Está en la página 1de 12

SAWUTANAKAN CHIMPUNTAT AYMAR LAQAMP YATI (ASTRONOMA AYMARA CODIFICADA EN LOS TEJIDOS) Elias Reynaldo Ajata Rivera1 CHUMSTA

(Resumen) Aka yatxatatanx, aymar amuyunakarjamaw sawutanakax uakipata, laqamptuqit kuna yatianakay utjchi, uk jikxataataki. Ukhampanx, qalltkasax jakwisan thakhinakap uachtaytan, anqat jutat amuyunakax kunjamasa, jiwasan sarwisax kunjamarakisa ukas amuytatarakiwa. Ukxarux, jiwasax kunjams sawutanak apnaqtan ukatw qillqtaraktan. Ukanak niy uakipxasaw, wara waranakan, Lupin, Phaxsin, Pachamam Uraqin chimpunakap thaqha qalltataraki. Wara war qutunakatakix, saltanakw jikxattan; Ali Pakita, Wiphala, Wara War Taja, Qarwa, Chakana, Qurawa ukanakataki. Maysatuqitx, Lupitakix m qawqha saltanak jikxatawiyaraktanwa; jupax jaqjam jakwiniwa ukhamarak inti jalsux sawut saminakas kikipakiwa, sasas sawiyaraktanwa. Phaxsirux lupin yuntapjam ujataraki; ukampirus janiw jupatak sumx saltanak jikxatawikaraktanti. Aka qillqatanx, Pachamam Uraqisarux kunjams jamuqaax wakisi, kunats yatiqa utanakan yatichapkist ukhamax jan jiwasatak askki ukanakatxats amuykiptatarakiwa. Ukhamatwa, sawut chukus uraqin taypipjam, Intin thakhipjam amuyasi. Tukuyaatakix, uraqisan jakwipatwa arstaraktan ukhamarakiw wayratakis illapatakis saltanak uachtayaraktan. Juka arunx, aka qillqatampix aymar markasan yatianakap wasitat qhanstaya thaqtan, jan akat qhipar chaqtxaapataki, yatiqa utanakans yatichasiapataki. Niy sisxtanwa, amtwisax sarwis taypitpach sarantayatawa kunattix yaqhip jila kullakanakasax anqar utat lupiwinakampikirakiw qillqa yatxapxi; ukhamat jiwasan thakhinakasat armasisina. Yatxatawx Jacha Suyu Paka Jaqin kunkanchayataraknwa, saaw waktistu; chiqpachansa, Tarixra (Corocoro) Aylluna. En esta investigacin, se analiza los tejidos de acuerdo al pensamiento aymara con el fin de encontrar la sabidura existente en relacin con la pacha. En ese entendido, al empezar se muestra
1

AJATA RIVERA, Elias Reynaldox Pakajaqi Jacha Suyun yuririwa, (UPEA) Pata Markankir Jacha Yatxata Utanw, Arumpit Arunakampit Yatxata Thakhit mistsuwiyi ukjamarak Consejo Universitario (HCU) Irpirjam piqinchtawiyi. Maysa tuqutx, UPEAn Arumpit Arunakampit Yatxata Thakhi (http://eliasreynaldo.blogspot.com) sata blog uksanwa qillqtatanakap uachtayaraki. Qillqtan chiqapax elias_two7@hotmail.com ukawa. AJATA RIVERA, Elias Reynaldo naci en la Provincia Pacajes, egres de la Carrera de Lingstica e Idiomas de la Universidad Pblica del Alto (UPEA) donde ejerci la Presidencia del Consejo Universitario (HCU). Por otro lado, publica artculos en el blog Lingstica e Idiomas UPEA (http://eliasreynaldo.blogspot.com). Su correo electrnico es elias_two7@hotmail.com.

