Está en la página 1de 34

Llaqtanchik

Qichwa simi kallpachanapaq

Puno - 2021

1
DIRECTORIO DEL CENTRO DE ESTUDIOS DE LENGUAS
EXTRAJERAS Y NATIVAS

RECTOR DE LA UNA PUNO: Dr.

VICERRECTOR ACADÉMICO: Dr. Rogelio Flores Franco.

DIRECTOR DE CELEN UNA PUNO: M.Sc. Héctor Escarza Maica.

ADMINISTRADOR DE CELEN: Mg. Carlos Emilio Quilca Godoy.

COORDINADOR ACADÉMICO: Ing. Néstor Huanca Arias.

AUTOR DEL TEXTO.


Guillermo Valeriano Anahui.

DOCENTES QUE VALIDARON EL MATERIAL.


Guillermo Valeriano Anahui.
Benjamín Mango Mamani.
Eulalia Antonia Pino Apaza.
Bernardino Yucra Yucra.
César Genaro De la Cruz Lopez.
Teodoro Julio Coronel Quispe.
Alex Cesar Davila Quispe.
Miguel Zapana Vilcazán.

2
Llapa llamk’aykunap willakuynin

Huk kutinpi llamk’anapaq


Llaqtanchikpa kawsayninkuna. Parki pinu lasachapi. Takiy.
Llaqtap wasinkuna riqsiy. Qillqakuna rimachiy, ñawinchay.
Llaqtap wasinkuna riqsiykuy. Qillqakuna rimachiy, ñawinchay.

Iskay kutinpi llamk’anapaq


Reflexión teórica de frase adverbial. Mayupatapi tukuy rikiqcha.Takiy.
Frase adverbial de modo, qillqakunawan rimaykuna wakichiy.
Siq’ikunatap rikch’ayninmanta rimaykuna wakichiy.

Kimsa kutinpi llamk’anapaq


. Frase adverbial de lugar qillqakuna riqsiy. Sirinitay. Takiy.
Frase adverbial de lugar qillqakunawan rimaykuna wakichiy.
Siq’ikunatap rikch’ayninmanta rimaykuna wakichiy.

. Tawa kutinpi llamk’anapaq


Ayllunchikpa Kawsayninkuna. Puna runaqa. Takiy.
Ayllunchikpa rurayninkuna yachayninkuna riqsiy.
Ayllunchikpa yachayninkunawan qillqa wakichiy.

Pichqa kutinpi llamk’anapaq


Frase adverbial de tiempo qillqakuna riqsiy. Tarpuy puririsun. Takiy.
Frase adverbial de tiempo qillqakunawan rimaykuna wakichiy.
Siq’ikunatap rikch’ayninmanta rimaykuna wakichiy.
.

. Suqta kutinpi llamk’anapaq


Frase verbal rimaykuna riqsiykuy. …………………………… Takiy.
Frase verbal rimaykunawan qillqakuna wakichiy.
Yachaqasqanchikkuna sut’inchay. Examen final.

. 3
PRESENTACIÓN

La enseñanza y aprendizaje de la lengua originaria en una sociedad multilingüe y pluricultural


como la nuestra; es una demanda prioritaria de la población actual. Ya que exige ubicarnos
en el contexto donde existe la diversidad de comunicación y pensamiento. Además, permite
conocer más la existencia y el desarrollo de nuestra cultura andina y amazónica. Está en la
lengua, la sabiduría más grande y rica del hombre andino, en cuanto a la medicina, la nutrición,
la tecnología andina que en la actualidad aún se practica. Todo ello, para contribuir en el
desarrollo de nuestro pueblo.

El presente material, ofrece a los participantes del curso de la lengua originaria, el aprendizaje
de la lengua quechua desde una reflexión práctica, para llegar a una reflexión teórico. Para
ello; el material denominado, “Módulo de lengua originaria quechua, Básico IV. Contiene
actividades de trabajo pedagógico; denominados en Quechua “Huk, islay,…
kutinpillamk’anapaq”. Y cada actividad tiene procesos pedagógicos muy peculiares de
nuestro contexto y cultura andina. Como es: canciones, interrogaciones, parte teórica
y la práctica de producción de textos orales y escritos. Dejando a criterio de cada
Docente para el uso del tiempo, que puede ser desde un día hasta una semana,
viendo el escenario lingüístico de los participantes.

La metodología de trabajo es conversacional, cuyo fin es el desarrollo de la expresión


lingüística, para que el estudiante, pueda participar activamente en las conversaciones
espontáneas en diferentes situaciones comunicativas. Para ello se fortalece con las
canciones populares referidas al tema, los mismos puedan ser acondicionados al
contexto donde se trabaja. En todo caso el enfoque es comunicativo textual, dentro
del paradigma sociocultural. Ya que las conversaciones se hacen con el uso peculiar
de cada lugar, respetando el idiolecto de cada persona y el dialecto de la zona, donde
se practica la lengua originaria.Ya que para hablar el Quechua, no solo se necesita
conocer la gramática, las reglas para la escritura; sino, la parte afectiva, lo sentimental,
lo volitivo, es en ahí la dulzura de la lengua, la verdadera expresión del quechua.

Sumaq rimayninchikkunaqa sinchi munaymá!, ñuqanchik ukhupiqa manayá q’ayma


rimaykunaqa kananchu. Imaynatas taytamamanchikkuna kawsayninkuta,
rimayninkuta saqiwarqanchik, kaqta ñuqanchikqa purichinanchik, ama ima
rimaykunawan ch’aluspa, minuspa ch’uwachatapuni rimakunanchik.

Guillermo Valeriano Anahui.

4
UNIDAD I

Huk kutinpi llamk’anapaq

Parkipinu lasachapi
Parkipinu, lasachapi, rusalinas t’ika,
Amamá t’ikarqunkichu, ayayáy!
kutirqamunay uraskama.
Amamá! sisarqunkichu, ayayáy!
Tikrarqamunay uraskama.
Sichus t’ikarqunki, sichus sisarqunki;
qamwan ñuqawanqa, ayayáy!,
manañam remedio kanchu. (kuti)
Manaña mamayki kaptin,
Manaña taytayki kaptin,
Ñuqachá!, mamayki kasaq, Ñuqachá! taytayki kasaq.
Sara, sarachapi, trigo trigochapi; warma yanachayta, chinkarquchikuni.

Kunan kay tapukuykunata kutiykuchisunchik

Imamantan chay takiypi qillqakuna rimasqa.


