Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
GLUCÓLISIS
La glucosa puede ser obtenida a partir de otros carbohidratos y entonces entrar a glucólisis
2. GLUCÓLISIS
TRANSPORTADORES DE GLUCOSA (CÉLULA)
Hígado
2. GLUCÓLISIS
TRANSPORTADORES DE GLUCOSA (CÉLULA)
Insulina
GLICÓLISIS
Citoplasma
Excreción
Inactiva
proteína
2. GLUCÓLISIS
TRANSPORTADORES DE GLUCOSA (CÉLULA) Si la glucosa no ingresa a la célula, es
porque no hay receptores de insulina o
insulina:
No podrá realizar ninguna de las rutas:
Metabolismo de carbohidratos
Metabolismo de los lípidos
Metabolismo de proteínas
Glucosa regresa a sangre (hiperglicemia)
2. GLUCÓLISIS
PRINCIPALES DESTINOS DE LA GLUCOSA
2. GLUCÓLISIS
Glucólisis
2. GLUCÓLISIS
Enzimas no reguladoras Inactiva
DEGRADACIÓN DE GLUCOSA (exergónico)
ADP
Mg
Enzimas reguladoras
ADP +Pi =ATP
A nivel de Oxidativo
sustrato (cadena de
(energía viene del transporte de Mg
sustrato) electrones)
Fosforilación a 2 ADP+2Pi Mg
nivel de sustrato
Tejidos celular: hexoquinasa – Glicolisis
(glucosa y hesoxas diferente de la glucosa) ALTA ENERGÍA
Hígado: glucoquinasa (glucolisis) -glucosa
Mg
Mg
Mg
FOSFOFRUCTOQUINASA
Vía de las pentosas
2
Fructosa 2,6 BP
Fosfofructocinasa 1
Triglicérido
2. FASE DE BENEFICIO (duplica la energía productos)
2 2 2 2
Mg
Mg Mg
2. GLUCÓLISIS
1. FASE PREPARATORIA
2. FASE DE BENEFICIO
2
2. GLUCÓLISIS
REGULACIÓN DE LA GLUCÓLISIS
ADP
2. GLUCÓLISIS
DESTINOS DEL PIRUVATO
En los diabéticos el acido láctico causa daño renal, vista, destruye tejidos (amputaciones)
Mg. Sc. Yuliana Gomez Rutti
2. CICLO DE KREBS O CICLO DEL ÁCIDO CITRICO
CITOPLASMA
-2ATP
GLUCÓLISIS
Glucólisis
Cadena
E1: Tiamina pirofosfato “TPP” (vitamina B1) Transportadora
E2: HSCoA o CoASH: Ácido pantoténico (vitamiana B5) de electrones
E2: Lipoatos (Ácido lipoico)
E3: FAD: Riboflavina (Vitamina B2)
NAD: Niacina, nicotinamina, ác.nicotínico (vitamina B3)
2 Acetil SCoA
Cadena Transportadora
de electrones
Ciclo de Krebs es anfibólico
( anabólicos y catabólicos)
2. CICLO DE KREBS
https://www.liveworksheets.com/1-sm1864774oq
¿CÓMO SE GENERA ATP?
