Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
intermedio II
Puno - 2020
1
DIRECTORIO DEL CENTRO DE ESTUDIOS DE LENGUAS
EXTRAJERAS Y NATIVAS
AUTOR.
Guillermo Valeriano Anahui.
2
Huk kutinpi llamk’anapaq
Kasarakuymanta Takiy
Tapukuykunata kutiykuchisunchik
……………………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………………..
3
Yawarmasinchikmanta willakuykuna
Paykunan kasqaku pichqa wawayuq, kimsa warmi, iskay qhari. Iskay panaykunaqa
kuraqniy, huk Panaywan huk wayqiywantaq sullk’ay. Panaykunaqa kimsa
ñañantin, sinchita munanakunku; kaqllataq ñuqapas wayqichaywanqa allintam
apanakuni.
Tapukuykunata kutiykuchisunchik
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
……………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
……………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
……………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
……………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
……………………………………………………………………………………………………………………………………
4
Rimaykuna ñawinchanapaq
5
Maykunapitaq sipas wayna riqsinakunku. …………………………………………..
…………………………………………………………………………………………….
Runachakuy kasarakuy
6
llaqtankup p’achan, imaynatachus llaqtanku p’achakun, kasqan musuq p’achawan
churakunanku.
7
mikhuykunku, ch’akipaypaqtaq, siwara, kinuwa aqhata upyaykunku. Chay mikhuwa
wayk’sqaqa, llaqtap usunmanhina, sapanka llaqtapta mikhunanqa riqsisqa.
Hinaspapas, chay llapamanta mikhuypi ikhurin, alsakuy, ch’umukuy. Chaytataq
wasiman apakuna, wasipi tiyaq yawarmasikunapaq, irqikunapaq ima.
…………………………………………………………………………………………….
……………………………………………………………………………………………
8
pachaman paqarimunan. Hinaqa, llapa parischakuy munaqqa, tiyathapinan agosto
killata; chaymanta yupasqa isqun killa, chayta mayu killa, hasp’iy killa; chhikaqa,
mana wawa mikhuymanta muchunqachu, nitaq mamapas yaraqaypi tarikunqachu.
…………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………………………………………………..
9
Iskay kutinpi llamk’anapaq
CH’URU MAMACHAY
…………………………………………………………………………
10
Kay sufijos phasmi rimaychakunata riqsiykusun
F
L
FLEXIÓN DE CASO:
E
- Genitivo: p. en vocal. Runa-p wasin. Pertinencia.
X
I Pa. En consonante. Taytay-pa wasin.
V - Acusativo: ta. Runa-ta, sach’a-ta. Responde ¿a quién?
O - Ilativo: man. qusayki-man. Responde ¿piman, mayman?
N - Benefactivo: paq. Ñañan-paq. Responde ¿pipaq?
S
O - Locativo: pi.Ubicación.Pampa-pi. Resp. ¿maypi?
M - Ablativo: manta. procedencia. Puno-manta. ¿maymanta?
I - Instrum/comitativo: wan, ntin. compañía. Churin-wan,
N ususi-ntin. Resp. ¿piwan? ¿imantin?.
A - Limitativo: kama. Mayu-kama. Resp. ¿maykama?
L - Causal: rayku. Motivo. Qam-rayku. Perp. ¿imarayku?
E - Comparativo: hina. Taytan-hina. Resp. ¿Cómo quién?
S - Interactivo: pares. Pura. Qhari-pura.
D
E
- Posesivo: yuq. Que posee, unu-yuq.
S R
DENOMINATIVO - Ponderativo: sapa. Chukcha-sapa.
I
U V - Diminutivo: cha. Irqi-cha.
F A - Privativo: naq. sunqunaq.
I T
J I - Agentivo: q. Acción. Takiq.
V - Infinitivizador: y. Verbal. Takiy.
O O
DEVERBATIVO
S - Concretador: na. Mikhu-na.
S
- Resultante: sqa. Consumada. Purisqa.
- rqa Consumada. Purirqani.
11
FLEXIÓN DE PERSONA:
y, yki, n, nchik, yku, ykichik, nku.