……………………………………………………………………………………………….
Qichwa simipi imaninchiktaq chay parkikunata.
……………………………………………………………………………………………….
Chiqatari pitaq chay t’ikata takipayachkanman.
……………………………………………………………………………………………….
Imanaqtintaq mana munanmanchu, chay t’ikaq sisarqunantari?
……………………………………………………………………………………………….
Imaninantataq nichkanman qamwan ñuqawan manañam remedio kanqachu nispa.
………………………………………………………………………………………………..
Imapaqtaq tayta mamanri kayta munachkan.
………………………………………………………………………………………………..
Imaynatataq sara sarachapi warma yanachanta chinkarquchikunman.
………………………………………………………………………………………………..
Llaqtaykip pawkar kanchankunapi imakunam wiñan.
………………………………………………………………………………………………..
Llaqtayki ukhupiri imakunataq tarikun. ……………………………………………………..
……………………………………………………………………………………………….
5
Llaqtanchikpa kawsayninkuna

Llaqtap wasin
Kaymi Municipio sutiyuq llaqtap wasin. Kaymanta,
llaqta umalliq/kamachiq, yanapaqkunantin allin
yuyaywan, llaqtanchikta ñawpaqman aparinku.
K’ikllukunapas limphu kananpaq, qhatuqkunapas
maypichus qhatunanpaq, awtukunapas mayninta
purinanpaq; kamachikuykunata wakichinku; chaytataq
llaqtaqa munaspa mana munaspa kasun. Mana chayqa multasqa ima kankuman.
Pikunan llaqtanchikta ñawpaqman puririchinán? ……………………….……………..
Imaynatan ñawpaqman puririchinkumán? …………………………...…………………
Mana kasukuqkunatari imanankumanmí? ……………………………………………..
Llaqtap qaynana patan
Kaymi plaza de armas nisqa, llaqtap qaynana patan. Kaypi
runakuna samaranku, qaynaranku, purinaqanku,
phutukunata urquchikunku. Kaypin tarikun: pawkar
kanchakuna, huch’uy sach’akuna, imaymana rikch’ayniyuq
t’ikakuna, qurakuna. Hinallataq runakunaq samarinankupaq,
tiyarinankupaq tiyanakuna.
Kastilla simipi iman chay qaynana patá? …………………………………………………
Imakunam tarikun chay qaynana patapi? ………………………………………………..
Runakuna chay qaynana patapi imatam rurankú? ………………………………………
Llaqtap k’ikllunkuna
May llaqtapipas, wasi k’ikllukunaqa kallampuni, hina
ñañu k’ikllu, hatun k’ikllu, huch’uy k’ikllu, chayninta
runakuna purinku, awtukuna phawanku, imaymana
tusuqkunapas tususpa purinku. Wakin llaqtakunapiqa
qhatuqkuna ima chawpi k’ikllupi qhatunku,
awtukunataq mana mayninta phawayta atinchu.
Awtukuna mayqin k’iklluntataq mana ancha phawanmanchu. ………………………
Runakuna chay k’illukunapi mana awtuwan saruchikunankupaq maynintataq purinku.
………………………………………………………………………………………………
Qhatukuna maypitaq qhatunanku. ………………………………………………………
6
Llaqtap qhatuna wasin
Kaymi mercado nisqa qhatuna wasi. Kay ukhupin
imaymana qhatunakuna tarikun: hina hanku mikhuna
qhatu, chayasqa mikhuna qhatu, aycha qhatu, p’acha
qhatu, t’anta qhatu, sach’a ruru mikhuna qhatu.
Chaytataq qhatunku, hina qhari, warmi, wayna sipas.
Chhikaqa llapa runa, kay qhatuna wasimanta imatapas
rantikunanchik; mana chawpi k’ikllupi qhatumantaqa.
Chay qhatuna wasipi, imakunam rantinapaq tarikun? ………………………………….
Pikunam chay qhatuna wasipi qhatumunku. ……………………………………………..
Allinchu chawpi k’ikllupi qhatuy icha manachu. …………………………………………
Kamaqninchikman iñina wasi
Kaymi Iglesia sutiyuq, hanaqpacha Taytanchikman iñiña
wasi. Kaypi taytakura sapa domingo misata ruran.
Kamaqninchikman iñiq runakunataq purinku,
taytanchikmanta mañakunku allin kawsanankupaq, mana
ima llaki qatinankupaq, mana unqunankupaq.
Hayk’aqmi Taytakura misata ruran? ……………………………………………………..
Taytanchikmanta, misapi imapaqmi mañakunku? ……………………………………...
Qam imapaqtaq taytanchikmanta mañakuwaq. …………………………………………
Huchakuna chaninchana wasi
Kaytaqmi poder judicial, juzgado nisqa, huchakuna
chaninchana wasi. kaypi tarikun juez, huchakuna
chaninchaq tayta, yachay kamayuqkuna,
qillqakamayuqkuna. Kaypin imaymana huchakuna
chaninchakun chaninpi, mana chaninpi, yuyaywan mana
yuyaywan. Hinaman hinataq huchayuqkunata wisq’anapaq
apachinku, mana huchayuqtataq kacharparipunku.
Rimayninchikpi imanisunmanmi chay poder judicial wasita, hinallataq juez runata.
…………………………………………………………………………………………………
Tayta Juez, imatan ruran chay Juzgado nisqa wasipi. …..………………………………..
Huchayuq runakunata imananku. ………………………………………………………….

Watuchinapaq.
Imas maris, imas maris kanman; manan tutapas tutachu, p’unchawpas p’unchawchu,
chiripas chirichu, parapas parachu; llaqtan, llaqtanta,, k’ikllun k’ikllunta phawaykachan,
runakuna q’ipiykusqa, kawsaykuna paltaykusqa. Imas kanman?

7
Llaqta qhawaqkunap llamk’anan wasi
Kaymi comisaria nisqa, llaqta qhawaqkunap, tukuy
rikuqkunap llamk’anan wasi. Kaypi tarikun policía nisqa
wartiyakuna. Paykuna suwamanta tuta p’unchaw llaqtata
qhawanku, millay ch’aqwaqkunata, maqanakuqkunata
amachanku. Mana kasukuqkunatataq wisq’anankupaq
apanku.
Chay comisaria chhikanpi, pikunan llamk’anku. …………………………………………
Chay Policia runakuna, imaynatam llamk’anku. …………………………………………
Mana kasukuqkunata maymantaq wisq’achimunku. …………………………………….

Llaqtap qullqi waqaychanan wasi


Kaymi Banco de la nación nisqa, qullqi waqaychana wasi.
Kaypin llamk’an qullqi kamayuqkuna, qullqi
waqaychaqkuna; llaqta qhawaqkunataq maki qhawapayan.
Kay wasipin llapa runap qullqin huñukun, chaymantataqmi
munaspaqa ima p’unchawpas urqullankutaq.
Imapaqmi chay Banco de la nación? ………………………………………………………..
Pikunam chay wasipi llamk’anku. ………………………………………………………….
Chay wasimanta imanaqtintaq mana qullqita suwankuchu. ……………………………..

Punu suyu kamachina wasi.


Kaymi Gobierno regional nisqa, Punu suyup kamachinan
wasi. Kaymanta Puno suyu kamachiq, sapanka llaqtap
mink’a runakunantin, Punu suyuntinta purichinku,
imaymana chanin mana chanin kamachikuykunawan.
Pikunan chaymanta kamachikamunku. ……………………………………………………
Sapanka llaqtap mink’ankunari imatataq ruranku. ………………………………………
Imataq chanin mana chanin kamachikuykuna, ……………………………………………
………………………………………………………………………………………………..