los principios de nuestra existencia, tambin se reflexiona sobre las caractersticas del pensamiento occidental y de nuestra cultura. Posteriormente, escribimos sobre cmo nosotros utilizamos los tejidos. Despus de tocar aquellos puntos, se empieza a buscar los conos de las estrellas, el Sol, la Luna y la Madre Naturaleza. Encontramos saltas en los tejidos para las constelaciones Ali Pakita, Wiphala, Wara War Taja, Qarwa, Chakana y Qurawa. Por otro lado, hemos hallado algunas saltas para el Sol y tambin sostenemos que l tiene vida y que los colores de los tejidos se asemejan a la salida de los rayos solares. A la Luna, se la percibe como la pareja del Sol; sin embargo, no hemos establecido exactamente saltas para ella. En este artculo, tambin se considera sobre la manera adecuada de disear los mapas de nuestra Madre Tierra as como se reflexiona respecto a lo inapropiado de lo que nos ensearon en las instituciones educativas. De esa manera, se relaciona la costura de los tejidos con el ecuador de la tierra y el recorrido del Sol. Para finalizar, hablamos de la vida de nuestra tierra; tambin existen saltas para el viento y el rayo. En suma, con este escrito buscamos difundir nuevamente los conocimientos de nuestro pueblo aymara para que en el futuro no se pierda y se ensee en las unidades educativas. Ya dijimos que nuestro razonamiento se realiza en el marco de nuestra cultura dado que algunos de nuestros hermanos y hermanas ya suelen escribir nada ms que con ideas alienadas, olvidando as nuestros procedimientos. Cabe sealar que la investigacin se llev a cabo en la Provincia Pacajes; precisamente, en el Ayllu Tarejra (Corocoro). Wakisir arunaka: Aymar sawutanaka, pacha yati, saltanaka, wara waranaka, suni sarwinaka. Palabras clave: Tejidos aymaras, geografa andina, saltas, estrellas, cultura andina. AYMAR YATIMPI ANQA AMUYUNAKAMPI (La sabidura andina y el pensamiento occidental) Anqa markanakan lupwinakapamp phuqhantat jaqinakax janiw jiwasan yatinakasarux yqapkiti. Ukat sipans, jiwasan yatianakasat arsupki ukjax, jan wakiskir arunakampiw sutincha yatipxi. Jupanakatakix janiw yatinakasax chiqpankkiti; ukatw kastill arunx etno- arsump taqi kuns chhijlla yatipxi. Ukjamatw chimpu yatisarux etnosemiologa sas sutinchapxi jan ukax jakhu yatisarus etnomatemtica sutimp utapxi, jupanakan yatianakapakis chiqakaspa, ypankkaspa ukjama. Jupanakjam jiskachir amtanisn ukasti, jiwasax yatianakapar etnogeografa, etnoastronoma jan ukax etnomedicina ukham sutincharaksna.

Maysa tuqutxa, markasanx jilpachanix janiw jiwasan sarwinakasarjamax qillqapkiti janirakiw yatxatapkisa, anqa amuyunakampikiw uakipapxistu. Ukhamanak ujasaw, Fausto Reinaga jilatax Bolivia es un pas sin escritores ni artistas. Una miserable y despreciable colonia intelectual de Occidente (1971. 32 u.2) sasinx qhurut arstawiyarakna. Ukhampanwa, jichhax amuyunakasarjam qillqa yantawiyarakini. Aymaranakan yatinakapax mayja kankaanirakiwa, janiw anqa markat jutir ciencia ukjamakiti. Jiwasax yati ukatw parltan, janiw ciencia uka arutakix kuna arus aymaranx utjkiti, cienciax m lupwik jay sa yati, uka lupwix anqa markankiri ukakiwa, janiw jiwasankirx askiw sa yatkiti. Aymar yatinakax yupaychwimpis mayachthapitakiwa (Soza, 2012, 22 u.). Qhana arunx, m aymar jaqix janiw anqa markankirjam lupkiti.3 Aka amuyunakaw Yati ukarux thurxasipxi: taqi kunas jakwiniwa; apunakampis qamatawa; ynakas qachuni urquniwa; Pachamamax4 yqatawa; jaqi purax m wilanjam ujasitawa; tama amuyuw sapa amuyut sipans nayr yqata: jilrinakar yqaawa; pachaw taypinki, janiw jaqkiti; yanapkiptasias, muyuyaas, phuqhachtasias, khuyapayasias, utjarakiwa. m amtar purias, cienciax apnaqwinak lurawinak jukampinakampinakas

