querer, desear, amar MUNASPA = Queriendo, deseando MUNASQA = Querido, deseado
SUFIJO «Y»
Aparte de cumplir la función de sufijo infinitivo verbal y señalar el imperativo,
este sufijo
también se usa para formar un adjetivo duplicado, aumentando así su valor
cualitativo:
Q’elloy q’elloy… amarillo intenso
Ch’itiy ch’itiy… muy ágil, bastante vivaz
Pukay pukay… rojo intenso.
Cuando se añade a una raíz verbal convierte a este en un nombre abstracto.
K’anchay… luz brilloso Onqoy… enfermedad
Ñak’ariy…. Sufrimiento Kusikuy = alegrate
Kawsay…vida
SUFIJO «-SPA»
Llamado también sufijo nominal, indica una acción realizada en forma paralela,
consecutiva, o como una condición opcional con la acción realizada en el verbo
principal, en este caso ambas acciones son realizadas por el mismo sujeto.
La acción principal, lleva el sufijo verbal que le corresponde y la acción
secundaria se marca con el sufijo “-spa”.
Tayta, Allinta qhawaspa purinki = Papá caminas mirando bien
Paykunaqa tususpa, takispa ima rishanku = Ellos están yendo cantando y
bailando
Sipas, Kutimuspaña aswan mijunki = señorita, comerá ya regresando mas bien.
Aswan = Adv: mas bien, mejor, mas. Adj: mucho
SUFIJO «-SQA»
Este sufijo se utiliza para señalar el pretérito pluscuamperfecto; pero, también se
utiliza para convertir el verbo en un adjetivo o como nombre abstracto, de esta
manera cumple la función de un modificador.
Pitaq haqay saykusqa warmiri?=
Kay aychaqa allin t’impusqa kashan =
Qanchu mijusqa kashasqanki ? Tú estabas comido
¿manachu? = ¿no?
POTENCIAL SIMPLE O IMPERFECTA

DESINENCIA PRONOMBRE RAÍZ VERBAL POTENCIAL SIMPLE


+ DESINENCIA
YMAN Noqa Taki + YMAN Noqa takiYMAN = Yo cantaría

WAQ Qan Taki + WAQ Qan takiWAQ = Tú cantarías

NMAN Pay Taki + NMAN Pay takiNMAN = Él o ella cantaría

SUNMAN Noqanchis Taki + SUNMAN Noqanchis takiSUNMAN = Nosotros cantaríamos ( i )

YKUMAN Noqayku Taki + YKUMAN Noqayku takiYKUMAN = Nosotros cantaríamos ( e )

WAQCHIS Qankuna Taki + WAQCHIS Qankuna takiWAQCHIS = Vosotros cantaríais


Uds. cantarían
NKUMAN Paykuna Taki + NKUMAN Paykuna takiNKUMAN = Ellos o ellas cantarían
MODO SUBJUNTIVO DEL VERBO
Este modo expresa una posibilidad, algo hipotético equivale al “si”, “cuando”, “mientras que”.
)KUNAN PACHA = TIEMPO PRESENTE
Noqa Puriqtiy = Mientras que yo camine
Qan puriqtiyki = Mientras que tú camines
Pay Puriqtin = Mientras que él camina / ella camina
Noqanchis Puriqtinchis = Mientras que nosotros caminemos
Noqayku puriqtiyku = Mientras que nosotros caminemos
Qankuna puriqtiykichis = mientras que ustedes caminan
Paykuna Puriqtinku = Mientras que ellos caminan
Qhawarichiykuna = Ejemplos
Mamay kawsaqtin, noqa purututa mijuyman
Noqa ch’usaqtiy, manan wayk’usaqchu
Paykuna asnaqtinku, noqa ayqerikusaq
Noqa Puriqtiy = Mientras que yo camine
Qan puriqtiyki = Mientras que tú camines
Pay Puriqtin = Mientras que él camina / ella camina
Noqanchis Puriqtinchis = Mientras que nosotros caminemos
Noqayku puriqtiyku = Mientras que nosotros caminemos
Qankuna puriqtiykichis = mientras que ustedes caminan
Paykuna Puriqtinku = Mientras que ellos caminan
Noqa llank’aqtiy , qan imatan ruwanki? = Cuando yo traje, ¿tú que vas a hacer?
Qan llank’aqtiyki mikjuna kan = Cuando tú trabajas hay alimento
Pay llank’aqtin noqanchis samanchis = Cuando él trabaja, nosotros
descansamos
Noqanchis llank’aqtinchis, paykuna pujllashanku = Mientras que nosotros
trabajamos, ellos están jugando
Noqayku llank’aqtiyku, paykunataq qhawawashanku = Mientras que nosotros
trabajamos ellos nos están mirando
Qankuna llank’aqtiykichis, Intipas lloqsimun = Cuando trabajan uds. Hasta el
sol sale
Paykuna takiqtinku, Noqanchis tususunchis = Mientras ellos cantan Nosotros
bailamos
• MODO SUBJUNTIVO
• Primera forma
• PRESENTE:
• Noqa takiNAY = Yo cante
• Qan takiNAYKI = Tú cantes
• Pay takiNAN = Él o ella cante
• Noqanchis takiNANCHIS= Nosotros (as) cantemos ( i )
• Noqayku takiNAYKU= Nosotros (as) cantemos ( e )
• Qankuna takiNAYKICHIS= Vosotros (as) cantéis
• Paykuna takiNANKU= Éllos (as) canten
• Conjugado en el aula
Noqa phawanay =
Qan phawanayki =
Pay phawanan =
Noqanchis phawananchis =
Noqayku phawanayku =
Qankuna phawanaykichis =
Paykuna phawananku =
 
