Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
QORI CHUJCHITA
"Ujtawanchu jaku ripuna? Qori Chujchita, jaku ripuna!" nin. Mana kasunchu
Qori Chujchaqa. Q’umpuriyasan chay urapi. Chaymantaqa nin: "Mana ripuy
munanki chayqa, kunan upirparisqayki!" nin. Wirkhipataman
wichariykuytawankama, kunturqa upirparin, ripuntaj.
VOCABULARIO
t’usu - pantorrilla
tratay - reñir
tatas/mamas - padres
upiy - sorber
wayt’ay - nadar
Uj k’acha sipas karqa, oveja michej; Hilariontaj tatan sapa tutayayta rej
taripaj k’ata wawanta. Payqa libre sajra runa karqa, amulaj warminta. Rumi
sonqoyoj payqa manataj wawanta ni piwan parlachiyta munarqachu.
VOCABULARIO
cheqa - lugar
ranqhero - comerciante
manchikuy - temer
q’ewiy - retorcer
qhorqoy - roncar
llujchiyuy = llujchiykuy
mancharikuy - asustarse
chhaqay - disponer piedras, etc. para formar un fogón para cocinar; poner
algo, usualmente una olla, encima del fogón
machuyay - envejecerse
ATOJ ANTOÑO
"Kumpa Antoño," nispataj Conejitoqa nin "Kay rumita sayachinay tian, sino
tukuy mundota chinkachenqa, bolalamonqa chayqa! Chayrayku kaypi
sayasani."
VOCABULARIO
ujpimá - un día
asikuy - sonreír
Iiiy! - oh!
yarwi - aguja
VOCABULARIO
lliphiy - brillar
qoqawi - merienda
meq’a - abismo, precipicio
sunt’iy - revolcarse
CHULLPA TULLU
VOCABULARIO
wichay - subida
Iiiy! - oh!
k’analla - tiesto
TIRI
I. Nina Runa
Uj supay Nina Runa sutiyoj jatun lawraypi tukuy montesta ruphacherqa. Kay
lawraymantataj ni uj sach’allapis qhepakorqachu. Runastaj ruphachisqas
wañurarqanku, paykuna ukhumantataj uj k’ata runalla kausarisqa.
Kay runataj ruarqa uj t’ojo wasita jallp’a urapi. Chaypi pakakorqa lawray
pasanankama.
Kay monte ukhupitaj, chay runa uj warmita tarikusqa. Kay warmintaj ashqa
qhari wawasta qorqa uj warmi wawitata ima. Chanta chay warmi wawita uj
k’acha sipasman wiñaspa tukorqa. Jatunña kaspataj llakisqa purej kay sipas,
nin, montes ukhupi. Uj p’unchay kasqataj, jina purispa, uj mayu kantupi
chukuytawan, ñawisninta tejrakorqa uj jatun sach’aman. Chay sach’ataj
sutikorqa Ulé, sumachej kulli t’ikasniyoj. "Runachus kanman, munakuyman."
payllataj nikorqa. Achuetewan uyanta pintakuspa, suyarqa Ulé
chayamunankama. Nitaj qhasimanta suyarqachu. Ujllapi Ulé sach’aqa uj
runaman tukuspa chimpaykorqa sipasman. Sipastataj kusisqa munakorqa.
Chay ch’isitaj manaña sapan karqachu sipas. Qhepan p’unchaytataj Ulé
chinkarqa… Sipasqa manchay llakisqa waqaykorqa, mana kutimunanta
yuyaspa.
IV. Tiri
VOCABULARIO
pojchu - volumen comprendido entre las dos palmas de la mano hacia arriba
y uñidas por los meñiques (sinónimo: pojtu)
kusillu - mono
k’aki - quijada
pakaypi - de escondidas
rato - rápidamente
JUKUMARI
VOCABULARIO
cheqa - lugar
t’uku - caviloso
nak’ay - carnear
kutipakuy - rumiar
kutimuy - rebotar
sonqochay - consuelo
DUIKWAN MITSCHAWAN
Duikqa tukuy kay jallp’ata ruarqa; carpintero p’isqoman nerqa "Qan pataman
uraman phawaykachay", ajinata orqos rikhurimorqa; ñaupajta, pichus jallp’a
patapi purej, urmaykoj; orqos kajtenqa, manaña; chanta carpintero p’isqo
kunan p’unchaykunakamapis pataman uraman phawaykachan; chayrayku
orqospis q’enqay uray q’enqay patay ladosman rinku.