Lanzaderas
Lanzaderas
Glicerol -3- Fosfato
Malato - aspartato
2GTP
3 2 NADH + H
2 FADH2
6 NADH+H 2FADH2
*GTP TEORÍA CLÁSICA (LANZADERA M-A) = 38 ATP
Teoría clásica
1 NADH +H = PORDUCE 3 ATP
Complejo I =1 ATP
Cadena transportadora de electrones Complejo III = 1 ATP
Complejo IV = 1 ATP
1 FADH2 = PORDUCE 2 ATP
Complejo III = 1 ATP
Complejo IV = 1 ATP
Teoría Mitchell
Agua metabólica
-2ATP
GLUCÓLISIS
Glucosa
Salen 2 moléculas de FADH2
Teoría clásica: x2
(X2 moléculas)
2 FADH2 X2 = 4 ATP
(X2 moléculas)
4 ATP
Cadena
Transportadora de
electrones
GANANCIA DE ATP – LANZADERA GLICEROL 3 P (Teoría clásica)
CITOPLASMA Glucosa
Teoría Mitchel: x 1.5
Glicolisis
2 FADH2 X1.5 = 3 ATP
X2
3 ATP
Cadena
Transportadora de
MITOCONDRIA electrones
GANANCIA DE ATP - LANZADERA MALATO ASPARTATO
GLUCOSA • La membrana interna del mitocondria no es permeable al NADH + H o NAD+
• La lanzadera de malato aspartato es la lanzadera de NADH más activa.
2 2 2 NADH + H
2
Gliceraldehido 3P
6 ATP
1,3 Bifosfo gicerato
Cadena
Transportadora de
PIRUVATO electrones
GANANCIA DE ATP – PIRUVATO A ACETIL SCoA
Glucólisis
Citoplasma Complejo enzimático
(E1 + E2 + E3)
2 PIRUVATO 2 Acetil SCoA +2 NADH+H + 2CO2
Piruvato deshidrogenasa
Ocurre en la MATRIZ MITOCONDRIAL
2 NADH+H
Cadena Transportadora
de electrones 6 ATP
Teoría clásica: x3 = 6 ATP Cadena
Teoría Mitchel: x 2.5= 5 ATP Transportadora de
electrones
GANANCIA DE ATP – PIRUVATO A ACETIL SCoA
x2 2 MOLÉCULAS DE Acetil SCoA que ingresa a Krebs (x2)
24 ATP
FADH2 Cadena
NADH +H
Teoría clásica: x2 Teoría clásica: x3 Transportadora de
Teoría Mitchel: x 1.5 Teoría Mitchel: x 2.5 electrones
GANANCIA TOTAL DE ATP
Teoría Mitchell 5 ATP
Teoría clásica 6 ATP Lanzaderas
Malato - aspartato
Teoría clásica
FADH2
6ATP
Teoría Mitchell 24 ATP
5 ATP Complejo I, II, III y IV
TEORÍA CLÁSICA (LANZADERA M-A) = 38 ATP
2 ATP Teoría Mitchell
20 ATP TEORÍA CLÁSICA (GLICEROL 3 P) = 36 ATP
GLUCOSA
Las reservas directas de glucosa Períodos más largos de ayuno, ejercicio muy intenso
GLUCONEOGÉNESIS
Síntesis de glucosa a partir de no azúcares
1. GLUCONEOGÉNESIS
OBJETIVOS
Los eritrocitos y el La glucosa es el único
Cubrir las constantes cerebro necesitan un combustible energético
necesidades corporales suministro continuo de del músculo esquelético
de glucosa glucosa como fuente de en condiciones
energía anaeróbicas
1. GLUCONEOGÉNESIS
GLUCONEOGÉNESIS
PROPIONATO
GLICEROL (Ac. Grasos impar)
LACTATO
1 AMINOÁCIDOS
4
2 3
Hexocinasa Glucosa 6-fosfatasa
ATP
GLUCONEOGÉNESIS – RUTA LACTATO
2. RUTA DEL LACTATO
Glucólisis (músculo) + Gluconeogénesis (hígado)
Músculo Eritrocitos
Glucólisis anaeróbica
Lactato
Hasta el hígado
Luego en glucosa
Fosfoenolpiruvato
Oxalacetato
Piruvato LACTATO
Malato
Piruvato
Oxalacetato
Malato
Fosfoenolpiruvato
carboxiquianasa
Piruvato carboxilasa
Lactato Amino
transaminasa
*
deshidrogenasa
Globulo rojo-
anaeróbica
3. VÍA DE LAS PENTOSAS