PRESENTE: Segunda forma
• Verbo cantar = Simichaq Takiy
• Noqa takiQTIY = Cuando yo cante
• Qan takiQTIYKI = Cuando tú cantes
• Pay takiQTIN = Cuando él o ella cante
• Noqanchis takiQTINCHIS = Cuando nosotros cantemos ( i )
• Noqayku takiQTIYKU= Cuando nosotros cantemos ( e )
• Qankuna takiQTIYKICHIS = Cuando vosotros cantéis, cuando uds.
canten
• Paykuna takiQTINKU= Cuando ellos o ellas canten.

• Conjugado en el aula VERBO PEGAR

Noqa maqaqtiy =
Qan maqaqtiyki =
Pay maqaqtin =
Noqanchis maqaqtinchis =
Noqayku maqaqtiyku =
Qankuna maqaqtiykichis =
Paykuna maqaqtinku =
• PRETÉRITO IMPERFECTO
• VERBO CANTAR
• Noqa takiYMAN = Yo cantara o cantase
• Qan takiWAQ = Tú cantaras o cantases
• Pay takiNMAN = Él o ella cantara o cantase
• Noqanchis takiSWANCHIS = Nosotros (as) cantáramos o cantásemos ( i )
• Noqayku takiYKUMAN = Nosotros (as) cantáramos o cantásemos ( e )
Qankuna takiWAQCHIS = Vosotros (as) cantareis o cantaseis
• Paykuna takiNKUMAN = Ellos o ellas cantaran o cantasen.

VERBO GOLPEAR DENTRO DEL AULA


Noqa takayman Yo golpeara
Qan takawaq Tú golpearas
Pay takanman Él golpeara
Noqanchis takaswanchis Nosotros golpeáramos
Noqayku takaykuman Nosotros golpeáramos
Qankuna takaywaqchis Vosotros cantareis
Paykuna takankuman Ellos golpearan
• PRETÉRITO PERFECTO
• VERBO CANTAR
• Noqa takiYMANRAQ = Yo haya cantado
• Qan takiWAQRAQ = Tú hayas cantado
• Pay takiNMANRAQ = Él o ella haya cantado
• Noqanchis takiSWANCHISRAQ = Nosotros (as) cantáramos o cantásemos
• Noqayku takiYKUMANRAQ = Nosotros (as) cantáramos o cantásemos
• Qankuna takiWAQCHISRAQ = Vosotros (as) hayáis cantado
• Paykuna takiNKUMANRAQ = Ellos o ellas hayan cantado.

VERBO SALTAR

Noqa p’itaymanraq Yo haya saltado


Qan p’itawaqraq Tú hayas saltado
Pay pítanmanraq Él haya saltado
Noqanchis pi’taswanchisraq Nosotros saltaramos
Noqayku p’itaykumanraq Nosotros saltaramos
Qankuna p’itawaqchisraq Vosotros hayais saltado
Paykuna p’itankumanraq Ellos hayan saltado
• PRETÉRITO PLUSCUANPERFECTO

• Noqa takiYMAN KARQAN = Yo hubiera o hubiese cantado


• Qan takiWAQ KARQAN = Tú hubieras o hubieses cantado
• Pay takiNMAN KARQAN = ÉL o ella hubiera o hubiese
cantado
• Noqanchis takiSWANCHIS KARQAN = Nosotros (as) hubiéramos o
hubiésemos cantado ( i )
• Noqayku takiYKUMAN KARQAN = Nosotros (as) hubiéramos o
hubiésemos cantado ( e )
• Qankuna takiWAQCHIS KARQAN = Vosotros hubiereis o hubieseis
cantado
• Paykuna takiNKUMAN KARQAN = Ellos o ellas hubieran o
hubiesen cantado
 
 
QHANRA WILLAKUY I
(Relatos picarescos)
HOQ RUNACHAÑATAQ TAKAN HOQ PUNKUTA, WASIYOQ TAYTA KICHAYKAMUQTIN, NIN:
BUES DISS…TAYTA. PATRONNIYMI KAMACHIMUWAN, AMA HINA KASPALLAS SIÑORAYKIQ
SILLA
MONTURANTA RATULLA MAÑAYKUSPA QOYKIWANKIKU. WASIYOQÑATAQ KUTICHIN:
MMH…MANAN KANCHU… NIMUY CHAY PATRONNIYKIMAN, SIÑORAYTAQA IMPILULLAMPIN
SILLAKUNI.