"Imata pujllankichej?"
"Ñawisninchejta orqhonchej, orqhoytawantaj yakuman wjch’unchej." nispa
kuticherqanku.
VOCABULARIO
Chimane - una nación selvática que se halla al noroeste del antiguo territorio
de los Yuracarés conlindante con la cordillera
wach’i - flecha
ayllumasi - familiar, pariente
wayt’ay - nadar
wajtay - golpear con algún instrumento como un palo
anta - tapir
cheqa - lugar
tukukuy - fin
LARI-LARI
yachapayay - imitar
mast’arikuy - extenderse
sik’iy - arrancar
manchachej - temible
wasanchay - traicionar
suwintu - buitre
Vocabulario
yuyayman jap'ikuy)
sonqota nanachikuy - arrepentirse (sinón.: maleakuy)
fuente: Antonio Paredes Candia – "Literatura oral del Beni." ("La lechuza".) La
Paz. 1992.
TIGRE RUNA
Uj kuti karqa uj k’ita uywas jap’ej runas; kay runastaj Santa Cruz montepi
tiakorqanku. Mayninpijinalla rej kanku k’ita uywasta jap’ej monte ukhupi,
ashqa alqoswan. Uj haciendaj runasnin karqanku. Chay haciendapitaj llank’aj
kanku, arustawan misk’itawan poqochispa.
Chay kikin cheqapi tiakorqa uj runa Miguel Chubé sutiyoj. Kay don Miguelqa
chiquitano nisqa monte runa karqa, unayña haciendapi tiakoj. Paywan
warminwan mana jornaleroschu karqanku, mana chay sapa
ruasqankumanjina pagasqas karqanku. Miguelqa qara imasta ruaj, aruzta
pallaj misk’ita ruthoj ruasqanmanjina pagasqa karqa, warmintaj t’ajsaj karqa
sapa docena t’ajsasqamantataj pagaj kanku.
Unayña don Miguel haciendapi tiakojtinpis, mana wakin hacienda runas
payta munakorqankuchu, icha chiquitano monte runa kasqanrayku, astawan
layqajina mentasqa kasqanrayku. Patrontaj, letrayoj runaqa, asikoj chay
peonesninpaj macharisqankumanta, Migueltataj jark’aj.
"Arí."
"Imaynataj jap’erqankiri?"
"Ni qhasillapipis!"
Vocabulario
Santa Cruz
jaya nisqa - insulto, mala palabra (sinón.: millay nisqa, khuchi nisqa)
pakayllamanta - de escondidas
sunkha - un pelo que crece en la cara; barba; aquí traduce "bigote" del tigre
ayñay - ladrar
manera de camilla
"Julián!" nisqa.
Paykunawan qhawasusqayrayku…"
Munakuyniy phutumusqan;
Q’ayantintaj sinchi qhon qhon lliuj lliuj kasqa, sinchi parata paramullarqataj,
tukuy supaykuna cielopi kasanjina. Uwijasnin manchasqas kanchankupi uj
k’uchuman k’askaykorqanku. "Kunan p’unchayta mana orqoman risajchu."
nispa payllataj nerqa, chaymanta mayuman uraykorqa p’uñunwan. Jallp’atajri
mosoj parawan q’aparqa. Manataj michej wayna ch’ujllanmanta llojserqachu.
Rosarioqa mayuman chayarqa suyarqataj.
Munakuyniy phutumusqan;
chhichiy - susurrar
thutuy - murmurar
qonchu - turbio
qonchuyay - enturbiarse
ukhu - cuerpo
p'ultikuy - sumergirse
janaj pacha - cielo (religioso)
yanapa - ayuda
tuytuy - flotar
t'iu - arena
churu - isla
fuente: Oscar Alfaro – "Cuentos chapacos Segunda parte." ("La luna muerta
en el río.") La Paz. Bolivia.
2004.