Destinos de la glucosa
3. VÍA DE LAS PENTOSAS
La vía de las pentosas Glucosa Síntesis de ácidos grasos y colesterol
fosfato genera NADPH+H+ y
sintetiza azúcares de cinco Detoxificación (Citocromo P450)
carbonos 2NADPH
Biosíntesis de neurotransmisores
Glucosa 6-P
Glucogenólisis
Hexoquinasa
Glucólisis
Gluconeogénesis GLUCÓGENO
Glucogenogénesis
Glucosa 6-fosfatasa
Vía de las
pentosas
Hiperinsulinemia
Estado de ayuno
Estado de ayuno
LÍPIDOS
ABSORCIÓN
Y TRANSPORTE
TG -----Triglicéridos
MG ----Monoglicéridos
A.G ----Ácidos grasos de cadena larga
------ Circulación enterohepática de sales biliares
1. DIGESTIÓN Y ABSORCIÓN DE LOS LÍPIDOS
DIGESTIÓN DE
LOS LÍPIDOS
Ácidos y
sales biliares
ANFIPÁTICOS
Facilita la acción
de las enzimas
2. COMPOSICIÓN QUILOMICRON
Formación del quilomicrón
QUILOMICRON
2. COMPOSICIÓN QUILOMICRON
QUILOMICRON
3. DISTRIBUCIÓN DE LOS LÍPIDOS
Lipasa pancreática
Colesterol esterasa
5.VÍA EXÓGENA
Sangre
B48 Rico en Hígado
B48 colesterol
Receptor
TG
TG LRP
B48
HSPG
E Esteres de
C Qm remanente colesterol
Qm naciente E LDLR
Qm maduro
C
C
E TG
AG+MAG
LPL: lipoproteína lipasa Tejidos extrahepáticos
Utilizan los ácidos El HDL le entrega Apo C al quilomicrón naciente. El quilomicrón naciente se convierte en
grasos para obtener quilomicrón y le entrega al HDL, Apo-E. La LPL recoge los triglicéridos del Qm y los hidroliza:
energía ácidos grasos + monoacilglicéridos. Los ácidos grasos son captados por las células cercanos al
TG= MA + AG vaso sanguíneo como tejido adiposo y muscular . El Qm maduro luego de entregar los
Almacenan ácidos triglicéridos, pierden el Apo C y se convierte en quilomicrón remanente. Los hepatocitos captan y
grasos en forma de eliminan los quilomicrones remanentes con receptores de ApoB-48 y ApoE y captan los esteres
triglicéridos de colesterol de los quilomicrones, servirá para sintetizar sales biliares.
5.VÍA EXÓGENA
REGULACIÓN
La insulina aumenta la actividad de la LPL , facilitando
que los quilomicrones distribuyan ácidos grasos y los
adipocitos los capten.
Insulina
Adipocitos
6.VÍA ENDÓGENA
6.VÍA ENDÓGENA
6.VÍA ENDÓGENA
Apo C: Activar la protein lipasa (LPL)
Hígado: hepatocito Sangre
Rico en
colesterol
triglicérido
Apo-
100
E E
VLDL C IDL
naciente VLDL VLDL
colesterol madura C madura
E C
HDL
HDL LPL HDL
AG+MAG
Para enviar lípidos desde el hígado, los LPL: lipoproteína lipasa Tejidos extrahepáticos
hepatocitos introducen triglicéridos y
colesterol a la Apo B100 y genera la El HDL le entrega Apo C-2 a la VLDL madura y le entrega al HDL, Apo-E. Apo C-2
lipoproteína de muy baja de densidad permite activar la LPL endotelial, que corta triglicéridos y libera ácidos grasos en
VLDL y son liberadas a la circulación los tejidos extrahepáticos. Al perder estos lípidos (triglicéridos), se convierte en
sanguínea para distribuir lípidos por el lipoproteina de densidad intermedia o IDL, es rica en colesterol sin Apo C-2.
cuerpo.
