Está en la página 1de 25

Guía metodológica QUECHUA

intermedio II

Qichwa simi kallpanchanapaq

Puno - 2020

1
DIRECTORIO DEL CENTRO DE ESTUDIOS DE LENGUAS
EXTRAJERAS Y NATIVAS

RECTOR DE LA UNA PUNO: Dr. Porfirio Enriquez Salas.

VICERRECTOR ACADÉMICO: Dr. Rogelio Flores Franco.

DIRECTOR DE CELEN: Dr. Mario Silva Dueñas.

ADMINISTRADOR DE CELEN: Mg. Carlos Emilio Quilca Godoy.

COORDINADOR ACADÉMICO: Ing. Néstor Huanca Arias.

DOCENTES DE LENGUA ORIGINARIA QUECHUA


Guillermo Valeriano Anahui.
Benjamin Mango Mamani.
Eulalia Antonia Pino Apaza.
Bernardino Yucra Yucra.
César Genaro de la Cruz López.
Teodoro Julio Coronel Quispe.
Alex Cesar Davila Quispe.
Virgilio Garcia Garcia.
Miguel Zapana Vilcazán.

AUTOR.
Guillermo Valeriano Anahui.

DOCENTES QUE VALIDAN EL MÓDULO.


Guillermo Valeriano Anahui.
Benjamín Mango Mamani.
Eulalia Antonia Pino Apaza.
Bernardino Yucra Yucra.
César Genaro de la Cruz López.
Teodoro Julio Coronel Quispe.
Alex Cesar Davila Quispe.
Miguel Zapana Vilcazán.

2
Huk kutinpi llamk’anapaq

Kasarakuymanta Takiy

Qhari wawayuq, warmi wawayuq saqararaykusun. (kuti)

Qhari wachaqwan, warmi wachaqwan layasiykusunchik. (kuti)

Sawsi malkitan sawsi sach’atan taririkuchkani. (kuti)

Para chayaqtin, rit’i chayaqtin llanthurikunaypaq. (kuti)

Qhachun urpitan, qhachun sipastan taririkuchkani, (kuti)

Watan, watan q’unchay punkupi hitarayaqtra. (kuti)

Yastan ruphasqa, yastan kanasqa, ya no hay remedio. (kuti)

Qharilla kachun, marmilla kachun kusirikunapaq. (kuti)

Qhari wachaqwan, warmi wachaqwan layasiykusunchik. (kuti)

Maymi muquyki, maymi wasayki, muqupunaykusun. (kuti)

Tapukuykunata kutiykuchisunchik

Chay takiy imamantan rimasqa? ……………………………………………………

Iman kanman layasiy? ……………………………………………………………….

Pin kay takiypi takiykuchkanman? ………………………………………………….

Mayqinpa taytamamataq nichkan, qhachu urpita taririkuchkani nispa?

……………………………………………………………………………………………..

Hayk’aqtaq chayta takichkankuman?

……………………………………………………………………………………………..

Pikunan chayta takichkankuman. ………………………………………………….

Imataq kanman puñuchiy. …………………………………………………………..

3
Yawarmasinchikmanta willakuykuna

Ñuqan paqarisqani chaqay Carabaya llaqtapi. Taytayqa kasqa, Ayaviri Orurillo


llaqtamanta, mamayqa aswanpas kikin Macusani llaqtap ayllunmanta. Paykunaqa
chiqaq runan karqanku, puna urqupi, paqucha uywata qatinaqaspan kawsarqanku,
rimayninkupas runa simipunin karqan.

Paykunan kasqaku pichqa wawayuq, kimsa warmi, iskay qhari. Iskay panaykunaqa
kuraqniy, huk Panaywan huk wayqiywantaq sullk’ay. Panaykunaqa kimsa
ñañantin, sinchita munanakunku; kaqllataq ñuqapas wayqichaywanqa allintam
apanakuni.

Manan kuraqtaytaykutapas ni kuraqmamaykutapas riqsirqaykuchu.


Taytamamaykuqa wakchallam kasqaku. Chayraykun, qatayninkutapas,
qhachuninkutapas, sinchita munakurqanku. Taytaykuqa, ñawpaqtam chinkaripun,
qhipaniqmantaq mamaykutapas pusakapullantap.

Tapukuykunata kutiykuchisunchik

…………………………………………………………………………………………………………………………………….

……………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………….

……………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………….

……………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………….

……………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………….