K’UYCHI
tardi urqu patapi pasasqanta. Jampiriqa aqllasqa kuka laqhita llijlla patapi
t'akarispa qhawasqa. Chaypi yachasqa ima unquychus chay runata
jap'isqanta. Yachaspaqa unquqta nisqa: Chay llant'a patapi rikhuriqqa mana
katarichu, k'uychi karqa. Maypachachus pay mancharikuspa wasaman
phawasqa, chaypacha ukhunman yaykusqa. Jampiriqa mana chay jina
unquyta jampiyta yachasqachu, mana imata ruwayta atisqachu katari
ukhunmanta lluqsinanpaq. Chayrayku nisqa: Mana noqapaqchus kay unquy
jampiyqa, mana noqa atisaqchu jampiyta, waqpaqtaq, chay yachaqman
riychiq.
Vocabulario
ichaqa - pero
ch'iya - liendre
ch'unchul - intestino
awantay - aguantar
Rit’itaj may chhika k’achitu sipasman wiñajtin, mana chay ch’ili runa ni
imamanta ama niyta aterqañachu. Anchata mañajtin orqoman llojsichinanta,
uj p’unchayqa "Llojsiy, ari." nisqa "Tutallata llojsinayki; amataj ni pi
rikusuchunchu; chanta ama paqarisajtinraj kutimunayki tian." nispa.
Ajinatataj kay pachaspi anchata kusikorqa chiri wayrapi, ñawisninta lliphipej
ch’askasman tejraspa.
Ch’ili runataj nisqa: "Mana chay chhika jatunchu kani hanaj pachata
taripanaypaj." llakispa nerqa "Tatallayki, Orqoj Wak’an, paylla chayta ruayta
atin."
Vocabulario
ch'ili - enano
jinapis - pero
phurmuy - rebosar
ni jayk'aj rikusqanjina ujllata rikusqa... - por primera vez en su vida pudo ver...
qhencha - individuo que trae mala suerte; destino, hado, fatalidad; peligro,
accidente
Qori Chujchita
Supaypaj Wawasnin
Atoj Antoño
Este es un cuento del zorro llamado en quechua "Atoj Antoño" ("El Zorro
Antonio"), el protagonista más tipificado de los cuentos andinos. Relata tres
diferentes episodios en los que el zorro se hace engañar por su archi-
enemigo, el conejillo de Indias ("Kumpa Conejo"). En el primer episodio
Cumpa Conejo le hace creer que iba a llover fuego, haciéndole entrar en un
foso, cubriéndole con ramas y tierra, y luego picándole la mano con espinos.
En el segundo episodio, Atoj Antoño encuentra al conejo sosteniendo una
piedra grande. El conejo le explica que si cae la piedra se destruirá el mundo,
y le pide que la sostenga mientras él va a comer. El zorro cumple con el
pedido del conejo pero el conejo no regresa. En el tercer episodio, el zorro
encuentra al conejo silbando, y le pide que le enseñe a silbar. El conejo le
dice que tiene que coserle la boca para que silba mejor, porque no tiene la
boca apta para silbar. Después de cosérsela, el zorro ve una perdíz, abre la
boca para comerla y se desgarra toda la boca.
Kuntur
Chullpa Tullu
Aquí la trama del cuento: Una chica, que se llama Gabina, un día no va a la
escuela por miedo de un examen que tiene que dar. Se escapa a un cerro
llamado "Poqotayka". Allí desde un escóndite ve un perro "tan grande como
una vaca". El perro se va y la chica le sigue por el mismo derrotero. Al pie de
un cerro ve un pueblo incáico. Acercándose a las ruinas, se admira de todo lo
que ve. Cerca a las ruinas vive un campesino viejo, Akino Machu, quien,
presentándose como el guardiano del lugar, le advierte de no tocar nada que
halle allí, porque le podría llevar el "Chullpa Tullu". Desobedeciéndo los
preceptos del anciano, toca un artefacto y extrañamente un viento torbellino
le descarta la mano. Va por una llanura y se dirige a donde divisa una
columna de humo. Vuelve trayendo un pequeño monolito y una pequeña
olla. Cuando ya son las doce, regresa a su casa y coloca los dos artefactos
sobre una mesa en su cuarto, sin avisarles a sus padres de su hallazgo. En la
noche se va a la cama y se echa a pensar en la advertencia del anciano. Justo
en ese momento el viento torbellino llega y le atormenta el sueño. Cuando se
despierta al día siguiente, nota que los dos artefactos han desaparecido.