Maysatxa,

qhanstayaatakikiwa, jaqi amuyutpach luratakiwa, Pachamam qirwjaatak amtatawa, jakwi mayjaptayaa muni, Pacha ynakar anqhachaarus purikirakiwa (Estermann, 2011, 116-120 unk.5). Jichhax sisktan uka amuyunakasampiw aka qillqatx laqanchayani. SAWUTANAKAN KANKAAPA (Esencia de los tejidos) Sawutanakax kunayman kunkin luratawa: ynak qipnaqaataki, wawanak uywaataki, kuka imaataki, chuqi winaataki, isjam uskusiataki, jukampinakampi. Ukhamatwa, sawutanakax m jaqina, m markana kankaapa uachtayapxi; kikiparakiw, kuna sarwinis uk yatiyistu. Ukatuqutx Aurelio Castedux siwa:
La prctica del tejido tambin sirve como medio para la representacin del imaginario de cada regin. El confeccionar los textiles (tejer) permite a este pueblo o comunidad, plasmar su pensamiento y filosofa y la visin del medio ambiente (fsico y natural) que lo rodea en una prenda ya sea una llixlla o en un poncho, que son una sntesis de la cosmovisin de ellos (2011, 354 u.)

2 3

Aka qillqax unaqa sa muni. Kastill arunx pgina ukhamaxarakispawa. Luis Sozax el pensar aymara es muy distinto del meditar occidental basado en la lgica aristotlica; el aymara antes de captar el objeto por medio de la experiencia sensorial, lo percibe por medio de una vivencia interior que se concreta no en el simple objeto (2012, 43 u.), siwa. 4 Pachamama, Lupi, Phaxsi arunakax jilr jacha qillqanakampiw qillqa qalltata kunattix apunakasan sutipapxiwa; yaqha kikip kankaan arunakax ukhamarakiw ustapxi. 5 Aka qillqax unaqanaka sa muni. Kastill arunx pginas ukhamaxarakispawa.

Waljaniw, aymaranakax janiw nayrax qillqa yatipkanti, sa yatipxistu. Ukampirus jiwasan qillqanakasas yatxatwinakasas sawutanakan, pitatanakankaskiwa. Amuyaatakix saraksnawa, jichhrunakax sawurinakax kunayman arunak qhanstaya yatipxi; uk ujasax, nayrax kikipakiraknwa, saraksnawa. Jichhax, kunjams pachxat yatxatatanakasax chimpuntata, uk uakiptarakini. PACHA (Pacha) Pachax p chama6 sa muni; aka arux paya,7 chama8 uka aymar arunakat juti. Aka jiska qillqatanx, laqampumpit uraqimpit parlaatakiw pacha arx apnaqani. Maysatx, niy jukamp patanx sawiyxtanwa, jiwas aymaranakatakix taqi kunaw pachanx jakwini; pata tuquns, manqha tuquns, jikxatasktan uka chiqansa. Nayra pachanakatpachx, yatirinakamp amawtanakampiw laqamp uchukipxiritayna. Jupanakax pachapar yapuchaataki ukjamarak apunakasar sawutanakan

yupaychaatakiw wara waranakxat yatxatapxirna. Ukampirus janiw ukaruk qhiparapknti, jan ukast sutinak uskupxarakirna, yaqhipkutix uywa sutinakampi jan ukast aka uraqin utjir ynak sutinakampi. WARA WARANAKA (Las estrellas) Laqampun jikxatasir wara waranakarux kastill arunx Va Lctea sutimp utatawa; ukampirus aymaranakatakix Alaxpach Jawira9 satawa. Ukhamax janiw uraqinakx jawiranakax utjkiti jan ukax alaxpachans utjarakiwa. M away saltanx akhamaw ujasi:

Alaxpach Jawir salta (Salta de la Va Lactea)

Alaxpach Jawir jamuqata (Fotografa de la Va Lactea)

Aka saltanx chankhanakax jiskat jiskat sawutawa; ukatw, wara waranakakaspas ukham unaqi. Kastill arunx wara war qutunakarux galaxia sutimp utatawa; aymaranx jawiraxarakispawa. Jan uka arux walkchi ukasti, Va Lctea ukar sutichatapata, phiriru sutimpiw utaraksna kunattix aka qutunakax qapu phirirur utasitapxiwa.

6 7

Uka p chamax utjaa pachampi mkhipir pachampiwa. Kastill arunx DOS ukhamarakiw atamkipwipaxa. 8 Kastill arunx FUERZA ukhamarakiw atamkipwipaxa. 9 Yaqhip tuqunakanx, Wara War Jawira, Wara War Thakhi, Wara War Willi, Laqamp Jawira ukhamarak Wayra Thakhi sutinakamp utatarakiwa.

Wali nayra jan amtka pachanakatpachaw, laqamp uchukisax, jaqix kunayman unaqanak wara waranakan amuyirna; ukhamatwa, Alaxpach Jawiranx, taqi kast uywanakamp ynakampiw jupatak utjaraki. Jichhax sawutanak uakipaaw waktistu; nayraqatx saltanak ujani thiyaparust wara war qutunakraki. Jiskxatas jiskxatasax, akrinakw jikxataraktan:

Wara War Taja (Enredo de estrellas)

Chakana (Cruz Andina)

Qarwa (Llama)

Qurawa (Honda)

Ali Pakita10 (rbol desgajado)11

Wiphala (Wiphala)

Aka alaxpach qutunakax janiw wara waranakampik amuyataknti, jan wara waranakan chamak chiqanakamp kunaw phuqhachatarakna. Wara war qutunakax janiw uachtayktan ukanakakikarakiti, jukampinakaw utji, ukanakat yatiatakix jukamp sawutanakaw uakipan munasiraki. Aka chiq tukuyaatakix, wara warax kunjams sawutan ujasi uk qhananchtani. Teresa Gisbertampi, Silvia Arcempi Martha Cajiasampix (2006), Arte Textil y Mundo Andino qillqatapanx, m pusi kuchut 12 siqinakamp muyukipat chimpuruw wara waraw sasin sawiyapxi:

Wara wara (estrella)

10 11

Yaqhip chiqanakanx Ali Pakjata sutimpiw utapxaraki. Wara war qutu jamuqanakax http://pueblos originarios.com/sur/andina/aymara/constelaciones.html uka chiqat apstatapxarakiwa.

LUPIMPI PHAXSIMPI (El Sol y la Luna) Sawutanakanx lupix kunayman utaniw ustaraki. Yaqhipanx janiw anch chama cham tukutkiti yaqhanakansti nayrani, lakani ukhamarakiw usti. Maysatxa, amtaaw wakisiraki: Lupirux Willka, Inti sutinakampiw utataraki. Ukampirus janiw kunapachas aka arunakax apnaqaa ukxatx arskaaniti, ukax yaqha yatxatawinak sartayaatakiw askirakni.