……………………………………………………………………………………………………………………………………

4
Rimaykuna ñawinchanapaq

Runa kayman taripananpaq

Imaynatataq wayna sipas wayllunakun? May pacha wayna, sipas q’ahuyan


hinaqa, riqsinakuywan qallaykunku. Chay riqsinakuytaqa qallaykuna chakra ruraypi.
Chakmaypi, chakmaq tumpa, mana chaytaq samaykunapi asipayanakunku,
rumichakunawan chanqarinakunku. Sipaskunaqa upa upalla uyarikun, asirikullanku.
Ichaqa wakin sut’i simi sipaskunaqa, simimanta simi waynakunawan churanakun;
may maypiqa, waynatapas upallachinraq. Hasp’iypitaq, tallminakuq tumpa
aysanakunku, kharmu mikhuy uraspas k’achunakunku, sutiyanakunku. Uywa
michiypitaq, ispihuwan qhusichinakunku, phuykanakunku, wistanakunku. Qhatuman
puriypitaq, rimakuspa purinku, imamantapas willanakuspa, waynaqa ima llasa
q’ipintapas yanaparin ima. Aswan ñawpaq kawsaykunapiqa, unu aysana patapi
ch’isinkuna huch’uyta
rimarina kaq, chaypi qhipantin
tupanankupaq willanakuqku.
Maypiña tupaspapas,
napaykunakuq tumpalla
mat’ita hap’inakunku,
k’ichinakunku; chaykunapi
warmiqa p’inqarikullan.
Hinachkaspalla, iskay kutini,
kimsa kutinpi tupaspa; chiqaq
rimayman aykunku.
Hinaspataq, ima munasqanku p’achatapas, k’anchillunkutapas haywanakunku. May
pachachus chaskinakunku hinaqa; chiqaq munakuy kan, sapanka sunqunkuta
suwanakunku, hinaspataq, taytamamanchikman willapusunchik nispa rimanakunku.
Maypiqa yuyaykunku hayk’aq tiyathapinankuta, chaypaqqa qhari warmiq makinta
mañanan.

Imamamtam chay qillqakuna rimasqá? ………………………………………………..

Hayk’a watayuqtaq kanman q’ahu sipas, q’ahu wayna. ……………………………..

5
Maykunapitaq sipas wayna riqsinakunku. …………………………………………..

…………………………………………………………………………………………….

Hayk’aqtaq chiqaq rimayman aykunku. ………………………………………………

Imapaqtaq makitari mañanku. …………………………………………………………

Runachakuy kasarakuy

Imaynatataq runachakunkurí? May pachachus allinta rimanakunkun layasipura


hinaqa; qhawarinku, ima killapi rurayta; chaypiqa qhawarinku agosto wayra killata.
Imaraykuchus, chay killa kasarakuy killa, llapa llaqtap qhawarisqan, may
awichunchikkunaq qhawarisqanraq chay killaqa karqan, qhari warmi
tupathapinapaq. Hinaspapas, hatun taytamamata, ara taytamamata allinta
qhawarina. Qharip taytamaman machkhan hatun taytamamata, warmip
taytamamantaq machkhan ara taytamamata. Chay kasarachiq taytamamamanqa,
allin yuyaywan rimaykukuq purinallataq. Chay runakunaqa, mana yanqha runaqa
kanmanchu; aswanpas allin chanin runa, allin yachayniyuq, rurayniyuq, chaninpi
k’amikuy runa.

May pachachus hatun


taytamamakuna iyaw
ninku hinaqa; qhawarinku
ima p’unchawta,
imaynata aparikunqa
chaykunata. Kayta atin
mayqin p’unchawpas,
ichaqa mana
atikunmanchu martes,
viernes, domingo
p’unchawkunapi.
Imaraykuchus chay p’unchawkunaqa phiru p’unchaw. Hinallataq qhawarina
p’achankumanta. Wakin llaqtakunapi, ayllukunapi, kasarachiq hatun taytamama
p’achata churan iskaynin ayhatunkunaman. Wakin llaqtakunapitaq, taytamama
sapanka wawankupaq ratipun, rurapun. Kuraq runakuna kasarakunku hinaqa,
paykuna p’achankuta rurakunku, rantikunku. Aswanpas chay p’achankuqa, kanan

6
llaqtankup p’achan, imaynatachus llaqtanku p’achakun, kasqan musuq p’achawan
churakunanku.

Chay p’unchaw chayamun hina, runachakuq qhari warmi, tutamanta,


wasinkumanta, mana chaytaq taytamamaq wasinmanta lluqsinku munay
p’acharqusqa, hatun taytamamaq pusarisqan. Qaylla kaptin purinku chakillapi, karu
kaptintaq kawallu sillapi, mana chaytaq awtupi. Municipio llaqtap wasinman
aykunku, chaypitaq kikin alkalti llaqta kamachiq tayta, imaymanamanta tapurispa,
hatun taytamamaq uyarisqan runa kayman taripachin. Tukukuypi, taytamama,
llapan yawarmasikuna, wasimasikuna, kusikuymanta uqllaranku, t’ikawan ima
t’akaranku. Hinataq, purillankutaq kamaqninchikman iñina wasita. Chaypiqa,
taytakura misata ruran, tukukuypita kaqta, qhari warmita, hatun taytamamata
tapuraspa, runa kayman chayaykachipun. Chaymanta haqayniqman, allin chiqaq
runa kapunku. Iglesia, hanaq pacha taytap wasinmanta lluqsimuqtin; tukaqkuna
ch’aqwarin, llapan yawarmasi, wasimasi, munakuq runamasikuna, yuraq
misturaswan, yuraq t’ikawan t’akanku. Hinataq wasinkuman sinchi kusikuypi
chinkaripunku.

Wasiqa allin hallch’asqa,


limphu pichasqa, munay
t’ikachasqa musuq
runakunata suyan.
Chayman kasarakuq
runakunaqa hatun
taytamamanku pusarisqa
chayanku; llapa
yawarmasi, wasimasi,
runamasikuna; allin
chayamusqankumanta
uqllaykunku, chaypa sutin
“Para bien”. Hinaspataq, misaman chimpaykunku. Chaypipi tiyan chawpipi
kasarakuq qhari warmi, paña kinrayninpi hatun taytamama, lluq’ipitaq ara
taytamama, sapanka kinraykunapitaq tiyan qhari warmip taytamaman. Llapa
tarikuspa, chaypitaq pachamamaman kuka k’intuta churaykukunku, winumantaq
ch’allarparikunku, allin chayamusqankumanta. Chay pasaymanta, sumaq mikhuna
wayk’usqata, llapalla mikhuykunku, mana pita wikch’urparispa, ch’ulla runahina

7
mikhuykunku, ch’akipaypaqtaq, siwara, kinuwa aqhata upyaykunku. Chay mikhuwa
wayk’sqaqa, llaqtap usunmanhina, sapanka llaqtapta mikhunanqa riqsisqa.
Hinaspapas, chay llapamanta mikhuypi ikhurin, alsakuy, ch’umukuy. Chaytataq
wasiman apakuna, wasipi tiyaq yawarmasikunapaq, irqikunapaq ima.