Tiri
Capítulo IV: Tiri. Sin que los otros jaguares se enteren, la madre cría al bebé
de la humana. El nombre del chico, ya crecido, es Tiri. Un día, le manda
expulsar un pájaro que está comiendo los zapallos. (Este pájaro se llama en
yuracaré "ysheté"; en la traducción se ha usado el nombre "yuthu" (perdíz),
por aparecer este animal frecuentemente en los cuentos quechuas.) La flecha
de Tiri sólo le corta la cola al pájaro. En agradecimiento por no haberle
matado, el pájaro le avisa a Tiri que los jaguares mataron a su madre. Tiri jura
venganza; sube a un árbol para emboscar los jaguares asesinos. Mata los tres
primeros, pero al cuarto que tiene cuatro ojos no logra más que herir; para
escaparse de este jaguar encegado por la rabia sube por encima de los
árboles. Ruega protección de ellos, y de la luna, que, al escucharle, le invita a
esconderse en su cara. Desde ese entonces, los yuracarés creer divisar a Tiri
en la luna y dicen que es por eso que tiene manchas.
Jukumari
Este cuento del "Jukumari" prosigue así: Una vez hubo un oso. este oso se
enamoró de una joven pastorcita, hasta que un día la llevó a su cueva. Allí
tuvieron a un hijo. Pero, cuando ve a unos transeúntes, la pastorcita empieza
a sentir pena y a añorar a su gente. Volviéndose celoso, el oso tapa la entrada
de la cueva con una roca. Su hijo le promete a la madre mover esta roca
cuando crezca más. Y así, un día, su hijo aparta la roca y los dos salen de la
cueva. En el mundo afuera, el joven hijo del oso y de la pastorcita tiene
muchas aventuras en las que demuestra un inmenso coraje y unas fuerzas
sobrehumanas. Luego un día su madre está por morirse y le insta a que vaya
a traerle a su padre, pero muere antes de que parta su hijo. Luego el hijo va a
reunirse con su padre y los dos viven felices hasta que el padre también
muere. Entonces el hijo entierra el cuerpo de su padre en la misma sepultura
en la que estaba enterrada su madre, y allí los dos cuerpos se entrelazaron e
hicieron brotar un hermoso árbol. A la sombre de este árbol encuentran
consuelo los amantes que han perdido a su enamorado y sus corazones
vuelven a reverdecer.
Duikwan Mitschawan
Este es un cuento de los Chimanés, una tribu que habita la selva al noroeste
del Chaparé. Los protagonistas principales en este cuento son dos dioses
hermanos, Duik y Mitscha ("Duikwan Mitschawan" significa "Duik y
Mitscha"). Duik es el dios del mal y Mitscha el dios bueno. Cuando Duik le
roba su mujer a Mitscha, Mitscha se escapa de su hermano, perforando un
túnel a través de un cerro. Duik le persigue, y en el transcurso de perseguirle,
tiene varias aventuras con otros habitantes de la selva tanto animales como
seres humanos. Al final llega a un lugar que se llama "warmiwarmi"
(coincidentalmente "warmi" significa "mujer" o "esposa" en quechua) donde
el cielo se encuentra con la tierra e introduce un palo entre los dos para
darse paso. Después de tales aventuras imaginativas y sobrehumanas, da
alcance a su hermano, quien le regala una de sus dos mujeres, luego Duik
esta vez abandona a Mitscha.
Lari-Lari
Según las creencias callawayas, el Lari-Lari es un pájaro que mata a sus
víctimas robándoles su ánimo.
Ch’useqa
"En los mitos de los pueblos primitivos del oriente del país, casi en forma
unánime, se tiene el concepto de que en los tiempos antiguos no había
distinción entre seres humanos y animales. Son frecuentes las
transformaciones ordenadas por los espíritus, de hombre en animal y de
animal en hombre. Se habla de Hombres-Tigres como raza especial y hábitos
antropófagos y en forma por demás superficial se lo considera como un mito
más y no como una realidad, es decir, como miembros de una sociedad
secreta muy antigua y que perdura hasta nuestros días. ..."
El hombre tigre
Una vez vivían unos cazadores; estos hombres vivían en el monte de Santa
Cruz. De vez en cuando iban de caza en la selva, llevando muchos perros.
Eran los peones en una hacienda. Y en esa hacienda trabajaban cultivando
arroz y caña de azúcar.