Qallu pachkanapaq.
Llaqta umalliqpa llaqwankuna, llaqtanchikpi llaqtachaykukunku, lllaqtanchikpi
llaqtachaykukuspataq, llaqtankuta manaña yuyarikapunkuchu.
Llaqtanchikpa kawsayninkunap sutinkunata riqsiykusunchik.

8
llaqtanchikmanta musuq rimaykunata riqsiykusunchik

Rimaykuna Glosa Huch’uy rimaykuna

Puno suyu kamachiq. Gobernador region Puno suyu kamachiq rimachkan.


Yachay kamayuq. …………………….. ………………………………………
Qillqa kamayuq. …………………….. ………………………………………
Qullqi kamayuq. …………………….. ………………………………………
Llaqta qhawaq, tukuy rikuq. …………………….. ………………………………………
Llaqta umalliq/ kamachiq …………………….. ………………………………………
Qullqi waqaychaq.. …………………….. ………………………………………
Puno suyu kamachina wasi. …………………….. ………………………………………
Llaqta kamachina wasi. …………………….. ………………………………………
Kamaqninchikman iñina wasi. …………………….. ………………………………………
Huchakuna chaninchana wasi …………………….. ………………………………………
Llaqta qhawaqpa llamk’anan. …………………….. ………………………………………
Qullqi waqaychana wasi. …………………….. ………………………………………
Runa hampina wasi. …………………….. ………………………………………
Uywa hampina wasi. …………………….. ………………………………………
Yachaywasikuna. ……………………. ………………………………………
Qaynana pata/ pampa. …………………….. ………………………………………
Llaqta k’ikllukuna. …………………….. ………………………………………
Hatun k’ikllu. …………………….. ………………………………………
Huch’uy k’ikllu. …………………….. ………………………………………
Ñañu k’ikllu. …………………….. ………………………………………
Pawkar kancha. …………………….. ………………………………………
Huch’uy sacha. …………………….. ………………………………………
T’ikakuna. ……………………. ……………………………………….
Imaymana qurakuna. …………………….. ……………………………………….
Hatun pukllana kancha. …………………….. ……………………………………….
Aya p’ampana kancha. …………………….. ……………………………………….
Runakunaq tuyunan p’uytu. ……………………. ……………………………………….
Llaqtap q’uchurikunan wasi. …………………….. ………………………………………
Qhatuna wasi. ……………………. ………………………………………
Qurpachana wasi. ……………………………………….
Mikhuy qhatuna wasi. ……………………………………….
Hampi qhatuna was. ……………………………………….

9
Iskay kutinpi llamk’anapaq

Mayu patapi urpichallay

Mayu patapi tukuy rikuqcha; qucha kantupi, tukuy rikuqcha.

Imallamantas qamri waqanki, hayk’allamantas qamri llakinki.

Ñuqachu kanki waqanaykipaq, ñuqachu kanki llakinaykipaq;

Kay runap wasinpi rikuykukuspa, kay runap llaqtanpi rikuykukuspa.

Kay warma yanaymi q’ipichachkawan, kay urpi yanaymi q’ipichaskawan.

Sapa ratulla ripuy pasaywan, sapa ratulla chinkay ripuywan.

Hina ripuchun, hina purichun, hina lluqachun, hina pasachun.

Chay urpicha mal pagadora, chay urpicha mal agradecida.

Kikichallansi kutirqamunqa, kikichallansi tikrarqamunqa;

Munakusqanta yuyarispaqa, puñusqallanta yuyarispaqa.

Riw, riw sunqu ruruchallay, riw, riw sunqu ruruchallay;

Mana imallamanta tumpaq masichallay, mana imallamanta waqaq


masichallay.

Kunan kay tapukuykunata kutiykuchisunchik

Chaypi pin waqachkan. ………………………………………………………………………..


Imanaptintaq nichkan ñuqachu kanki waqanaykipaq nispa.
…………………………………………………………………………………………….............
Pin ripuywan q’ipichachkan. ……………………………………………………………………
Urpin imanaptintaq ripuyta munachkanman. …………………………………………………
Maytataq ripuytari munachkanman. …………………………………………………………..
Ripuspa manañachus kutimunman. ………………………………………………………….
Imanaptintaq kutirqamunmanrí? ………………………………………………………………
Sunqunchik yanqha tumpakunmanchu. ..…………………………………………………….

10
Reflexión sobre frase verbal o adverbial

La frase verbal está constituido por un nucleo que es el verbo y modificador que es un adverbio.
Existen tipos de adverbios, sin emabrgo no tanto vamos a ir a los análisis, mas bien, iremos a
la caracterización de las frases adverbiales de tipo léxicos. Tenemos: modo (hina, yaqa, utqha,
ñak’ay, yanqha, p’inqa, sinchi), tiempo (kunan, paqarin, minchha, ñawpa, qhipa, tuta, ch’isi,
killa, wata) lugar (sispa, karu, qaylla, hawa, ukhu, wichay, uray, ukhu, pata, kinray, wichay),
cantidad (achkha, pisi, aslla, llapan, wakin, q’alan, tukuy)

Adverbios que señalan el modo

Hina ………………………………
Yaqa …………………………………..
Yaqaña …………………………………..
Utqhay ………………………………….
Ñak’ay ………………………………….
Yanqha …………………………………
P’inqa …………………………………
Qunqay …………………………………
Maki …………………………………

Sapa Huch’uy rimaykuna Frases verbales


rimaykuna
Hina Hina ripuchun. Así que se vaya.
Hina ……………………………………. ………………………………….
Hina ……………………………………. ………………………………….
Hina ……………………………………. ………………………………….
Hina ……………………………………. ………………………………….
Yaqa Yaqa mana hamunichu. Casi no vengo.
Yaqa ……………………………………. …………………………………….
Yaqa ……………………………………. …………………………………….
Yaqa ……………………………………. …………………………………….
Yaqaña Yaqaña llamk’ayta qallarisaq. Pronto empezaré a trabajar.
Yaqaña ……………………………………. …………………………………….
Yaqaña ……………………………………. …………………………………….
Yaqaña …………………………………… …………………………………….
Utqhay Utqhayta apamuy. Traiga rápido.
Utqhay ……………………………………. …………………………………….
Utqhay ……………………………………. …………………………………….
Utqhay ……………………………………. …………………………………….