Wayna sipaspa tiyathapinanpaq ima ruraytaq apakun. ……………………………..

Pikunataq qhawarin wayna sipaspa runachakunanta. ………………………………

Hayk’aptaq chay rimaykunari aparikun. ……………………………………………….

Runachakunapaq imataq machkhana. ……………………………………………….

Mayqinpa tayta mamantaq hatun taytatari hap’ikun. ………………………………..

Imataq chay ara tayta, ara mama. ……………………………………………………

Ima p’unchawkunataq kasarakunku. ………………………………………………….

Imayna p’achayuqtaq kasarakunku. …………………………………………………

Maymantaq kasarakunankupaq purinku. ……………………………………………

Tukuy ima hunt’akunanpaq imataraq ñawpaqta rurana. ………………………….

…………………………………………………………………………………………….

Imataq chay mikhuypi alsakuy. ………………………………………………………

Imapaqtaq kasarakunari. ……………………………………………………………..

……………………………………………………………………………………………

Imanaqtintaq agosto killatari kasarakunku? Ñawpa taytamamanchikkunaqa,


manayá! Ñuqanchik hinachu pachanpampa imatapas rurarqanku, paykunaqa, ima
ruranankupaqpas, ñawpaqtaraq allintaraq yuyaykurqanku, imatapas qhawarirqanku.
Chayrayku, qhari warmi parischakunankupaqqa, ñawpaqta qhawarirqanku, qhari
atinchu mikhuy ruruchiyta, chakra rurayta; kaqllataq warmi atinchu p’acha rurayta,
mikhuna wayk’uyta, uywa michiyta. Manaraq yachanchu hinaqa, taytamama
allintaraq yachachinan wawanman. Imaraykuchus tiyathapispaqa, uywanakuyta
yachananku, mana taytamamataqa qhawanankuchu. Chayrayku; qhawarirqanku;
wawayuq kanqaku hinaqa; chay wawankuta mana yaraqaypi kawsachinankupaq.
Hinaqa qhawarirqanku, ima killatataq mikhuy killa kachkan, chay killata wawaqa kay

8
pachaman paqarimunan. Hinaqa, llapa parischakuy munaqqa, tiyathapinan agosto
killata; chaymanta yupasqa isqun killa, chayta mayu killa, hasp’iy killa; chhikaqa,
mana wawa mikhuymanta muchunqachu, nitaq mamapas yaraqaypi tarikunqachu.

Imataq pachanpampa rurayrí? ………………………………………………………….

Ñawpa runa imapaqtaq sinchita llamk’aqku. ………………………………………….

Ñawpa kawsaypi, pikunataq parischakuqku. ………………………………………..

…………………………………………………………………………………………….

Imanaptintaq mana ina ruray atiq mana parischakunmanchu karqa. …………….

…………………………………………………………………………………………….

Qhari imata yachanan karqan, warmi ima rurayta yachanan karqan.

…………………………………………………………………………………………….

Imanaptin agosto killata kasarakuna kaq. …………………………………………..

Kunan kawsaypachanchikpi, imaynataq kawsayninchik. …………………………

…………………………………………………………………………………………….

Kunan kasarakuy imaynas chaymanta qillqaykuy

………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………..

9
Iskay kutinpi llamk’anapaq

CH’URU MAMACHAY

Sumaq wakachay, urqunta qhawachkan.


Ch’uru mamachay, turunta machkhachkan.
Isqun killamanta, lichita upyasun
Yaqaña, yaqaña, kisuta ñit’isun.

Lichita upyasun, kallpayuq kanapap,


kisuta ñit’isun, qullqiyuq kanapap
Allin mikhusqataq, kusata llamk’asun,
kusa llamk’aspataq qhalita kawsasun.

Kay tapukuykunata kutiykuchisunchik

Imamantan chay takiy rimasqa? ………………………………………………

Waka imatan qhawachkanman? ………………………………………………

Imanaqtintaq, yaqña lichita upyasun nichkanri?..........................................

Imapaqtaq lichitari upyasun? …………………………………………………..

Allin mikhusqari, imaynatan kawsasunman? …………………………………

Kunan, kay rimaykunata sapa t’aqanpi chaninchaykusun.

Suma - q waka – cha – y urqu – n – ta qhawa – chkan.


Raíz suf. Raíz suf suf raíz suf. suf. Raíz suf.

Kunanqa, kay rimaykunata qamñataq t’aqaykuy.

Munay yachaywasiy, watanta hunt’achkan.

…………………………………………………………………………

10
Kay sufijos phasmi rimaychakunata riqsiykusun

FLEXIÓN DE PERSONA: y, yki, n, nchik, yku, ykichik, nku.


FLEXIÓN DE NÚMERO: Kuna, runa-kuna, wasi-kuna.

