Está en la página 1de 3

Ubicación Geográficamente

Este pueblo quichua se Ubica en la zona norte de Ecuador, al sur de la Provincia de Imbabura.
Se ubica a 95 km al noreste de Quito y 20 km al sur de Ibarra.  Su clima es mediterráneo-
templado seco.

Economía

Producción artesanal

Esta es una de las actividades mas importantes del pueblo, pues esta actividad brinda
economía para todo el pueblo. Se elaboran cobijas, ponchos, sacos, hamacas y sombreros.

Producción agrícola

Actualmente, los kichwa Otavalo desarrollan una agricultura en su mayoría de subsistencia,


debido al minifundio generalizado, en el territorio Kichwa se cultivan una variedad de cereales,
leguminosas, raíces y tubérculos, cucúrbitas, hortalizas y frutas nativas.

Crianza de ganado y animales menores

Esta actividad de igual manera que la agricultura se desarrolla más de auto subsistencia, pues
esto se ha venido reduciendo por su minifundio, nos referimos a la crianza y domesticación de
animales como el cerdo, la vaca, la oveja, el cordero, etc.
LIBRO

Leyendas

El Leche y la Laguna

Paymanqa gustarqa pisqu kasqanmanta musquy, paymanqa wayrakuna hina kallpayta


gustarqa. Chay iskay waynakunaqa huk wayq’ullapin nacerqanku, ichaqa manan
reqsinakurqankuchu; paykunaqa hukniray ayllukunamanta karqanku, aswan mana allinqa,
awqa ayllukunamanta. Huk punchawmi chansa munarqa iskay ñanpa chimpanpi iskay
waynakuna tupanankuta. -Imayna sumaq, maymantataq kay sipascha? -Ima pinqaymi, ñam
pukayarurqani. Ay, imayna sumaq... -Hinaspa qhawawanpuni, kay guambra. Chay
punchawmantapacha, sapa punchaw chay sitiopi citaman riqku aswan allin alabakuykunata
rimanankupaq hinaspa iskayninkupaq kuyanakuy wiñasqanmanta rimanankupaq,
qunqaspanku hukniray ayllukunamanta hamusqankuta. Sapa huñunakuymi especial karqan,
manan hayk’aqpas aburrikuqkuchu; Yaqachus hina iskayninku tukuy kawsayninkupi
reqsinakurqanku hinallataq puriq lloqsiqtinkuqa mana pisiqchu karqan curiquinquekuna
paykunaq muyuriqninpi phawaykachaq. Huk punchawmi suchu simiyuq runakunapa qawasqan
kanankukama, hinaspa venenoyuq mach'aqway hina chismikuna mastarinankama. Sichus
yachanki, comadrita? Chay guambrawanmi Luis desqueqa warkuchkan. Ima manchakuymi, kay
pachakunapi rikusqa kaqkuna. Arí señoracha, kunanqa kay guambraskunatam maqchirunku.
Hinaspapas sut’inmi chay ch’aqwayqa tayta-mamakunaq, ayllukunaq ninrinman chayarqan
hinaspan kay relacionkunata hark’ana karqan, hinallataq honortapas tradicióntapas
defiendena karqan, hinallataq huchayoqkunata, pikunachus rancorta, awqanakuytapas mana
qhawariyta atrevikurqanku, chaykunatan castigananku karqan: Hinaspa, ¿piwantaq
purichkanki? ¿Manachu yachankichik awqanchikkunapa ususin kasqanta? Ichaqa mamay,
paywanmi kuyanakuchkani. Maldición, chay munakuytaqa allin ortigawanmi qichusqayki,
yachachisqayki ayllupa honorninta respetanaykipaq. wasinman kutimurqa tayta-mamanwan
riqsinakusqa: Maldición Guambra, ñam yacharuniña awqanchikkunapa churinwan kasqaykita.
Payqa manan enemigo mamaychu, aswanpas munakusqay runan. Mana chay runakunawan
kuyanakuy, kunanmanta pacha mana wasimanta lluqsinkichu, confianzayta
chinkachirqankichu! Paykunaqa jurarqankun munakuywan hunt’aq sonqowan kawsaypaq,
prometesqaku kuska qhepakunankupaq, imaña kaqtinpas, iskayninkutaqmi munarqanku
atipayta llapa hark’akunata ñanninkupi churasqa kaqta. Huk tutan, chay waynaqa manaña
ñak’ariyta aguantayta atispa, wasinmanta lloqsispa compañeronta maskhaq rirqan. - Maria,
¿qamchu? -Arí, arí, ñuqa kani, kaymanta karuman pusaway. -Shh, upallalla risunchik mana
pipas reparananpaq. Chay iskay kuyanakuqkunam Pucará urquman wicharirqaku, llumpay
ritmipi, yaqa kallpaspanku, makimanta hapinakuspanku, ayllunkumanta ayqispanku, paykunam
qatiykachayta qallaykurqaku. Iskaynin ayllukuna paykunata hap’inankukamataq muyurirqanku,
hap’inankupaqña kashaqtintaq mana suyasqanku imapas pasarqan. Huk phuyuymi iskaynin
munakuqkunata p’isturqan, hark’aq arma hina, sumaq kunkataq, ukhu pachamanta hamuspa,
paykunawan rimarqan. -Ñoqaqa kani Yachak urqumanta, wayrapa, yakupa, ninapa amigun,
yachani historiaykita, yachani sinceridadta, kuyakuytapas, hinaspan hamurqani yanapanaypaq
promesayki hunt’anaykipaq, wiñaypaq kawsanaykipaq, kuska hukwan hukwan. Chay wayna
sipaskunaqa misterioso hina chinkarqanku chay cheqasmanta, qatiqninkunaq ñawpaqenpi,
mana ima rastrotapas saqespa, Yachakqa huk hechizowanmi paykunata hark’asqa,
chaymantan huk sumaq lagunata ruwarqan, kunantaq chay wayq’owan qarpasqa kashan,
chaymantataq, huk majestuoso lechero, pichus urqu patamantapacha suyuta kamachin,
hinaspan willakun laguna munakuyninta.
El oro de Atahualpa