En ese mismo lugar vivía un hombre que se llamaba Miguel Chubé. Este don
Miguel era selvícola chiquitano (de la etnía de los chiquitanos), ya hace
tiempo que vivía en la hacienda. El y su mujer no eran jornaleros, más bien
les pagaban según el trabajo hecho. Miguel hacía cosas de cuero, cosechaba
arroz, cortaba caña de azúcar, y se le pagaba según el trabajo, y su mujer
lavaba ropa, y se le pagaba de cada docena que lavaba.
Aunque ya hacía tiempo que don Miguel vivía en la hacienda, los otros
peones no le querían, tal vez porque era selvícola chiquitano, además porque
tenía fama de brujo. El patrón, un hombre que sabía leer y escribir, se reía del
miedo que le tenían los peones al chiquitano, y le defendía a Miguel.
"Sí."
"¿Cómo lo cazaste?"
"¡Ni gratis!"
"¿No viste el cuero? No había agujero de bala. ¿De qué manera será que ese
hombre lo cazó…? Yo ya sé un poquito."
Entonces todos los peones hablaban de cómo ese cuero no tenía agujero de
bala. Y Saravia le observaba a don Miguel a escondidas, pensando que podría
ser un brujo, le espíaba en su casa y en el monte.
El tigre oyó acercarse los gritos de los hombres, entonces desde arriba orinó
al suelo. Luego bajando de un salto al suelo, se revolcó en esa tierra mojada.
Pero los perros le mordían de todos lados.
Los hombres cortaron unos palos e hicieron una camilla, y le llevaron en esa a
la hacienda. Pero el hombre murió en el camino.
Yaguariya
Oiko ndaye arakae guataregua reta, koti Santa Cruz rupi patoroüpe oyeokuai
yoguireko vae reta. Aipo iguatase ñoguinoi yave ombo avaiäetei opüa oguata
jimba ndive-ndive kaa koti. Jae reta ipitepe ndaye oiko metei mbia jembireko
reve vae, chiquitano ndaye jae, Miguel Chuvé jee vae, erëi jae ndaye ima
ngatuma oiko jokope japicha retagui, jaeramo mbetima mbaraviki ipoigue
mbatee oyapouka ipatoroü chupe. Guasupi pegua mbaravikiapo re ndaye jae
oiko, erëi ámope ojovi aró ipoope ani takuarëe iyasiape. Jokuae-kuaere ndipo
ndaye japicha reta oyambotaä nunga, jare jeräkua yoapivi ndaye
mbaekuaape. Erëi ipatoroü ndaye oaiu yae Miguel, echa ïru ipeone retare
ipïrimbae aipo vaeno, täta ndaye oyuvanga jese reta, yepe teï ndaye tupapire
ave oikuaätei jokuae karai.
Metei pïtu ndaye mokoi osavaipogue reta oasa Miguel jëta iviri rupi yave
opoko oyangao reta ñee ñamboasi rapegue vaepe. Erëi ndaye Miguel mbaeti
oñangareko jese reta, jekuae guirae ndaye jae guasu imboipe
oñembokepegua oiko joka rupi.
Jare
Tatai, nde mbopota aipo ñanderu reta.
Kirïiño ndaye Miguel chugui. Javoi ndaye oechama yave imborikaä miaripe,
opokoma aipo omboipi omae oiko guasupire, oecha ndaye jaeñoma
iñekäraiägue oyekuaa iyayu koti, jokuae oecha rupive ombogueyi rai-rai.
Añeteparee¡ Je ndaye.
Jaema etei aipo amboipi oguata jëta koti oyepokua-pokuai ndaye ojo
ipiroätape, iguata ïru ndaye opatatamí vae jaikue, erei oipokuaä etei ndaye
maerako guiramoi peguaño Saravia oyemboambue vae. Ayeapeägue ndaye
guiraja oipiti oparandu vaera chupe.
Metei ara ndaye oendu Miguel jei jembirekope. "Ajatama aguata ñandeve
tiäro, mbovi ara yaema taitetu soo ayue aiko.
Jokuaeñoete ndaye Saravia oendu jemai osii ojo ombeu japicha retape.
Jaema etei aipo opoko jae reta räri oñemotenonde taitetu iyivië koti, guata
regua reta ramo jokoti voi opa imboka povëe-vëe yoguiraja.