F
L
FLEXIÓN DE CASO:
E
- Genitivo: p. en vocal. Runa-p wasin. Pertinencia.
X
I Pa. En consonante. Taytay-pa wasin.
V - Acusativo: ta. Runa-ta, sach’a-ta. Responde ¿a quién?
O - Ilativo: man. qusayki-man. Responde ¿piman, mayman?
N - Benefactivo: paq. Ñañan-paq. Responde ¿pipaq?
S
O - Locativo: pi.Ubicación.Pampa-pi. Resp. ¿maypi?
M - Ablativo: manta. procedencia. Puno-manta. ¿maymanta?
I - Instrum/comitativo: wan, ntin. compañía. Churin-wan,
N ususi-ntin. Resp. ¿piwan? ¿imantin?.
A - Limitativo: kama. Mayu-kama. Resp. ¿maykama?
L - Causal: rayku. Motivo. Qam-rayku. Perp. ¿imarayku?
E - Comparativo: hina. Taytan-hina. Resp. ¿Cómo quién?
S - Interactivo: pares. Pura. Qhari-pura.
D
E
- Posesivo: yuq. Que posee, unu-yuq.
S R
DENOMINATIVO - Ponderativo: sapa. Chukcha-sapa.
I
U V - Diminutivo: cha. Irqi-cha.
F A - Privativo: naq. sunqunaq.
I T
J I - Agentivo: q. Acción. Takiq.
V - Infinitivizador: y. Verbal. Takiy.
O O
DEVERBATIVO
S - Concretador: na. Mikhu-na.
S
- Resultante: sqa. Consumada. Purisqa.
- rqa Consumada. Purirqani.

- Persona: ni, nki, n, nchik. Verbo dar. Qu-ni, qu-nki, qun.


FLEXIVO - Número: nchik, yku, nki-chik, n-ku. Mikhusu-nchik.
- Tiempo:ni – saq. Realizado, no realizado. Pukllani, pukllasaq.
V - Modo: ni, man, y. Pukllani, pukllayman, pukllay.
E
R - Incoativo: ri. Sayari-y.
B - Durativo: chka. Puñu-chka-m.
A Aspectuales - Frecuentativo: paya. Asi-paya-wan.
L - Desiderativo: naya. Waqa-naya.
E
- Inductivo: yku. Apa-yku-y. kuti-yku-y.
S DIRIVA - Eductivo: rqu. Apa-rqu-n.
TIVO DIRECCIONALES - Translocativo:mu. Apa-mu-y.
- Bordeador: kipa. Apa-kipa-y.

- Causativo: chi. Puñu-chi-y, mikhuchi-y.


- Asistivo: ysi. Ruwa-ysi, puklla-ysi.
GRAMATICALES - Reflexivo: ku. Willa-ku-y. kusi-ku-y.
- Recíproco: na-ku. Rima-na-ku-y.
DENOMINATIVO
FACTIVO: cha. Wasi-cha-kuy. TRANSFORMATIVO: ya. Tuta-ya.

11
FLEXIÓN DE PERSONA:
y, yki, n, nchik, yku, ykichik, nku.

Waka – y waka – yki waka – n.


Waka – nchik waka – yku
waka – ykichik waka – nku.

FLEXIÓN DE NÚMERO: kuna.

Runa-kuna, uywa-kuna, sipas-kuna.


F
L
E
FLEXIÓN DE CASO:
X
I - Genitivo: p. en vocal. Runa-p wasin. Pertenencia.
V Pa. En consonante. Taytay-pawasin.
O - Acusativo: ta. Runa-ta, sach’a-ta. Responde ¿a quién?
S - Ilativo: man. qusayki-man. Responde ¿piman, mayman?
- Benefactivo: paq. Ñañan-paq. Responde ¿pipaq?
- Locativo: pi.Ubicación.Pampa-pi. Resp. ¿maypi?
- Ablativo: manta. procedencia. Puno-manta. ¿maymanta?
S N - Instrum/comitativo: wan, ntin. compañía. Churin-wan,
U O ususi-ntin. Resp. ¿piwan? ¿imantin?
F M - Limitativo: kama. Mayu-kama. Resp. ¿maykama?
I I - Causal: rayku. Motivo. Qam-rayku. Perp. ¿imarayku?
J N - Comparativo: hina. Taytan-hina. Resp. ¿Cómo quién?
- Interactivo: pares. Pura. Qhari-pura.

D - Posesivo: yuq. Que posee, unu-yuq.


E DENOMINATIVO - Ponderativo: sapa. Chukcha-sapa.
R - Diminutivo: cha. Irqi-cha.
I - Privativo: naq. Sunqu-naq.
V
A
T
I - Agentivo: q. Acción. Takiq.
V
DEVERBATIVO - Infinitivizador: y. Verbal. Takiy.
O
S - Concretador: na. Mikhu-na.
- Resultante: sqa. Consumada. Purisqa.
- rqa. Consumada, es consciente del acto.