12
Sufijos nominales flexión persona
13
Sapa suti Rimaykuna Glosa
14
Kimsa kutinpi llamk’anapaq
15
SUFIJOS RIMAYKUNA GLOSA
Kay-man apamuy. Traiga aquí.
Wayqiy-man willanki. Avisas a mi hermano.
Llaqtayki-man chayamunqa. Va llegar a tu pueblo.
Makiy-man chayamunqa. Va llegar a mis manos.
Churiyman purisaq. Iré a mi hijo.
……………………………………….. ………………………………………..
Ilativo
“man” ……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
Ñuqa-paq wayk’upuwanki. Cocínamelo para mí.
Wasiy-paq punkuta rantisaq. Puerta compraré para mi casa.
Qampaq kunan p’unchaw llamk’amusun Hoy trabajamos para ti.
Benefactivo
……………………………………….. ………………………………………..
“paq”
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
Churiyki maypi llamk’amuchkan. ¿Dónde está trabajando tu hijo?
Locativo
Qusqu llaqtapi llamk’amuchkan. Está trabajando en Cusco.
“pi”
P’achata mayupi t’aqsamuchkan. Está lavando ropa en el río.
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
………………………………………. ………………………………………..
………………………………………… ……………………………………….
Maymanta chayamuchkanki. ¿De dónde estás llegando?
Ablativo
Puno llaqtamanta. De Puno.
“manta”
Imay urasmanta suyachkanki. ¿Desde qué hora estas esperando?
Pachapaqariymanta suyakuchkani. Estoy esperando desde la madrugada
…………………………………………. ………………………………………….
…………………………………………. ………………………………………….
………………………………………… …………………………………………
…………………………………………. ……………………………………….
………………………………………….. ……………………………………….
16
SUFIJOS RIMAYKUNA GLOSA
Qayna p’unchaw piwan purichkarqan. Con quién estaba caminando ayer.
Taytanwan kusisqa purichkarqan. Con su papá alegre estaba caminando
InstrumentalKunan imawan churakunki. Ahora con que te vas a poner.
“wan”
Musuq p’achaywan. Con mi ropa nuevo.
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ……………………………………….
Sipas q’ipintin lluqsirqapun. La señorita salió con su atado.
Kay chhikan chukchantin purichkan. Con su tremendo cabello está caminando
Mamay wawantin llamk’an. Mi mamá con su hijo está trabajando
Comitativo
Ch’uspay qullqintin chinkarqapun. Mi ch’uspa con su dinero se ha perdido
“ntin”
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
Kunan may kama purinki. Ahora, hasta dónde vas a ir.
Ayaviri llaqta kama. Hasta Ayaviri.
Limitativo
“kama” Hatun ñankama pusarpariy. Hasta la carretera acompañale.
Chay chuntaqaqakama chakmanki. Hasta esa roca larga vas a barbechar
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
………………………………………. ………………………………………..
………………………………………… ……………………………………….
Ima rayku pay kamuchkan. Por qué está viniendo él.
Causal
Wawayrayku kaypi llamk’achkani. Por mi hijo estoy trabajando aquí.
“rayku”
Uywayrayku michipakuni. Por mi ganado me ayudo a pastear.
Huñunakuyman hallpayrayku hamuchkani A la reunión vengo por mi terreno.
…………………………………………. ………………………………………….
…………………………………………. ……………………………………..
………………………………………… …………………………………………
…………………………………………. ……………………………………….
SUFIJOS RIMAYKUNA GLOSA
17
Taytanhina chakariru. Agricultor como su padre.
Mamanhina qhulla sunqu. Sensible como su mamá.
Kuraqninhina allin tusurikuq. Bailarín como su hermano mayor
Comparativo
………………………………………….. …………………………………………..
“hina”
………………………………………….. …………………………………………..
………………………………………….. …………………………………………..
………………………………………….. …………………………………………..
Qharipura tusuchkanku. Están bailando entre varones.
Irqipura wayk’ukusqaku. Se habían cocinado entre niños.