11
Utqhay ……………………………………. …………………………………….
Ñak’ay Ñak’ay tukuni. Terminé apenas.
Ñak’ay ……………………………………. …………………………………….
Ñak’ay ……………………………………. …………………………………….
Ñak’ay ……………………………………. …………………………………….
Ñak’ay ……………………………………. …………………………………….
Yankha Yanqha hamunki. Viniste porgusto
Yankha ……………………………………. …………………………………….
Yankha ……………………………………. …………………………………….
Yankha ……………………………………. …………………………………….
Yankha ……………………………………. …………………………………….
P’inqa Traiga rápido.
P’inqa ……………………………………. …………………………………….
P’inqa ……………………………………. …………………………………….
P’inqa ……………………………………. …………………………………….
P’inqa ……………………………………. …………………………………….
Qunqay Utqhayta apamuy. Traiga rápido.
Qunqay ……………………………………. …………………………………….
Qunqay ……………………………………. …………………………………….
Qunqay ……………………………………. …………………………………….
Qunqay ……………………………………. …………………………………….
Maki Maki suyawanki. Me esperas al tanto.
Maki ……………………………………. …………………………………….
Maki ……………………………………. …………………………………….
Maki ……………………………………. …………………………………….
Maki ……………………………………. …………………………………….

Kay siq’ikunap rikch’ayninta rimaykuchisunchik

Huk llaqta k’ikllupi mama qunqay churinwan tupaspa,


napaykunakuchkanku. Yaqallas manapas riqsisqachu,
ñak’aymantas riqsirqun; hinas utqaytaraq churin rimaykun.
Mamay imaynalla. Allinllapuni waway, qamrí? Ñuqapas
allinllataqmi. Yaqaña wasita watukuq hamusaq. Iyaw;
ñuqaña maki suyachkasqayki. Hinata kusisqa
rimaykuchkanku, sapanka allin p’achayuq.

Chaypi pikunam rimaykuchkankú? …………………………………………………………

Pitaq yaqa mana riqsisqachú? ……………………………………………………………….

Pitaq watukuq purinqá? …………………………………………………………………….

12
Kay siq’ikunap imayna kasqanmanta rimaykuchikpa qillqaykusun

………………………………………………………….

………………………………………………………….

………………………………………………………….

…………………………………………………………

…………………………………………………………

………………………………………………………….

………………………………………………………….

………………………………………………………….

…………………………………………………………

…………………………………………………………

………………………………………………………….

………………………………………………………….

………………………………………………………….

…………………………………………………………

…………………………………………………………

Pin chaypi sayachkan. ……………………………………..

Imatam munachkanman. …………………………………...

Chay may llaqtap p’achanmi kanman. ……………………..

Q’ipin kachkanchu, manachu. …………………………….

Imanaqtin mana ima rurananpas kanchu. ………………….

Hayk’a watayuq hinataq kanman. ……………………….

Imayna runa warmin kachkan. …………………………….

Imayna p’achasqam kachkan. …………………………………………………………………..

…………………………………………………………………………………………………..

13
Kimsa kutinpi llamk’anapaq

Tutalla watukamuchkayki
Tutalla puriykamuchkayki, sirinitay,
Tutalla watukamuchkayki, sirinitay.
Kay runap siminta manchaspa sirinitay, (kuti)
Kay runap siminri pisichu, sirinitay; (kuti)
Peor que cuchillu, navaja, sirinitay. (kuti)
Hakuchu purirqakamusun, sirinitay,
Hakuchu pasiyarqamusun, sirinitay.
Taytanchik puñuchkanankama, sirinitay.
Mamanchik puñuchkanankama, sirinitay.
Mamanchik riqch’arqamuptinqa, sirinitay.
Taytanchik riqch’arqamuptinqa, sirinitay.
Qamtaq panachay nisqayki, sirinitay;
Ñuqataq turachay nisqayki, sirinitay.
Iskina muyurinapis tintaypas, chayaykamuna qhatapis tintaypas;
Chaypichá upyakusaqpas manapas, chaypichá! Machakusaqpas manapas.
waranqa pichqa pachaksi qullqiypas; waranqa isqun pachaksi qullqiypas;
Chaytachá hastakusaqpas manapas, chaytachá! Chaytachá tukukusaqpas manapas.

Kay tapukuykunata kutiykuchisunchik

Pin chaypi takimuchkanmán? ………………………………………………………….

Pinmantaq watukuq puriyta munachkan. ……………………………………………..

Imanaptin tutalla watukuq purichkán? …………………………………………………

Imanaptintaq peor que cuchillo navaja. ……………………………………………….

Taytanku puñuchkanankama imananqakutaq. ………………………………………

Hayk’ataq qullqinri kachkan. ………………………………………………………….

Imatataq chay takiy yachachiwanchik. ……………………………………………….

Kawsay pachanchikpiqa, tuta puripayanakuyqa manan chaninchu

14
Adverbios que señalan el lugar

Sispa/ qaylla .………………………………


Karu ……………………………………
Hawa ……………………………………
Ukhu …………………………………..
Wichay …………………………………..
Hanaq/ hanap …………………………….
Uray ……………………………………….
Kinray …………………………………….
Pata ………………………………………
Qhata …………………………………….
K’uchu ……………………………………

Sapa Huch’uy rimaykuna Frases verbales


rimaykuna
Sispa Sispapi tiyani Vivo cerca
Sispa ………………………………… ……………………………
Sispa ………………………………… ……………………………
Qaylla Qayllaykamuy ……………………………
Qaylla ………………………………… ……………………………
Qaylla …………………………………
Karu Karuta purisaq Caminaré lejos
Karu ………………………………… ……………………………
Karu ………………………………… ……………………………
Karu ………………………………… ……………………………
Karu ………………………………… ……………………………
Hawa Hawapi kachkan Está afuera
Hawa ………………………………… ……………………………
Hawa ………………………………… ……………………………
Hawa ………………………………… ……………………………
Hawa ………………………………… ……………………………
Ukhu Ukhuman apaykuy Lleva adentro
Ukhu ………………………………… ……………………………
Ukhu ………………………………… ……………………………
Uhu ………………………………… ……………………………
Ukhu ………………………………… ……………………………
Wichay Wichayman puriy Camina hacia arriba
Wichay ………………………………… ……………………………
Wichay ………………………………… ……………………………
Wichay ………………………………… ……………………………

15
Wichay ………………………………… ……………………………
Hanaq/hanap Tuta k’anchamun. Alumbra en la noche.
Hanaq/hanap ………………………………… ……………………………
Hanaq/hanap ………………………………… ……………………………
Hanaq/hanap ………………………………… ……………………………
Hanaq/hanap ………………………………… ……………………………
Uray Urayman sikurikun Se rodó hacia abajo
Uray ………………………………… ……………………………
Uray ………………………………… ……………………………
Uray ………………………………… ……………………………
Uray ………………………………… ……………………………
Kinray Urqu kinrayta purichkan Está caminando en la ladera
Kinray ………………………………… ……………………………
Kinray ………………………………… ……………………………
Kinray ………………………………… ……………………………
Kinray ………………………………… ……………………………
Pata Urqu patapi kachkan Está en cima del cerro.
Pata ………………………………… ……………………………
Pata ………………………………… ……………………………
Pata ………………………………… ……………………………
Pata ………………………………… ……………………………
Qhata Pirqa qhataman llut’ay Pega a la pared.
Qhata ………………………………… ……………………………
Qhata ………………………………… ……………………………
Qhata ………………………………… ……………………………
Qhata
………………………………… ……………………………
K’uchu Wasi k’uchupi puñuchkan Está durmiendo en el rincón.
K’uchu ………………………………… ……………………………
K’uchu ………………………………… ……………………………
K’uchu ………………………………… ……………………………
K’uchu
………………………………… ……………………………

Kay siq’ikunap rikch’ayninta rimaykuchisunchik

Kaypin tayta kura yuraq p’achayuq, hawallapi


misata rurachkan; pañanpitaq misa patapi huk
virgen kachkan. Ñawpaqninpitaq yana
p’achayuqkama runakuna sayachkan. Ichapaschá!
Tayta kuraq rimayninta uyarispa; huchankuta
ruyarichkanku, hinaspataq, kamaqninchikmanta
pampachanapaq mañakuchkanku.