12
Sufijos nominales flexión persona

Sapa suti Rimaykuna Glosa

Ñuqap Tayta - y Mi papá


Qampa Tayta - yki Tu papá
Paypa Tayta - n Su papá
Ñuqanchikpa Tayta - nchik Nuestros padres
Ñuqaykup Tayta - yku Nuestros padres
Qamkunap Tayta - ykichik Vuestros padres
Paykunap Tayta - nku Sus padres

tayta – y Taytay llamk’amuchkan. Mi papá está trabajando.


mama – y Mamay chayamunqa. Mi mamá va llegar.
wasi – y Wasiy thunikunqa. Mi casa se va caer.
………………………. ……….……………………. …………………………
………………………. ……….……………………. …………………………
………………………. …………………………….. …………………………
ñaña –yki Ñañayki tusuchkan. Tu hermana está bailando
p’acha – yki p’achayki halaqan. Se cae tu ropa.
uyway – yki Uywayki mirachkan. Está reproduciendo tu ganado.
……………………….. ……………………………… …………………………………
……………………….. ……………………………… …………………………………
……………………….. ……………………………… ………………………………..
wayqi - n Wawqin machachkan. Su hermano es borrachando.
michi - n Michin wañurqusqa. su gato se había muerto.
chakra – n Chakran tíkachkan. Su chacra está floreciendo.
……………………….. ……………………………… …………………………………
……………………….. ……………………………… …………………………………
……………………….. ……………………………… ………………………………..
……………………….. ……………………………… …………………………………
……………………….. ……………………………… …………………………………
……………………….. ……………………………… ………………………………..
……………………….. ……………………………… ……………………………….
……………………….. ………………………………. ………………………………..
……………………….. ………………………………. ………………………………..

13
Sapa suti Rimaykuna Glosa

Ñuqap Llaqta- y Mi papá


Qampa Llaqta - yki Tu papá
Paypa Llaqta - n Su papá
Ñuqanchikpa Chakra - nchik Nuestros padres
Ñuqaykup Chakra - yku Nuestros padres
Qamkunap Chakra - ykichik Vuestros padres
Paykunap Chakra - nku Sus padres

wawa - nchik Wawanchik pukllachkan. Nuestro hijo está jugando.


mikhuna - nchik Mikhunanchik tukurqukun. Nuestra alimentación de acabó
p’acha - nchik P’achanchik thanta kachkan. Nuestra ropa está usada.
………………………. ……….……………………. …………………………
………………………. ……….……………………. …………………………
………………………. …………………………….. …………………………
allqu - yku Allquyku chinkarqun. nuestro perro se perdió.
sumpichu - yku Sumpichuyku kasqankama. Nuestros sobreros igualitos.
ayllu - yku Aylluyku qunqasqa. Nuestra comunidad olvidada.
……………………….. ……………………………… …………………………………
……………………….. ……………………………… …………………………………
……………………….. ……………………………… ………………………………..
waka - ykichik Wakaykichik wacharqusqa Sus vacas había parido.
wasi - ykichik Wasiykichik wikch’usqa. Vuestra casa abandonada.
irqi - ykichik Irqiykichik mana kasukuq Vuestros hijos desobediente.
……………………….. ……………………………… …………………………………
……………………….. ……………………………… …………………………………
……………………….. ……………………………… ………………………………..
Hallp’a – nku Hallp’ankupi tiyachunku. Que vivan en sus terrenos.
uywa – nku Uywankuta michikpa. Pastando sus ganados.
Qhatuna wasi - nku Qhatuna wasinku ch’usaq. Sus mercados vacío.
……………………….. ……………………………… ……………………………….
……………………….. ………………………………. ………………………………..
……………………….. ………………………………. ………………………………..
wayna – kuna Waynakuna llamk’achkanku. Los jóvenes están trabajando.
irqi – kuna Irqikuna pukllarqanku. Los niños han jugado.
wasi - kuna Wasikuna hatarichkan. Están construyendo casas.
runa - kuna Runakuna unquchkan. La gente está enfermando.

14
Kimsa kutinpi llamk’anapaq

Sufijos nominales de flexión de caso

SUFIJOS RIMAYKUNA GLOSA


Ñuqa-p waway Mi hijo
Ñuqayku-p hallpa’yku Nuestro terreno
Allqu-p chupan Cola del perro
Sach’a-p saphin La raíz del árbol
Qam-pa churiyki De ti tu hijo
Ñuqanchik-pa wasinchik Nuestras casas
Genitivo
“p – pa” Yachachiqninchik-pa yachaynin Saberes de nuestro Profesor
Llaqtanchik-pa tusuynin El baile de nuestro pueblo
Qhachuniy-pa taytan Papá de mi nuera
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
…………………………………………. ………………………………………
…………………………………………. ………………………………………

Wawata maqan Pega al niño.


Acusativo
Allquta siq’un Ahorca perro.
“ta”
Sach’ata kumpan Tumba árbol.
Wasi-ta
Chakrayki-ta hasp’irqun Escarbó a tu chacra.
Runa-ta
mikhuy-ta Uywan-ta hamp’irquni Curé a su ganado.
Yunka-ta ripusaq Iré a la selva.
P’achay-ta t’aqsasaq Voy a lavar mi ropa.
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ……………………………………….

15
SUFIJOS RIMAYKUNA GLOSA
Kay-man apamuy. Traiga aquí.
Wayqiy-man willanki. Avisas a mi hermano.
Llaqtayki-man chayamunqa. Va llegar a tu pueblo.
Makiy-man chayamunqa. Va llegar a mis manos.
Churiyman purisaq. Iré a mi hijo.
……………………………………….. ………………………………………..
Ilativo
“man” ……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
Ñuqa-paq wayk’upuwanki. Cocínamelo para mí.
Wasiy-paq punkuta rantisaq. Puerta compraré para mi casa.
Qampaq kunan p’unchaw llamk’amusun Hoy trabajamos para ti.
Benefactivo
……………………………………….. ………………………………………..
“paq”
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
Churiyki maypi llamk’amuchkan. ¿Dónde está trabajando tu hijo?
Locativo
Qusqu llaqtapi llamk’amuchkan. Está trabajando en Cusco.
“pi”
P’achata mayupi t’aqsamuchkan. Está lavando ropa en el río.
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
………………………………………. ………………………………………..
………………………………………… ……………………………………….
Maymanta chayamuchkanki. ¿De dónde estás llegando?
Ablativo
Puno llaqtamanta. De Puno.
“manta”
Imay urasmanta suyachkanki. ¿Desde qué hora estas esperando?
Pachapaqariymanta suyakuchkani. Estoy esperando desde la madrugada
…………………………………………. ………………………………………….
…………………………………………. ………………………………………….
………………………………………… …………………………………………
…………………………………………. ……………………………………….
………………………………………….. ……………………………………….