Lupi saltanaka (Saltas del Sol)

Yaqhip chiqanakanx, lupirux Willka Tata sasaw sapxaraki kunats ukham sappacha? Intix aymaranakan apusawa. Nayra achachila awichanakasax juparuw yupaychapxirna; Pachamamarus, Uywininakarus, Achachilanakarus, ukhamaraki. Aymaranakan jakwisaxa lupimp mayachtatawa. Marasa, urusa, Inti jalsunk ukjaw qallti. Ukatwa, Machaq Marax Tiwanakun Inti jalsunk ukapachax katuqata; qhan qhana arunxa, janiw jiwasatakix marax chika arumax qallantkiti, kamisti anqa markat apanit machaq marax qalltki ukhama. Mara mayjtwinakas Luppanwa utjaraki; jallupachampit awtipachampitw arsuskaraktan.12 Kunjamti niy sawiyxtan ukhamarjamax, taqi kunaw aymaranakatakix jakwini. Lupix uka kikiparakiw patatpach uchukiniskistu. Alwatat qalltas jaypuntaapkamaxa, Lupirux jaqirjamaw ujata. Ukatwa, jaqix niy tayk awkixtan ukapachatakix, akaw jaypuski sa arus utji; ukalaykurakiw Lupirux yaqhip saltanakanx kajkir ajanuni sawupxi. Yaqha tuqutxa saraksnawa, sawutanakanx aymar warminakax Intin qhantanitaparjamaw saminakx tilantapxi. Ukhamawa, ikianakas, awayunakas, tarinakas, istallanakas, chuspanakas, punchunakas, yaqha sawutanakas Inti jalsur, Inti jalantar, chika urur utasitapxiwa. Wila awayunx chiyar wilat janqu wilar purikamax walja saminakaw ustapxi, ukxarust mayamp chiyar wilar puriatakix pachpa saminakaw utjaraki. Uka pachparakiw, yaqha saminakanx utjaraki.

12

Anqat jutat amuyunakarjamax pusi mara jaljwa yatichapxistu: primavera, verano, otoo, invierno ukhama. Ukampirus janiw aka jalanuqwix suni uraqitakix walkiti, janiw sum primaveramp otoompix amuyaskiti. Ukatwa aymaranakax p pacharuk marx jaljtan: jallu pachampi awti pachampi; aka qhiprinx, juyphi pachamp lapak pachampiw jikxatasipxaraki. Uka p jaljarjamaw lurwinakas thuqhunakas (sikux awtina, tarqast jalluna) wakiyata.

Inti Jalsu (Salida del Sol)

Aymaranakax pata pampanakanpin nayratpach qamasipxirna; ukjampanx, jaya khunu qullunaks jaya pampanaks ujapxarakirnwa, janiw chumi manqhanakanjam jakaruk unjapknti. Ukatpi, nayranakapax Willka Tatar misturs mantirs amuyapxirnxa. Ukanak ujasax, kikipak saminak sawutanakapar tilantapxarakirin, sapxistuwa. Jiwasatakix taqi kunas panipiniwa, Inti Tatax Phaxsi Mamampiw chikachasi. Sawutanakanx, Phaxsix janiw anqa amuyumpjam jamuqat jikxata munakiti. Jupanakax qasantatw jamuqa yatipxi, jiwas taypinx janiw ukhamakaspati, janiw qasantat jamuqatakarakispati, taqpachaw ustaraki. Ukjampanx, janiw aka yatxataw sartayaatakix phaxsitak saltanakx sum jikxatawiktanti; ukampirus, yaqhip wallkha amuytwinakar puriwiyaraktanwa. Nayraqatax siristwa, phaxsi saltax pusi kuchunispawa, Lupinkiris kipkaki. Ukxarux sarakiristwa, janiw sawurinakax saltanakx Lupitakkik lurapkaspati, jan ukax, phaxsitakix utjarakpachawa kunattix urunak jakhuataki, sarwinak kunkanchayaatakiw phaxsir utaax munataraki. Ukhamawa, nayra tayk awkinakasax m maranx 13 phaxsinipxanwa; ukax sa muniwa: Phaxsi Mamatakis, 28 uru tamatakis pachpa aruw apnaqatnxa: phaxsi.