Imatam chaypi rikuchkanchik. ………………………………………………………………………

16
Kay siq’ikunap imayna kasqanmanta rimaykuchikpa qillqaykusun

Pin chaypi tiyamuchkan. ………………………….


Maypin kachkanman. ……………………………..
Maypin chay llaqta kachkanman. ………………..
……………………………………………………….
Imayna p’achasqan chay sipas tiyamuchkan.
………………………………………………………
………………………………………………………

Imam chaypi rikukuchkan. ………………………..


Chaqay k’uchupi iman kahckan. …………………
Qichwa chakap ukhunpi iman kachkan.
……………………………………………………….
Chay mayup k’apankunapi iman kachkan.
……………………………………………………….
Chay mayu k’apakunapi iman wiñasqa. …………
Chay mayupi iman tiyan. ………………………….

Imaynam chay wasi kachkan. ……………………


Chay anqas imataq kanman. …………………….
Imamanta rurasqan chay wasi. ………………….
Imawan wasichasqa. ……………………………..
Imaynam punkun kachkan. ………………………
Pin chay wasipi tiyanman. ……………………….
Pin chaypi tiyamuchkan. …………………………

……………………………………... Huk warmi


……………………………………. Mayu k’apapi.
……………………………………... Tiyamuchkan.
…………………………………….. Puquy kinrayta.
………………………………..….. Challwa, k’ayra.
…………………………………… Uywaq upyananpaq,
Chakra ruranapaq, t’aqsakunapaq.

17
Tawa kutinpi llamk’anapaq

Puna Runa
Puna runaqa, puna warmiqa,
chiriwan, wayrawan kuchka muchuqsi. (kuti)
Chiripipas, wayrapipas,
Kusisqallañas puriykachakunku. (kuti)
Taytaychari, mamaychari,
paqucha uywaq qhipanta purichkan. (kuti)
Ñuqataqsi uraykamuni,
lapiswan papil qillqay yachakuq. (kuti)
Yachaywasipi sumaq wayqichay,
amapunis chiqnikuwankichu. (kuti)
Ch’ulla maestroyuq, ch’ulla iskuylapi
ima munaytas puriykachakusun. (kuti)
Guillermo Valeriano Anahui

Kay tapukuykunata kutiykuchisunchik

Imamantan kay takiypi qillqakuna rimasqá? ………………………………………………….


Imaynatam puna runa kawsan. ………………………………………………………………..
Paran hinari imaynatam kawsanku. ………………………………………………………….
Pin yachaywasiman purichkanman. …………………………………………………………..
Tayta mamanrí! Maypis kachkanmán? ………………………………………………………
Imamansi yachaywasiman purichkanmán? …………………………………………………
Imanaptin nichkanman amapunis chiqnikuwankichu nispa. ……………………………….
…………………………………………………………………………………………………….
Pikunataq yachaywasipiri chiqnikunkú? ……………………………………………………..
Yachaywasipiri imaynatataq kawsakuná? …………………………………………………..

Watuchinapaq.

Imas maris, imas maris. Lluchk’ay, lluchk’a uyachayuq, q’aray q’ara phachachayuq;
manchay manchayllapuni, t’illa, t’illallapuni puriykachachkanman. Imas kanmna?

18
Ayllunchikpa kawsayninkuna

Puna uywa
Ayllunchikkunapiqa imaymana uywakuna tarikun: hina
qicha uywa, salqa uywa, unupi kawsaq uywa, halaq
uywakuna. Qicha uywapi tarikun: paqucha, llama, uwiha,
kawallu, asnu, waka. Kay uywakunaqa runanwan kuchka
kawsan. Salqa uywapitaq tarikun: wikúña, taruka, wanaku,
atuq, machumichi, ukuku, wichk’acha. Unupi kawsaq
uywakuna: challwa, k’ayra, huq’uyllu. Halaq
uywakunapitaq: wallata, qanqana, kuntur, alqachu, liqichu, hak’akllu, phichitankakuna. Kay
uywakunaqa, pachamamanchikpa uywan, mana runaqa chimpanmanchu.

Ima t’aqanpi uywakunatan riqsinchik. …………………………………………………………....


Qicha uywa maypitaq tiyan. ……………………………………………………………………….
Salqa uywari maypitaq tiyan. ………………………………………………………………………
Imaynataq halaq uywakunarí? …………………………………………………………………….

Chakra llamk’ay

Kaqllataq ayllunchikkunapiqa tarikun, imaymana


chakrakuna; hina papa chakra, sarachakra, kinuwa chakra.
Papa chakra rurakun, tawa samaypi: Chakmay, tarpuy,
hallmay, hasp’iy. Yaqa kasqallantaq sara chakrapipas,
kinuwa chakrapipa. Chay mikhuy uqariy qhipamantaq;
muhu akllay, ch’uñuchay, mikhuna waqaychay, imaymana
mikhunakuna wayk’uy. Kay chakra ruraypiqa imaymana
llamk’anakunata uqarinchik: hina chakitaklla, maruna, rawk’ana, kustala, q’ipiña. Wasimantaq
sinsiruyuq llamap wasanpi apapuna.

Ayllunchikpi ima chakrakunata riqsinchik. ………………………………………………………….

Chakrata ima llamk’aywan qallaykunchik. …………………………………………………………

Hayk’a samaypim chakra rurakun. ………………….………………………………………………

Ima killakunapin chakmay, tarpuy, hallmay, hasp’iy rurakun. ………………………………….

………………………………………………………………………………………………..

19
Llaqtanchikpa tusuyninkuna

Sapanka llaqta takiyniyuq, tusuyniyuq. Chay takiykuna,


tusuykunataq ikhurin, sapanka llaqtap rayminpi; musuq
wata chaskiypi, inti raymi yuyariypi, kikin llaqtap
p’unchawninpi. Chay raymikunaqa aparikun allin
kusikuywan, tukaywan, takiywan, sapanka simipi;
aymara, qichwa, kastilla simipi ima. Tusuyninkupas,
p’achankupas, tukanakunapas llaqtanku usu.
Makinkuwan rurasqa, tukuy sunqunkuwan wakichikqa.