16
SUFIJOS RIMAYKUNA GLOSA
Qayna p’unchaw piwan purichkarqan. Con quién estaba caminando ayer.
Taytanwan kusisqa purichkarqan. Con su papá alegre estaba caminando
InstrumentalKunan imawan churakunki. Ahora con que te vas a poner.
“wan”
Musuq p’achaywan. Con mi ropa nuevo.
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ……………………………………….
Sipas q’ipintin lluqsirqapun. La señorita salió con su atado.
Kay chhikan chukchantin purichkan. Con su tremendo cabello está caminando
Mamay wawantin llamk’an. Mi mamá con su hijo está trabajando
Comitativo
Ch’uspay qullqintin chinkarqapun. Mi ch’uspa con su dinero se ha perdido
“ntin”
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
Kunan may kama purinki. Ahora, hasta dónde vas a ir.
Ayaviri llaqta kama. Hasta Ayaviri.
Limitativo
“kama” Hatun ñankama pusarpariy. Hasta la carretera acompañale.
Chay chuntaqaqakama chakmanki. Hasta esa roca larga vas a barbechar
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
………………………………………. ………………………………………..
………………………………………… ……………………………………….
Ima rayku pay kamuchkan. Por qué está viniendo él.
Causal
Wawayrayku kaypi llamk’achkani. Por mi hijo estoy trabajando aquí.
“rayku”
Uywayrayku michipakuni. Por mi ganado me ayudo a pastear.
Huñunakuyman hallpayrayku hamuchkani A la reunión vengo por mi terreno.
…………………………………………. ………………………………………….
…………………………………………. ……………………………………..
………………………………………… …………………………………………
…………………………………………. ……………………………………….
SUFIJOS RIMAYKUNA GLOSA

17
Taytanhina chakariru. Agricultor como su padre.
Mamanhina qhulla sunqu. Sensible como su mamá.
Kuraqninhina allin tusurikuq. Bailarín como su hermano mayor
Comparativo
………………………………………….. …………………………………………..
“hina”
………………………………………….. …………………………………………..
………………………………………….. …………………………………………..
………………………………………….. …………………………………………..
Qharipura tusuchkanku. Están bailando entre varones.
Irqipura wayk’ukusqaku. Se habían cocinado entre niños.
Interactivo
“Pura” Warmipura upyaykusqaku. Se habían tomado entre mujeres.
………………………………………….. …………………………………………..
………………………………………….. …………………………………………..
………………………………………….. …………………………………………..
………………………………………….. …………………………………………..

Kunantaq kay rimaykunata kutirqusunchik kastilla simiman.

RIMAYKUNA GLOSA
Awichuypa wasin thuniykukusqa. La casa de mi abuelo se ha derrumbado
Llaqtata ratulla phawasaq. …………………………………………..
Mamayman mikhunata aparqusaq. …………………………………………..
Kunan p’unchaw qampaq llamk’asun. …………………………………………..
Wasipi allinta rimanakusunchik. …………………………………………..
Llamk’asqanmanta sayk’usqa chayamun. …………………………………………..
……………………………………………….. …………………………………………..
Kunan p’unchaw, tutakama llamk’asunchik. Hoy trabajaremos hasta noche.
………………………………………….. Con su hermano alegre están yendo.
………………………………………….. Mi mamá cargado de su hijo está lavando
………………………………………….. Acompaña hasta el camino grande.
………………………………………….. Estoy regresando por mi hijo.
………………………………………….. Las jovencitas igualitas, están bailando.
………………………………………….. La niña igual que su mamá se ha vestido
………………………………………….. ……………………………………………

18
Tawa kutinpi llamk’anapaq

ÑIÑUCHA JOSÉ MANULCHA (Takiy)

ÑiñuchaJosé Manulcha, ñuqacha willaykuykiman;

Ususichaykiq vidanta, warmiwawaykiq surtinta;

Paqariq tampu plazapi, botella p’akiykusqanta;

Paqariq tusuna wasipi, botella chhalluykusqanta.

Ñuqari imanaymantaq, ñuqari hayk’anaymantaq;

Paymanta munakuwaqtari, paymanta wayllukuwaqtari.

Mamayñataq tapuchkawan, taytayñataq tapuchkawan;

Maymi anilluyki nispa, maymi surtihayki nispa.

Mamaytaqa llullaykunin, taytaytaqa llullaykunin,

Unkhuñachaypin kachkannispa, llikllachaypin kachkan nispa.

Manas unkhuñaypipaschu, manas llikllachaypipaschu;

Warma yanaypaq makichanpi, anilluchayta saqimuni.

Pipas kachkachun, maypas kachkachun;


Sunquchallayki, ñuqapi kachkachus.

Chay takiypi qillqakuna imamantam rimasqa?

…………………………………………………………………………………………………………

Pitaq kaytari takinmam? ……………………………………………………………………………

Imanispas mamantari llullaykusqa? ……………………………………………………………..