Phaxsin saltapaspawa (Posible cono de la Luna)

Lupir utasitarakiw phaxsin jakwipaxa. Sillus kikipak jiskakk ukjax, Wawa Phaxsi sutimpiw utaraktan, ninkhar yuritakkaspas ukhama. Saprunjamaw jiskaptis jachaptisa; ukatwa, kunjamaskchiy ukhamarjamax jayri, llulluqa, urta, sunaqi13 arunakampis kunayman unaqanakapar uttan. Aka chiq tukuyaatakix saraksnawa: phaxsin sarwinakapax kun luraatakis sum yatiawa; jayrinx yamas janiw isis taxsukiti, sapxiwa.
13

Aka pusi arunakax phaxsin sarwinakapawa.

PACHAMAM URAQI (La Madre Tierra) Jichhurunakax anqat jutat amuyunakampix uraqis ujanx mayj yatichapxistu, urinsayarux14 pataruw uskuyapxistu, aransayarust15 aynacharuraki. Yaticha utanakans ukpin iwxapxistu, jan ukham jamuqxatax, jan waliw sasaw tuqisipxi. Ukampirus ukjam uraq jamuqaax janiw askkiti. Urinsayankir markanakakis jiwas patankkaspa, wali chamanipkaspa ukham amuyayistu. Jiwasax aynach tuqurukirakiw uchtastan. Yaqhip anqa markankir jaqinakax yamakis urinsayankir markanakaw wali chamanipxi, qamiripxi, jukamp nayrtatapxi sasaw jiskachapxarakistu. Ukampirus, uraq ukham ujatax, janiw taqi chiqankir markanakax kikipak ustapkiti, mayninakapiniw patankasipki, yaqhanakask aynachtayataw jikxatasipxaraki:
Urinsaya (norte)

Inti jalanta (oeste)

Inti jalsu (este)

Aransaya (sur) Anqa amuyun jamuqa (Mapa occidental)

Ukampirus, sarwinakasarjamax janiw urinsayarux patar uskuax waktkiti. Punchunakamp awayunakampix payat chukthapitapxiwa, uka chiqatw kunayman saminakapax kikipat paypach tuqur sawuntat ustapxaraki (Snchez, 1995, 21 u.). Mallkunakan, jilaqatanakan, mama tallanakan isinakapxat yatirinakax punchunakampin awayunakampin p chiqapax urinsayampir aramsayampiruw amtayistu sapxiwa. Ukhamax punch uskusktan ukjax, maysa tuqupax kupiruw janxatti, yaqha tuqupast chiqaruw janxattaraki. Uk ujasax, janiw aymaranakatakix urinsayax pata tuqur jamuqatakaspati, saraksnawa.

14

Qillqirinakax urinsaya jan ukax alaya, alaxa arunakw Inti Jalsut chiqankki ukatuqutakix apnaqapxi; Inti Jalsu kupitakisti aransaya, aynacha sutinakraki. 15 Urinsaya arux pata uraqi sa muni, aransayast aynacha. Ukampirus janiw achachil awichanakasax aliqak ukham sapxirkanti, jan ukast, urinsayan jikxatasir chiqanakax aransayankirinakat sipans jukamp alayankapxnwa; Titiqaqa qutatx ukatw umax Pupu qutar jali. Aka lurwix janiw urinsayaw taqit yqata, sa munkiti; janiw, yaticha pankanakan urinsayax patar uchaaw, sas munkarakiti. Ukham lursn ukasti, Inti Jalsur jiskachaaruw mantaraksna.