Hayk’aqmi chay tusuykuna ikhurin. …………………………………………………………………

Imaynam chay llaqtap raymin. ………………………………………………………………………

Imataq chay llaqtap p’unchawninrí? ………………………………………………………………..

Imataq chay llaqtap usun. …………………………………………………………………………...

P’achakuna imamanta rurasqataq kanman. ………………………………………………………

Llaqtaykip ima ñawpa tusuyninkunatan riqsinki. ………………………………….………………

Pachamama yuyariy
Kawsayninchik ukhupiqa, ñawpaqta ikhurin
Pachamamanchikman haywarikuy, apunchikkunaman
phukuriy. Kay ruraytaqa sapanka runa, sapa watapi
ruranllapuni. Ima ruray qallaykunapaqpas, ima
yuyayninchik hunt’akunanpapaqpas; ñawpaqtaqa,
pachamamaman churaykukuna, apukunaman
phukurina, hinaspataq mañarikuna, chay rurayninchik,
yuyayninchik hunt’akunanpaq, mana ima millay kawsaykuna ikhurinanpaq, llakikuna ama
qatinawanchikpaq. Kay ruraykunaqa aparikun, agosto wayra killapi, musuq wata qallariypi, ima
ruraykuna qallarinapaqpas. Chaytaqa ruran, allin Yachaq, tukuy sunquwan, mana yanqha
runaqa ruranmanchu.

Imataq chay pachamamaman haywarikuy. …………………………………………………………

Hayk’aqmi chay Pachamamanchikman haywarikuna? ……………………………………………

Imapaqmi Pachamamanchikman haywarikuna? …….……………………………………………

Imataq chay apukunaman phukurikuy. ………………..……………………………………………

20
Puna ayllunchikmanta rimaykuna

Rimaykuna Glosa Huch’uy rimaykuna

Qicha uywa Ganado doméstico Qicha uywa kusata miran.


Paqucha …………………….. ………………………………………
Llama …………………….. ………………………………………
Uwiha …………………….. ………………………………………
Asnu, cawallu …………………….. ………………………………………
Salqa uywa …………………….. ………………………………………
Wik’uña ……………………. Mama wik’uña uñanta wikch’un.
Wanaku …………………….. ………………………………………
Taruka …………………….. ………………………………………
Ukuku …………………….. ………………………………………
Machu michi …………………….. ………………………………………
Usquyllu. …………………….. ………………………………………
Atuq …………………….. ………………………………………
Kuntur/ mallku …………………….. ………………………………………
Allqachu …………………….. ………………………………………
Wichk’acha …………………….. ………………………………………
Uywa hipiña …………………….. ………………………………………
Uywa kancha ……………………. ………………………………………
Astana wasi …………………….. ………………………………………
Urqukuna …………………….. ………………………………………
Mayukuna …………………….. ………………………………………
Quchakuna …………………….. ………………………………………
Uywa michiq …………………….. ………………………………………
Papa chakra ……………………. ……………………………………….
Papa hasp’iy …………………….. ……………………………………….
Sara tipiy/ t’ipiy …………………….. ……………………………………….
Kinuwa uqariy. …………………….. ……………………………………….
Chakmay ……………………. ……………………………………….
Tarpuy. …………………….. ………………………………………
Hallmay. ……………………. ………………………………………
Hasp’iy ……………………. ……………………………………….
Ch’uñu ruray ……………………. ……………………………………….
Muhu akllay ……………………. ……………………………………….

21
Pichqa kutinpi llamk’anapaq

Papa tarpuy
Haku puririsun, papanchik tarpumuq; (kuti)
Muhuta urqumuy, wanuta kustalay. (kuti)
Hatun samanapaq, kharmuta watamuy, (kuti)
Huch’uy samanapaq, kukata khipuchay. (Kuti)
Yaqaña, yaqaña paranqa,
phuyupas phuyunqa;
papa tarpumunanchikpaq. (Kuti)
Taytamamakuna, tarpuq puririsun; (kuti)
Papata, uqata allin urinanpaq. (kuti)
Allin watas kanqa, mikhuy watas kanqa; (kuti)
Tukuy sunqunchikwan tarpuykamusunchi. (kuti)
Yaqaña, yaqaña mikhusun
chakra rurunchikta,
allin kawsakunanchikpaq. (kuti) Guillermo Valeriano Anahui

Kunan kay tapukuykunata kutiykuchisunchik

Imamantam chay qillqakuna rimasqa. ………………………………………………………

Runakuna maytam puririnqaku. ……………………………………………………………..

Imataq hatun samay. …………………………………………………………………………

Imatataq ruranku huch’uy samaypí? ………………………………………………………..

Hayk’aptaq papa tarpuyrí? ……………………………………………………………………

Imanaptintaq nichkanman yaqaña para paranqa nispa. ………………………………….

Papata imakunawan tarpunchik. ……………………………………………………………

Imanaptin nichkan allin watas kanqa nispa. ………………………………………………..

Imataq mikhuy watari. ………………………………………………………………………..

Imanaptin nichkan yaqaña chakra rurunchikta mikhusun nispa. ……………………….

22
Adverbios que señalan el tiempo

Kunan ………………………………….
Paqarin …………………………………..
Minchha …………………………………..
Ñawpa ………………………………….
Qhipa ………………………………….
Tuta ………………………………….
Ch’isi …………………………………..
Tutamanta …………………………………..
Qayna …………………………………..
Yaqaña …………………………………..
Hayk’aq …………………………………..
Killa ……………………………….....
Wata ………………………………….
Puquy ………………………………….
Chirawa ………………………………….

Sapa Huch’uy rimaykuna Frases verbales


rimaykuna
Kunan. Kunan samarisun. Ahora descanzaremos.
Kunan. ………………………………… ……………………………
Kunan. ………………………………… ……………………………
Kunan. ………………………………… ……………………………
Kunan. ………………………………… ……………………………
Paqarin. Paqarin huñunakusun. Casi no vengo.
Paqarin. ………………………………… ……………………………
Paqarin. ………………………………… ……………………………
Paqarin. ………………………………… ……………………………
………………………………… ……………………………
Minchha. Minchha llamk’amusun. Pronto empezaré a trabajar.
Minchha. ………………………………… ……………………………
Minchha. ………………………………… ……………………………
Minchha. ………………………………… ……………………………
Minchha ………………………………… ……………………………
Ñawpa Ñawpa takiy. Traiga rápido.
Ñawpa ………………………………… ……………………………
Ñawpa ………………………………… ……………………………
Ñawpa ………………………………… ……………………………
Ñawpa ………………………………… ……………………………
Qhipa Qhipa wiñay. Generación de ahora.
Qhipa ………………………………… ……………………………
Qhipa ………………………………… ……………………………