Traducción
Un hombrecito toca una puerta, y cuando el dueño de la casa abre, le dice:
Buenos días…señor. Mi patrón me manda a decirle que por favor, la silla montura de
su señora esposa nos preste un rato.
El dueño de la casa, responde:
Mmh…No tengo, dile a tu patrón, que a mi señora cabalgo sólo al pelo.
 
QHANRA WILLAKUY II
GOBERNADORPAPI HOQ WARMICHA KIJANTA CHURAKUN. (Nanayninta)
HOQ RUNAÑATAQSI CHAJRAPI PAYWAN TUPARUSPAN SAQTARUSQA HINASPAN ABUSARUSQA.
GOBERNADOR, RUNATA AYSARACHIMUSPAN, TAPUN: CIRTUCHU KAY WARMITA
ABUSARURANKI CHAJRA PURUMPI? ¡CLARUCHALLATA WILLAKUY,
RUNA!, ¡HUM! MANAN ABUSANICHU, TAYTA. GUSTULLANWANMI KARQA. MISK’ILLATAÑAN
KUYUYKACHAKUN.
¡MANAN, TAYTA! – QAPARINÑATAQ WARMI. K’ASPI HINA KAQTINMI, RABIAMANTA P’AKIYTA
MUNARQANI.
Traducción
Ante el gobernador, una mujercita puso su queja. Manifestando que, un hombre habiéndose
encontrado en la chacra frente a frente, le había abusado.
El gobernador, haciéndole llamar al hombre, le interroga: es cierto, que a esta mujer, has abusado
en la chacra. ¡Avisa la pura verdad y nada más que la verdad!, ¡ohm!
No he abusado señor. Estuvo con su gusto. Y qué rico se movía. ¡No es así, señor! – grita la mujer.
Era como un palo y de rabia quise romperle.
 
QHANRA WILLAKUY III
HOQ RUNAS, MACHASQANIRAQ PURIYKACHASQA RAYMI P’UNCHAYPI, UNU HISP’ANAYARUQTIN, IGLESIA
PUNKUQ KINRAYLLAMPI HISP’AKUN.
CHHAYNA KAQTINÑATAQ, ISKAY WARMIKUNA IGLESIAMANTA LLOQSIMURANKU, LLIJLLATA UMANKUMANTA
CHUTAYKUSPANKU. RUNATA HISP’ASHAQTIN RIKURUNKU, HINASPAÑATAQ HOQ KAQNIN WARMIQA
QAPARIYTA QALLARIN:
¡JESUS MARÍA!..ACHACHALLAW, QHANRA RUNA ¡IMA DEMONIOM, KAY! RUNAÑATAQ HINK’IYKUSPA,
KUTIPAKUN:
¡AMA MANCHAKUYCHU, MAMA! ¡KUNKANMANTAN HAP’IYUSHANI!

Traducción
Un día de fiesta, un hombre que parecía borracho caminaba de un lado a otro, y cuando le dio
ganas de orinar, orinó al costado de la puerta de la iglesia.
En ese momento, dos mujeres salían de la iglesia, jalándose la manta de la cabeza. Vieron al hombre orinar,
entonces una de ellas empezó a gritar:
¡Jesús María! ¡Qué barbaridad, mira al sucio éste! ¡Qué demonio es éste!
Y el hombre, empinándose, responde:
¡No temas mamá! ¡Estoy sosteniendo del cuello
Miju Suya Pujlla Taka Ñaqcha Rachi Hayt’a
Noqa Mijuyman
Qan mijuwaq
Pay mijunman
Noqanchis mijusunman
Nokayku Mijuykuman
Qankuna Mijuwaqchis
Paykuna mijunkuman

Noqa suyayman
Qan suyawaq
Pay suyanman
Noqanchis suyasunman
Nokayku suyaykuman
Qankuna suyawaqchis
Paykuna suyankuman
CRITERIOS DE EVALUACIÓN DE PROYECTOS
1)Demuestra dominio y conocimiento del tema
2)Su exposición es coherente con el tema
3)Expresa sus ideas de manera fluida
4)Utiliza la entonación, la pronunciación y el tono de voz apropiado
5)Utiliza el vocabulario aprendido en clase (vocabulario objetivo)
6)Utiliza las estructuras gramaticales de acuerdo al nivel
7)Hace uso de las TIC's y/o materiales de apoyo (ayudas visuales)
8)Acompaña su exposición con gestos naturales y espontáneos ESCALA
10 Excelente
9)Presenta su exposición en el tiempo apropiado
9 Muy Bien
10)Responde las preguntas de manera correcta 8 Bien
  7 Regular
• PUNTAJE FINAL 4-6 Insuficiente
  0 -3 Insatisfactorio

También podría gustarte