Urinsayamp Aransayam uanchtayata (Representacin del norte y el sur)

Aka sawutanakan chukupax uraq taypimp sasiwa. Ukapachparakiw, uka chukux Inti Tatan thaqkhipakaspas ukhama. M arunx, akjamarakiwa:
Inti jalsu (este) Inti jalsu (este)

Urinsaya (norte)

Aransaya (sur)

Urinsaya (norte)

Aransaya (sur)

Inti jalanta (oeste)

Inti jalanta (oeste)

Yaqhip sawutanakanx, Lupin saltapax pusi arini chimpump chikaw unsti. Uka saltanakasti chukump chikaw m thiyat maysa thiyar sarapxi. Ukasti, kawksarutix sarapki uksaruw aymaranakax Pachamam Uraqisarux amuyapxirna, sa munaraki. Jiwasarux uka chimpurjam jamuqaaw waktxistu:

Uraq uachayir saltanaka (conos de orientacin)

Maysatxa, chullpanakan punkunakapax Inti jals tuqiruw utata. Nayra achachil awichanakasax lupir utasisaw kawkhans jikxatasipx uk yatipxirna, janiw thiyanakar utasis sarnaqapxirkanti. Jichhakamas, pata pampanakanx, waljaniw utanakapx lupi mistunk uksar utat lurasisipkaki. Jichha pach sarnaqwisanx Inti jalsut utasis sarnaqaax utjaskakiwa. 21 uru mara taqa phaxsit saraqkipanx, Tiwanakunx inti jalsur utataw Machaq Marax katuqata, amparanakas uksa
9

tuquruw luqtata. Qhana Arunx, aymaranakatakix Inti jalsuw wali yqataxa, janiw urinsayakiti. Ukatw uraq jamuqkasax inti jalsux patar usku wakisi.
Inti jalsu (este)

Urinsaya (norte)

Aransaya (sur)

Inti jalanta (oeste) Aymar sarwin jamuqa (Mapa segn la cultura aymara)

Ukhamax kunats inti jalsux patatuqur uraq jamuqkasax uskua? Aka jisktar jaysaatakix, sisktan uka amuyunak amthapini: -Sawutanakan p jananakapax urinsayan aransayan chimpunakapawa. -Awayumpin punchumpin chukunakapax Lupin thakhipawa; uka pachparakiw uraqin taypipapxaraki. -Chullpanakan utanakapax inti jalsur utatapxiwa -Machaq Mar katuqkasax, Tiwanaku markanx, lupir utasaw ampar apttan. Ukham amuytwinak jikxatasax, Tawantinsuyu uraqinx taqiniw kikipat ujasipxirna, sasinw saraksna. Lupitakix, urinsayat aransaykamax pachpa chiqankapxanwa. Ukjamatw, jan khithis mayninak patankknti.
Inti jalsu (este)

Urinsaya (norte)

Aransaya (sur)

Inti jalanta (oeste) Tawantinsuyu Uraqi (Territorio del Tahuantinsuyo)

10

Aka uraqinx, kunayman uywanakamp alinakampiw utji, jupanakamp chiktataw jaqix jakasi. Jiwasax jupanakamp chiktataw qamaraktan. Pachamamax taqiniruw kikipat ujas uywasistu. Niyaw sistan, sawutanakax pachan chimpunakapawa; ukatw, awayuns, tarins, chuspans uywanakamp alinakampix utji. Jacha lurwinak sartayaatakis, jiskanak kunkanchayaatakis, aymaranakax pachan munaanakaparjamaw lurapxirna. Uka kikiparakiw, Pachamamax jiwasjam janchini, unaqani, ukhama, jawiranakas sirkanakapjamawa. Ukatw, jiwasax jan usuntaapatakix sun jupar ujtan. Uka pachpa munasiampiw, wayra samanapatakis, qixi qixu arupatakis saltanak sawuraktan:

Illapa salta (Salta del rayo)

Wayra salta (Salta del viento)