Miguel ndaye oëvi oguata, erëi imboka mbaeño ndaye jae ojo. Imangatuma
oiko kaape yave ndaye opitama omae koti-koti oipo jokoropi, oyeapisaka yepi
ndaye ámope, oechai ndaye kaa kirïi ngatu. Jaema etei aipo omboipi ñana
roo omondoro oipiso ivi rupi, opa oyemboi javoi oyeapayere pipe... jokaräi
rupive ndaye oyeapo yaguarä. Jaema etei aipo amboipi oyembieka, ima
katuma oguatama yave guiramoiño iä-iä mbae chupe, kirïi ndaye jokope
iyapisa ombovii-mobvii guinoi, koo yepe ndipo yaimba reta iñaro oendu,
jaema etei aipo omboipi ikepegua oeka keräi oñemi vaerä, ojo yeeti räri
ndaye omae viari räri michi pegua, oechai yaimba opoñiyee ivi rupi yogueru
ikoti, jaema etei ndaye oyeupi teï ivirare chugui, erëi yaimba reta opavoima
oñova igui chugui.
Ndei ima mbove ndaye oendu kooñoetema mbia reta yogueru, jaema etei
ndaye okuaru ivategui javoi oyapiraa ikuaruguere oyeapayere, erëi yaimba
reta ndaye ombo youpe-upe jokope paravete, yaimba iya reta yogueru oväe
jokope yave ndaye oecha Miguel paravete juguipïra yee vae oï yaimba pitepe,
opaetei ndaye oyesuu-suuka paravete yaimbape.
Jaema etei aipo oyapo retaëi ivoikara, guiraja vaerä jëta koti, erëi tape
rupiñoma ndaye omano paravete.
Jaguarete Ava
Oikóva mokôi mymba jukaha; ko’â tapicha oiko Santa Cruz ka’aguýpe.
Sapy’ánte ohóva ka’aguýpe mymba jukávo ha oguereha hikuái heta jagua.
Ha’ekuéra omba’apóva peteî estáncia-pe. Upépe oñoty arroz ha takuare’ê.
Upépe avei oiko peteî karai hérava Miguel Chubé. Ko karai ha’e ava
chiquitano (chiquitano aty rehegua), ymáma oikóva upe estancia-pe. Ha’e ha
hembireko ndaha’éi omba’apóva ára ha ára áæa katu ojehepyme’ê
ichupekuéra tembiapo ojapomíva rehente. Miguel omba’apo vaka pire rehe,
oñoty arroz, oikytî takuare’ê ha ojehepyme’ê ichupe tembiapo ojapomíva
rehente ha hembireko oajohéi ichupe ha ojehepyme’ê hese pakôi repyrehe.
Jepe Karai Miguel aréma oikoha upe estancia-pe, umi omba’apóva upépe
ndohayhúi ichupe ha’éguine ha’e chiquitano ka’aguygua, avei oje’égui hese
avapajeha. Upe estancia jára, tapicha kapupyry ohai ha omoñe’êkuaáva;
opuka hesekuéra okyhyjégui hikuái upe chiquitano-gui ha oipytyvô jepi
ichupe.
Héê.
He’iÿ rehe mba’eve, osê oho hóga gotyo ñepysanga sangápe ha iñirû
ndoikuaái mba’e rehepa iñaæe. Ohupytývo, oporandu ichupe mba’e rehepa
iñaæe ha Saravia ombohovái:
Peteî jevy, okañy jave ñanandýpe Chubé róga ypýpe, ohendu Karai Miguel-pe
he’ívo hembirekópe: "Aháta amymbajuka ka’aguýpe. Ha’use kure ka’aguy".
Saravia oikuaa kure ka’aguykuéra oîha kararuguaha rupi ysyryha ypýpe.
Upéicha, he’i rire iñirûnguérape, oho hikuái. ka’aguýpe imbokapuku ha
ijaguaita reheve.
Karai Miguel osê hógagui imbokapuku’ÿ reheve, upéi oho peteî tape po’i
rehe, oike ka’aguýpe. Oguatami rire oîha gotyo ka’aguy, opyta, ohendu
ka’aguy ryapu, upéi oñandúvaicha ndaiporiha mba’eve ivaíva; omopê ñana
rogue ha omosarambi yvýpe ojapo haæuáicha peteî tupa. Upéi oñemboipaite
ha ojapajeréi yvyra rogue ári... ojapóvo upéicha oiko ichugui peteî jaguarete
neporâva.
Disponible en:
http://mariaalondraisabellegotadeaguapura.blogspot.com/2010/01/cuentos-
quechuas.html