23
Qhipa ………………………………… ……………………………
Qhipa ………………………………… ……………………………
Tuta Tuta k’anchamun. Alumbra en la noche.
Tuta ………………………………… ……………………………
Tuta ………………………………… ……………………………
Tuta ………………………………… ……………………………
Tuta ………………………………… ……………………………
Ch’isi Chisi tuta churaykukusun En la noche nos pondremos.
Ch’isi ………………………………… ……………………………
Ch’isi ………………………………… ……………………………
Ch’isi ………………………………… ……………………………
Ch’isi ………………………………… ……………………………
Tutamanta Utqhayta apamuy. Traiga rápido.
Tutamanta ………………………………… ……………………………
Tutamanta ………………………………… ……………………………
Tutamanta ………………………………… ……………………………
Tutamanta ………………………………… ……………………………
Qayna Qayna wata tusurqani. Bailé el año pasado.
Qayna ………………………………… ……………………………
Qayna ………………………………… ……………………………
Qayna ………………………………… ……………………………
Qayna ………………………………… ……………………………
Hayk’ap Hayk’ap unqukunqa. Cuándo se va enfermarse.
Hayk’aq ………………………………… ……………………………
Hayk’aq ………………………………… ……………………………
Hayk’aq ………………………………… ……………………………
Hayk’aq
………………………………… ……………………………
Yaqaña Yaqaña paranqa. Lloverá pronto.
Yaqaña ………………………………… ……………………………
Yaqaña ………………………………… ……………………………
Yaqaña ………………………………… ……………………………
Yaqaña
………………………………… ……………………………
Killa Killa hunt’a llamk’amuni. Trabajé mes completo.
Killa ………………………………… ……………………………
Killa ………………………………… ……………………………
Killa ………………………………… ……………………………
Killa
………………………………… ……………………………
Wata Wata qallariyta haywakusun. En el año nuevo ofrendaremos.
Wata ………………………………… ……………………………
Wata ………………………………… ……………………………
Wata ………………………………… ……………………………
Wata
………………………………… ……………………………
Puquy Puquy kinrayta rit’in. En la época de lluvia cae
Puquy ………………………………… nevada.
Puquy ………………………………… ……………………………
Puquy ………………………………… ……………………………

24
Puquy ………………………………… ……………………………
Puquy ……………………………
Chirawa Chirawata qasanqa. En la época de sequía helará.
Chirawa ………………………………… ……………………………
Chirawa ………………………………… ……………………………
Chirawa ………………………………… ……………………………
Chirawa
………………………………… ……………………………

Kay siq’ikunap rikch’ayninta rimaykuchisunchik

Ñawpa watakuna kay hinataraq tukaspa purirqanku;


kunanqa manañam pipas tukapunchu. Qhipa wiñayqa
astawan mana tukanakunatapas riqsinqakuchu. Qayna
killa huñunakuy karqan, chayman hinantin llaqtamanta
chayamurqanku, hinaspataq riqsirichikusun nispa
tukakuspa lluqsirirqanku. Wataman kunan hina chirawa
kinrayta, wakmanta hatun huñunakuy aparikunqa.

Chaypi pikunam tukaspa purichkanman. ……………………………………………………..

Hayk’aqmi huñunakurqanku. ……………………………………………………………………

Hayk’aqmi wakmanta huñunakunqaku. ………………………………………………………

Qamñataq rikusqaykimanhina rimaykuchikpa qillqaykuy

………………………………………………………………..

………………………………………………………………..

………………………………………………………………..

………………………………………………………………..

………………………………………………………………

……………………………………………………………….

……………………………………………………………….

……………………………………………………………….

……………………………………………………………….

……………………………………………………………….

25
Suqta kutinpi llamk’anapaq

Kunanqa munay takiyta wakichiy


……………………………………………………………………………….
……………………………………………………………………………….
……………………………………………………………………………….
……………………………………………………………………………….
……………………………………………………………………………….
……………………………………………………………………………….

……………………………………………………………………………….
……………………………………………………………………………….
……………………………………………………………………………….
……………………………………………………………………………….
……………………………………………………………………………….
……………………………………………………………………………….

Takiy paqarichikqaykimanta tapukuykunata wakichiy

……………………………………………………………………………………..

……………………………………………………………………………………..

……………………………………………………………………………………..

……………………………………………………………………………………..

……………………………………………………………………………………..

……………………………………………………………………………………..

……………………………………………………………………………………..

……………………………………………………………………………………..

26
Reflexión sobre las frases verbales

Una frase verbal está formado por un núcleo y un modificador que son complementos
directos o indirectos. El nucleo es el verbo y el modificador es el adverbio, que siempre va
antes del verbo. Como frases verbales tenemos: verbo copulativo, transitivo e intransitivo.

Copulativo sutiyuq rimay

En Quechua tenemos el verbo ser: /Ka/ y estar: /chka/.

Kusisqa kachkani. Estoy alegre.

Kusisqa kanqa. Va estar alegre.

Tusuqpuni kaq. Era bailarina siempre.

Hina imapas kachun. Así que esté todo.

Puno llaqtamanta kani. Soy de la ciudad de Puno.

Kay rimaykunata aswan kallpanchaykusun

Sapa sapa rimaykuna Hunt’asqa rimaykuna


Ñuqa kani Yo soy Ñuqa allin runa kani.
Qam kanki Tú eres Qam aymara runa kanki.
Pay kan Él es Pay yunka runa kan.
Ñuqanchik kanchik nosotros somos Ñuqamchik puna runa kanchik.
Ñuqayku kayku nosotros somos Ñuqayku llaqta runa kayku.
Qamkuna kankichik ustedes son Qamkuna yunka runa kankichik.
Paykuna kanku ellos son Paykuna hawa llaqtamanta kanku.
Ñuqa kachkani Yo soy Ñuqa kusisqa kachkani.
Qam kachkanki Tú eres Qam llakisqa kachkanki.
Pay kachkan Él es Pay wawanwan kachkan.
Ñuqanchik kachkanchik Nosotros somos Ñuqamchik qunqasqa kachkanchik.
Ñuqayku kachkayku Nosotros somos Ñuqayku qhawasqa kachkayku.
Qamkuna kachkankichik Ustedes son Qamkuna chiqnisqa kachkankichik.
Paykuna kachkanku Ellos son Paykuna allin mikhusqa kachkanku.
………………………… …………………….. ………………………………………………..
………………………… ……………………. ………………………………………………..
………………………... …………………… ………………………………………………..

27
Verbo intransitivo sutiyuq rimaykuna

Son verbos en los que el sujeto es a la vez el paciente o el experimentador del proceso
verbal, por lo tanto tiene un solo actante. Los modificadores son los adverbios.

Sumaqta mikhuchkanku. Están comiendo rico.

P’ukupi mikhuchkan. Está comiendo en chua.

Hawapi kachkanku. Están en afuera.

allin wayk’usqa. Bien cocinado.

sayaspa mikhuchkan. Está comiendo parado.