Interactivo
“Pura” Warmipura upyaykusqaku. Se habían tomado entre mujeres.
………………………………………….. …………………………………………..
………………………………………….. …………………………………………..
………………………………………….. …………………………………………..
………………………………………….. …………………………………………..
RIMAYKUNA GLOSA
Awichuypa wasin thuniykukusqa. La casa de mi abuelo se ha derrumbado
Llaqtata ratulla phawasaq. …………………………………………..
Mamayman mikhunata aparqusaq. …………………………………………..
Kunan p’unchaw qampaq llamk’asun. …………………………………………..
Wasipi allinta rimanakusunchik. …………………………………………..
Llamk’asqanmanta sayk’usqa chayamun. …………………………………………..
……………………………………………….. …………………………………………..
Kunan p’unchaw, tutakama llamk’asunchik. Hoy trabajaremos hasta noche.
………………………………………….. Con su hermano alegre están yendo.
………………………………………….. Mi mamá cargado de su hijo está lavando
………………………………………….. Acompaña hasta el camino grande.
………………………………………….. Estoy regresando por mi hijo.
………………………………………….. Las jovencitas igualitas, están bailando.
………………………………………….. La niña igual que su mamá se ha vestido
………………………………………….. ……………………………………………
18
Tawa kutinpi llamk’anapaq
…………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………..
19
Sufijos nominales derivativos denominativos
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
……………………………………….. ………………………………………..
………………………………………… ……………………………………….
20
Sufijos nominales derivativos deverbativos
21
Kunan kay willakuyta rimaykuchiy, hinaspataq kastilla simiman kutirquchiy.
WILLARIKUY RELATO
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………
22
Kay rimaykunata sapa saphinpi, sapa phasminpi chaninchaykusun
Taytamamanchikpa kawsayninkuna.
Pachamamanchiktaqa yuyarinallapuni.
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
Waynasipaskunap kawsaynin.
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
Llaqtanchikpa yachayninkuna.
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
23
WILLAKUY
Huk kutis k’ita anihu, tuta puñuchkaspa, p’unchaw q’umir q’achu mikhusqanta
yuyarispa, kanchanmanta t’iskurquspa, urqu wasata chinkariq kasqa. Hinas q’umir
q’achuta mikhuchkaqtin, atuq ikhuriq kasqa. Yaw kumpari anihu, imatan kaypi
rurachkanki, allinpuni hamurqanki,
mayña machkhachkarqayki yaraqasqa.
Kumpari atuq, ama ñuqataqa
mikhuwaychu, kiruykitachá
p’akirqukuwaq. Aswanpas, haku
pusasqayki wasiyta, chaypi
wawaykunata, warmiykunata
qumusqayki. Hinas atuqqa, chiqapas
nispa puririn. Hinas chawpi ñampi, huk kawallu sayachkaq kasqa, hinas anihuqa, nin
atuqta, mancharikunkichu hina? Atuqqa, manam ñuqaqa imatapas
manchakuymanchu, ninsi. Hinas anihuqa, atuqta nin; awir chay kawalluq runtunta
qhipanmanta kaniykarqamuy. Chiqan nispa, atuqqa, kawalluq runtunta
qhipanmanta kaniykuchkaqtin, kawallu hayt’aspa sipirqapun. Anihuqa, kusisqa
wasinta chinkaykapun. Chayaqtintaq, runan phiñasqa suyasqa, hinaspataq
ñak’achikapullantaq.
24
REFERENCIA BIBLIOGRÁFICA.
CERRÓN P. RODOLFO. (2008). Quechumara. Estructuras Paralelas del Quechua y del Aimara.
PROEIB Andes. La Paz – Bolivia.
CONVENIO No 169. (2002) Quinta Edición. Sobre Pueblos Indígenas y Tribales en Países
Independientes. San José Costa Rica.
LEY No 29735. (2011) Del uso, preservación, desarrollo, recuperación, fomento y difusión de las
lenguas originarias del Perú.
MADELEINE ZÚNIGA. (1993) Educación Belingue. Material de Apoyo para la formación Docente
en Educación Intercultural Bilingüe.
25