Atahualpa kastillanukuna hap’isqa kaptin, willakuyqa nin, kacharichiyninta kutichipunanpaq,


huk cuarto hunt’ata qurimanta, iskay qullqimanta ima haywarisqanmanta. Kay chaniyuq
q’illaykunamanta imakuna Cajamarca llaqtaman (maypichus Atahualpa hap’isqa karqan)
chayayta qallarirqanku, caravanas de pueblos indígenas nisqapi, paykunaqa imaymana
kitikunamanta jamurqanku; ichaqa, Inka qhapaq suyu hatun kasqanraykun, chay munasqa
kacharichiyta chayachiyqa tardarqan. Hap'iqkuna ukhupi rimaykuna mast'arikurqan, general
Rumiñahui awqaqkuna Francisco Pizarrota huk atipaqkunatapas wañuchinanpaq, tukuy imata
ruphachinanpaq, Atahualpata kacharinanpaq. Chay manchakuyqa anchata chayarqa, chaymi,
pusaq killa hapisqankumanta, chay Inkataqa wañuchirqaku. Yachakunmi Pizarro yaqa llapan
huñusqa saqueokunata apasqanmanta, ichaqa manan allintachu yachakun imachus pasarqan
prometesqa kacharichiymanta puchuqwan, Cajamarca llaqtaman riq qorimanta qolqemanta
caravanakunawan. Yaqachus hina Rumiñahuiqa chay kacharichiyta pakayta atirqan. Atahualpa
wañusqan qhepamanmi Pizarroqa Cuzcoman Sebastián de Benalcázarman rirqan, chaypin
tarirqan huk llaqtata suwasqata, ruphasqata ima. Chayta hap’ispataq Rumiñahui ñanninta
qatirqan, chaytan crónicas nisqaman hina tarirqanku Píllaro altos nisqa qaqakunapi,
Llanganates nisqakunaq qayllanpi. Tukuyninpiqa hap’ispa Quito hatun plazapi ruphachirqanku,
ichaqa mana tariyta atirqankuchu maypi chay qhapaq kay pakasqa kasqankuta. Kunankamaqa
manam yachakunchu imakunam pasarqa Rumiñahui tesorowan, aunque se han llevado
expediciones continuas

También podría gustarte