Yapuchaatakix, sawutanakas kikipak sukanakx lurtan. Llamayuatakis qalltat tukuykampin sararaktan; janiw khithis sapa sukat m ali patsus sarkiti. Sawu pampanakas jiskhantanakas16 yapunakaruw utasipxi. Sawutanakax kunapach sataas, kuna uywanakar alinakar unchukias ukanaks yatiyapxarakistuwa (Villarroel, 2011, 181 u.). TUKUCHA (Conclusin) Sarwinakasax jiwasamp chiksipkiwa, laqanchayaaw waktistu. Kunayman yatinakax jiwasan amuyusarjamaw sartaya wakisxi. Ukhampansti, aka qillqatanx ukham amtwimpiw sawutanakx uakiptan. Aymaranakax janiw ina ukhamakx saltanak lura yatipkanti jan ukasti yatianakasw qhanstaytan. Kunayman pacha ynak jamuqtan, ukanak taypinsti wara war qutunaka, Lupi, Phaxsi, jukampinakamp chimpuqtan. Uka pachparakiwa, Pachamama uraqisax kunjamas ujataapa ukxats jikxattawiyaraktan. Yatxatatasarjamax, pankanakanx janiw uraqisax urinsayat patani ustaapax wakisxiti; jiwasan lurwinakasarjamax, Inti jalsuw patankxaapa, ukhamatw mayni markanakampix jukamp kikipat laphinakan ujasxsna. Tukuyaatakix saraksnawa, sawutanakanx kunayman yatinakasaw qillqataski; anqa markankirinakax, aymaranakax janiw qillqanakanipknti, sa yatipxi, ukampirus sawutanakaw qillqanakasx imasipki, waljaniw ukx amuyawixapxaraktan.
16

Vernica Cerecedan qillqatapanx jacha siqinakax tayka, chhuru sutinipxiwa, jiskanakast qallu ukjamaraki. Ukas ukhamapiniskarakiwa; ukampirus jiskhanta uka arux qallunakatakiw Paka Jaqi suyunx apnaqataraki.

11

QILLQATANAKA (Bibliografa) AJACOPA, Sotero (2008). Lxico textil aymara y quechua desde los saberes locales [versin digital]. Recuperado el 27 de agosto de 2013 de http://200.87.119.77:8180/musef/bitstream/123456789/265/1/561-572.pdf AJATA, Elias (2013). Las lenguas nativas frente al espaol. En Lingstica Boliviana 3 (65-78). El Alto: Universidad Pblica de El Alto/Instituto de Investigaciones Lingsticas y Postgrado. CASTEDO, Aurelio (2011). Descripcin iconogrfica y simblica del arte textil en la comunidad de Nio Korn. En Anales de la 25 Reunin Anual de Etnologa, aportes a las ciencias sociales (tomo II). (pp. 353-366). La Paz: MUSEF. CASTILLO, Luz (2009). El aguayo paceo. Recuperado de Recuperado el 27 de agosto de 2013 de http://www.musef.org.bo/uploaded-files/musef-investigacion/Aguayo.pdf CERECEDA, Vernica (2010). Semiologa de los textiles andinos: las talegas de Isluga. En Revista de Antropologa Chilena, 42 (1), 181-198. ESTERMANN, Josef (2011). Filosofa Andina, sabidura Indgena para un mundo nuevo (2da ed.). La Paz: Instituto Superior Ecumnico Andino de Teologa. GISBERT, Teresa; ARZE Silvia; CAJAS, Martha (2006). Arte textil y mundo andino (3a ed.). La Paz: Plural, MUSEF. PANIAGUA, Teresa (2008). Sociologa del ayllu, desde el conocimiento local de Ayata. La Paz: Pachakuti/Abya Yala. REINAGA, Fausto (1971). Tesis india. La Paz: PIB. SANCHEZ PARGA, Jos (1995). Textos textiles en la tradicin cultural andina. Quito: IADAP. SOZA, Jorge (2012). El discurso de la cosmovisin andina, una lectura marxista del mundo andino. La Paz: El Viejo Topo. VILLARROEL, Gloria (2011). Expresiones textiles de los saberes climatolgicos y rituales de productividad. En Anales de la 25 Reunin Anual de Etnologa, aportes a las ciencias sociales (tomo II). (pp. 181-189). La Paz: MUSEF.

12

También podría gustarte