Chiqaqtari maypis kachkanman surtihan? ………………………………………………………

Chay anilluntari, imanaqtintaq urpichanpap makinpi saqimun?

…………………………………………………………………………………………………………

Kunantaq kaypi qillqaykuy, rimaykunap mamanta – saphinta. ………………………………

………………………………………………………………………………………………………..

19
Sufijos nominales derivativos denominativos

SUFIJOS RIMAYKUNA GLOSA


Wichk’achayuq wayq’upi michini. Pasteo en la quebrada de Vizcachayuq
Wayna puka punchuyuq purichkam. El joven está caminando con poncho rojo.
Posesivo
“yuq” Kay mayu mana unuyuq. Este río sin agua.
Ese niño está llorando sin ropa.
Chay wawa mana p’achayq waqan.
………………………………………..
………………………………………..
………………………………………..
………………………………………..
………………………………………..
………………………………………..
………………………………………..
………………………………………..
Chay simisapa p’achña waqachkan. Esa bocona está llorando.
Chukchasapa runa tiyachkan. El hombre pelucón está sentado.
Ponderativo
Sillusapa warmi papata t’iqpachkan. La mujer con uñas grades está pelando papa
“sapa” Ese perro feo con ojos grandes.
Chay allqu millay ñawisapa.
Willmasapa uha mikhuchkan. Oveja lanuda está comiendo.

……………………………………….. ………………………………………..

……………………………………….. ………………………………………..

……………………………………….. ………………………………………..

……………………………………….. ………………………………………..

………………………………………… ……………………………………….

P’achñacha allinta tusuchkan. La jovencita está bailando bien.


Allqucha mamanmanta waqan. El perrito llora por su madre.
Diminutivo
“cha” Irqip wasichan thuniykukun. La casita del niño se derrumbó.
Kay qarachawan mast’ykukuy. Con este cuerito tiéndete.
Muñik’ap munay p’achachan. Ropa de la muñeca es bonito.
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..

Sunqunaq. Que saca el corazón, o el medio.


Privativo
Papa wayk’uta sunqunay. Papa sancochado, que tiene crudo
“naq”
En el medio, hay que mover o sacar.

20
Sufijos nominales derivativos deverbativos

SUFIJOS NOMINALES DERIVATIVOS: DEVERBATIVOS

SUFIJOS RIMAYKUNA GLOSA


Llaqtata tusuq purisaq. Al pueblo voy a ir a bailar.
Chay sipasqa munay takiq. Esa señorita es bonita cantora.
Agentivo
“q” Pukllaq turu, kanchata saltarqun. El toro de lidia se saltó del canchón
Wayqiywan chakmaq purisaq. Con mi hermano iré a barbechar.
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
Taytaykiman watukuq puriy. Vaya a visitar a tu papá.
Tusuyta qallarinkuña. Ya empezaron a bailar.
infinitivisador
Usqhayta p’ukuykita mikhuy. Come rápido tu plato.
“y”
Ama p’achaykita t’aqsakuychu. No laves tu ropa.
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
………………………………………… ……………………………………….
Kay mikhuna khuyayta t’akakun. Esta comida está botado triste.
Chay tusuna wasi ch’usaq kasqa. Esa casa de bailes está vacío.
Concretadorr o
“na” ……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
………………………………………… …………………………………….…
………………………………………… ……………………………………….
Mamay tusuna wasita purisqa. Mi mamá había ido al salón de baileayer
Resultante
Panay qayna p’unchaw tusq purisqa. Ayer mi hermana había ido a bailar.
“sqa”
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
………………………………………. ……………………………………….

21
Kunan kay willakuyta rimaykuchiy, hinaspataq kastilla simiman kutirquchiy.

WILLARIKUY RELATO

Chaqay Macusani llaqtapi, sapa ………………………………………………………………


wata diciembre killapi, turu ………………………………………………………………
pukllay apakun, mamacha Virgen ………………………………………………………………
de Imaculada, p’unchawnin ………………………………………………………………
yuyariypi. Chaypin phiña turu, ………………………………………………………………
phusu kanchamanta ………………………………………………………………
lluqsimuspa, hinaspataq ………………………………………………………………
kapichuwan pukllayta qallarin. ………………………………………………………………
Llapa runa kusisqa qhawan, ………………………………………………………………
turutaq pisimanta pisi ………………………………………………………………
wañuyninta taripan kapichup ………………………………………………………………
makinpi, sinchi yawar ukhupi. ………………………………………………………………

Kunantaq sapanka rimaymanta chay sufijos nisqa rimaykunaq tukuchayninta,


akllariy, hinaspataq riqsiykuy, iman chay sufijo sutin, imaninantan nin.

…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………

Kawsayninchik ukhupiqa, manan


kanchu chay millay uywakuna
ñak’arichiyqa. Chay hina kanman
chayqa, uywaq ahayu,
phiñakuymanta chinkaripunman
mana hayk’aq kutimuq, hina mana
uywayuq tarikusunman. Chay
millay uywa ñak’arichiy raymitaqa
Pin chaypi rimaykuchkam? apamunku, chaqay huk laru tiqsi
muyumanta runakunam
………………………………………
apamunku.
Imanaqtintaq nichkanmanri?

……………………………………………………………………………………

22
Kay rimaykunata sapa saphinpi, sapa phasminpi chaninchaykusun

Taytamamanchikpa kawsayninkuna.

Tayta – mama – nchik – pa kawsay – ni – n – kuna.