Kay rimaykunata astawan kallpanchaykusun

Sapa sapa rimaykuna Hunt’asqa rimaykuna


qhalitam kawsan. vive sano.
allinta wayk’un. cocina bien.
sumaqta mikhun. come rico.
……………………awan. teje ……………………..
…...……………….riman. Habla ……………………
……………………tusun baila……………………………..
millayta ………………………. ……………………... feo.
Para sinchita …………………………. La lluvia ………………………mucho.
qunqay ……………………….. ………………………… de pronto.
Allqu ……………………………………………. El perro ……………………………….
Llaqta kamachiq ………………………………. El alcalde ……………………………..
Yachachiq ……………………………………… El profesor ……………………………
………………………………………………….. ………………………………………….
………………………………………………….. ………………………………………….
………………………………………………….. ………………………………………….

Imataq “verbos intransitivos” Hunt’asqa rimay ukhupi ch’ulla sutilla, ch’ulla ruraqlla
ikhurin. Pay ukhullapi imapas chinkapun. Kanman: Pawlacha kusata phawan.

28
Verbo transitivo sutiyuq rimaykuna

Transitan obligatoriamente un actante sobre un objeto paciente. A diferencia de los


intransitivos, tienen dos valencias; un agente o sujeto que realiza acción y un paciente que
la recibe. Los típicos de esta clase de verbos son: maqa – p’aki – kuchu.

Mama wawanman qaran. Mamá le sirve a su hijo.

Irqi papata mikhun. Niño come la papa.

Irqi pilutawan pukllan. Niño juega con la pelota.

Allqu michiwan pukllan. Perro juega con gato.

Kay rimaykunata aswan kallpanchaykusun

Chay verbos transitivos iskay ruraqniyuq rimaywan huch’uy rimaykunata wakichisun.

………………………………………………… …………………………………………
………………………………………………… …………………………………………
………………………………………………… …………………………………………
………………………………………………… …………………………………………
………………………………………………… …………………………………………
………………………………………………… …………………………………………

Verbo tener sutiyuq rimaykuna

Una de las características de las lenguas originarias Quechua y Aymara, es que en el verbo
tener no registra una raíz léxica primitiva, por tanto se obtiene mediante el derivador
denominativo /yuq/ y /ni/. También gracias al verbo /ka/. Entonces es una construcción
atributiva, en concreto, requiere del verbo copulativo.

29
Kimsa wawayuq kani. Soy persona con tres hijos.
Awichuy allin kaqniyuq. Mi abuelo es de tener.
Taytay achkha qullqiyuq. Mi papá es adinerado.
Allqu mana runayuq. Perro sin dueño.
Uha iskay uñayuq. Oveja con dos crías.
Llaqtayuq runa kani. Soy nato del pueblo.

Kay rimaykunata aswan kallpanchaykusun

Chay verbos tener, kaqniyuq rimaywan huch’uy rimaykunata wakichisun.

………………………………………………… …………………………………………
………………………………………………… …………………………………………
………………………………………………… …………………………………………
………………………………………………… …………………………………………
………………………………………………… …………………………………………
………………………………………………… …………………………………………

30
REFERENCIA BIBLIOGRÁFICA

ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA. (1995) Diccionario Quechua – Español –


Quechua. Simi taqe.Qosqo Perú.

CASSANI, D. LUNA, M. Y SANZ, G. (1994) Enseñar Lengua. Barcelona Grao.

CERRÓN P. Rodolfo. (2008). Quechumara. Estructuras Paralelas del Quechua y del Aimara.
PROEIB Andes. La Paz – Bolivia.

CERRON P. Rodolfo. (1987) Lingüística Quechua. Centrto de Estudios Rurales. Bartolomé de


las casas. Cusco Perú.

CONVENIO No 169. (2002) Quinta Edición. Sobre Pueblos Indígenas y Tribales en Países
Independientes. San José Costa Rica.

DIRECCIÓN REGIONAL DE EDUCACIÓN PUNO. (2009) Proyecto Curricular Regional.

ENRIQUEZ , S. Porfirio. (2005) Cultura Andina. Puno.

GODENZZI. Juan Carlos y VENGOA Z. Janett. (1994) Runasimimanta Yuyaychakusun.


Asociación Pukllasunchis Cusco.

GONZALES, H. Diego. (1952) Vocabulario de Lengua General de Todo el Perú. Universidad


Mayor de San Marcos.

HANCCO M. Nerio. (2005) Diccionario Quechua – Castellano – Quechua. Simi Pirwa.


Bartolomé de la Casas Cusco Perú.

HURTADO de M. Willam. Pragmática de la cultura y la lengua quechua. Universidad Nacional


la Molina – Lima. Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolomé de las casas –
Cusco.

LADRON DE GUEVARA, L. (1998) Diccionario Quechua de la Regiones: Ayacucho-Cuzco-


Junin-Ancash-Cajamarca. Editorial Brasa S.A. Lima Perú.

LAREDO A. Denise, CAYETANO CH. Miriam, QUISPE J. Nelly. (2017) Qhiswa Simipirwa.
Universidad Mayor de San Andrés. Lingüística e Idiomas. La Paz Bolivia.

LEY No 27818. (202) Ley para la Educación Bilingüe Intercultural.

LEY No 29735. (2011) Del uso, preservación, desarrollo, recuperación, fomento y difusión de
las lenguas originarias del Perú.

MADELEINE Z. (1993) Educación Belingue. Material de Apoyo para la formación Docente en


Educación Intercultural Bilingüe.
31
MINISTERIO DE EDUCACIÓN. Equipo Técnico. Cerrón P. Rodolfo. (1905) Vocabulario
Políglota Incaico. Quechua – Aymara – castellano. Lima Perú.

MINISTERIO DE EDUCACIÓN. CHUQUIMAMANI, N. Valer, ALOSILLA, M. Carmen,


CHOQUE V. Victoria. (2014) Qullaw Qichwapa simi qullqan. San Borja – Lima Perú.

MINISTERIO DE EDUCACIÓN. (2012) Programa de Especialización en EIB. Dirigido a


Docentes de Inicial y Primaria de EBR. Estructura del Plan de Especialización.

QUINTERO B. Genaro. (2008) Vocabulario Básico. Quechua – castellano. Castellano –


quechua. Colecciones andinas – awya yala. Huanta Perú.

RESOLUCIÓN MINISTERIAL No 1218-85-ED. (1985) Aprueba la oficialización el alfabeto


Quechua y Aimara y las reglas ortográficas para la escritura.

VALERIANO A, Guillermo. (2010-2011). Módulo de Estrategias Metodológicas en L2.del


Programa de Especialización en EIB. UNA. Puno.

VALERIANO A. Guillermo. (2014) Estructura Curricular Reajustada para la enseñanza y


aprendizaje de las lenguas Quechua y Aimara. Centro de Idiomas UNA Puno.

VALERIANO A. Guillermo. (2016) Guía Metodológica para la enseñanza-aprendizaje del


Quechua. Redes Educativas UGEL Carabaya Puno Perú.

32
CELEN UNA PUNO - GUIVAN Página 33
CELEN UNA PUNO - GUIVAN Página 34

También podría gustarte