Pachamamanchiktaqa yuyarinallapuni.

………………………………………………………………………………………

Kay kawsaypachaqa manan ñawapa hinachu.

………………………………………………………………………………………

Waynasipaskunap kawsaynin.

………………………………………………………………………………………

Khullu wawakunap pukllaynin.

………………………………………………………………………………………

Imaymana unquykuna hamuchkan.

………………………………………………………………………………………

Mikhunanchikkunapas mana chaninchu.

………………………………………………………………………………………

Llaqtanchikpa yachayninkuna.

………………………………………………………………………………………

Chaqay hawa llaqtakunapi rimachkanku.

………………………………………………………………………………………

Manañam mikhuykuna allintachu uripun.

………………………………………………………………………………………

Nitaqmi uywapas allintachu mirapun.

………………………………………………………………………………………

Parapas sinchitan parapas parapullantaq.

………………………………………………………………………………………

23
WILLAKUY
 Huk kutis k’ita anihu, tuta puñuchkaspa, p’unchaw q’umir q’achu mikhusqanta
yuyarispa, kanchanmanta t’iskurquspa, urqu wasata chinkariq kasqa. Hinas q’umir
q’achuta mikhuchkaqtin, atuq ikhuriq kasqa. Yaw kumpari anihu, imatan kaypi
rurachkanki, allinpuni hamurqanki,
mayña machkhachkarqayki yaraqasqa.
Kumpari atuq, ama ñuqataqa
mikhuwaychu, kiruykitachá
p’akirqukuwaq. Aswanpas, haku
pusasqayki wasiyta, chaypi
wawaykunata, warmiykunata
qumusqayki. Hinas atuqqa, chiqapas
nispa puririn. Hinas chawpi ñampi, huk kawallu sayachkaq kasqa, hinas anihuqa, nin
atuqta, mancharikunkichu hina? Atuqqa, manam ñuqaqa imatapas
manchakuymanchu, ninsi. Hinas anihuqa, atuqta nin; awir chay kawalluq runtunta
qhipanmanta kaniykarqamuy. Chiqan nispa, atuqqa, kawalluq runtunta
qhipanmanta kaniykuchkaqtin, kawallu hayt’aspa sipirqapun. Anihuqa, kusisqa
wasinta chinkaykapun. Chayaqtintaq, runan phiñasqa suyasqa, hinaspataq
ñak’achikapullantaq.

 Imamantam chay qillqakuna rimasqa? …………………………………………………………………


 Imaynapi atuq wañuyninta taripan? ……………………………………………………………………
 Imanispataq anihu, atuqta llullaykuchkarqan. …………………………………………………….
 Maypitaq kawalluri tarikusqa. ……………………………………………………………………………..
 Anihuri imaynapi wañuyninta taripan. …………………………………………………………………
 Imanaptintaq kawalluri atruqta hayt’arqun. ………………………………………………………..

24
REFERENCIA BIBLIOGRÁFICA.

ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA. (1995) Diccionario quechua – Español.

AMODIO, E. (1988) Cultura. UNICEF. 1993. Paz Bolivia.

CASSANI, D. LUNA, M. Y SANZ, G. (1994) Enseñar Lengua. Barcelona Grao.

CERRÓN P. RODOLFO. (2008). Quechumara. Estructuras Paralelas del Quechua y del Aimara.
PROEIB Andes. La Paz – Bolivia.

CERRON P. RODOLFO. (1987) Lingüística Quechua. Centrto de Estudios Rurales. Bartolomé


de las casas. Cusco Perú.

CONVENIO No 169. (2002) Quinta Edición. Sobre Pueblos Indígenas y Tribales en Países
Independientes. San José Costa Rica.

DIRECCIÓN REGIONAL DE EDUCACIÓN PUNO. (2009) Proyecto Curricular Regional.

ENRIQUEZ , S. PORFIRIO. (2005) Cultura Andina. Puno.

GODENZZI. Juan Carlos y VENGOA Z. Janett. (1994) RunasimimantaYuyaychakusun.


Asociación Pukllasunchis Cusco.

GONZALES, H. DIEGO. (1952) Vocabulario de Lengua General de Todo el Perú. Universidad


Mayor de San Marcos.

LEY No 27818. (202) Ley para la Educación Bilingüe Intercultural.

LEY No 29735. (2011) Del uso, preservación, desarrollo, recuperación, fomento y difusión de las
lenguas originarias del Perú.

MADELEINE ZÚNIGA. (1993) Educación Belingue. Material de Apoyo para la formación Docente
en Educación Intercultural Bilingüe.

MINISTERIO DE EDUCACIÓN. (2012) Programa de Especialización en EIB. Dirigido a Docentes


de Inicial y Primaria de EBR. Estructura del Plan de Especialización.

RESOLUCIÓN MINISTERIAL No 1218-85-ED. (1985) Aprueba la oficialización el alfabeto


Quechua y Aimara y las reglas ortográficas para la escritura.

VALERIANO A, GUILLERMO. (2010-2011). Módulo de Estrategias Metodológicas en L2.del


Programa de Especialización en EIB. UNA. Puno.

VALERIANO A. GUILLERMO. (2014) Estructura Curricular Reajustada para la enseñanza y


aprendizaje de las lenguas Quechua y Aimara. Centro de Idiomas UNA Puno.

VALERIANO A. GUILLERMO. (2016) Guía Metodológica para la enseñanza-aprendizaje del


quechua. DRE Puno. UGEL Carabaya – RER. San Gabán.

25

También podría gustarte