6.VÍA ENDÓGENA
Sangre Hígado:
Receptor Apo E
50%
B100
E
E
IDL
IDL
50%
B100 Rico en
LH colesterol
LDL
Sintetizan
Lecitin colesterol
acil transferasa
Enterocito Apo A1 ingresa en circulación y se dirige a los tejidos extrahepáticos, colecta colesterol interactuando con las
proteínas ABCA1/ABCG1 , conforme acumula colesterol y fosfolípidos la Apo A1 se convierte en un HDL naciente
(pre b-HDL) como tiene poco colesterol tiene forma de disco y la conocen como HDL discoidal. Estando en
circulación activa la enzima lecitin colesterol acil transferasa (LCAT) convierte el colesterol es esteres colesterol,
aumenta tamaño y se convierte en HDL 3 y luego HDL 2, consideradas HDL esféricas o alfa HDL. La principal
función del HDL 2 es entregar colesterol al hígado, también sirven para donar Apo C2 y recepcionando Apo E
(quilomicrones y VLDL)
7. VÍA REVERSA
La CETP intercambia ésteres de colesterol de las HDL por triglicéridos de las VLDL o los
quilomicrones.
7. VÍA REVERSA
La HDL 2 a diferencia de la
LDL continúan en circulación
no ingresan por endocitosis al
hígado como la LDL y
continúan recolectando
colesterol
Acetil CoA
Carboxilasa
(Biotina)
ÁciL Co A
Ácido graso
Acetil CoA sintasa
INICIAL
Ácido graso de
16 Carbonos- ÁCIDO
La síntesis de Ácidos grasos implica la formación de una cadena saturada
de 16 Carbonos – Ácido Palmítico
Ácido graso
Lipogénesis
Triglicérido
AMPK
AMP Citoplasma
AMPK
Activa
Mitocondria
Inactiva
P
B-Oxidación
Glucosa
ATP
2. B- Oxidación
Ejemplo: Ayuno MÚSCULO
TEJIDO ADIPOSO
Triacilgliceroles SANGRE
Lipasa sensible a hormonas Acetil CoA + NADH + FADH2
Ácido graso
Diacilgliceroles
B-Oxidación
Ácido graso
Monoacilgliceroles
Ácido graso
Ácido graso Ácido graso
Glicerol Glicerol
- 2 ATP
Acil CoA
Carnitina Acil Transferasa I
Membrana interna
mitocondrial Acil carnitina
Carnitina/Acil-carnitina
translocasa
Carnitina Acil Transferasa II
MATRIZ Acil CoA
2C
4C FADH2 2 X 7= 14
6C H2O
Beta oxidacion 8C NADH 3 x 7 = 21
10C 12 ATP X 8= 96
12C Acil CoA
14C Acetil CoA Ciclo de Krebs
Palmitato (16:0) Ácido graso=Acil
TOTAL
96 + 21+ 14 = 131 – 2 =
129 ATP
Palmitato (16:0)
Acil CoA
deshidrogenasa
OH-acil
FADH2 =2 X 7 vueltas= 14 ATP deshidrogenasa
NADH = 3 x 7 vueltas = 21 ATP
Tiolasa
El ácido grado (16C) cada vuelta pierde 2
carbonos y genera 1 Acetil CoA. Total de 8
Acetil CoA.
TOTAL
96 + 21+ 14 = 131 – 2 =
129 ATP
En el ayuno o bajo
consumo de glucosa.
El hígado a través de
gluconeogénesis va
formar glucosa, este
proceso disminuye la
concentración de
oxalacetato. Por tanto
la Acetil CoA que B-oxidación
debería unirse a al
oxalacetato no lo hace
y aumenta Acetil CoA.
Gluconeogénesis
3-hidroxi-3-metilglutaril-coenzima A
Después de la
ingesta se
incrementa la
glucosa
Cuando hay mayor producción de glucosa, es adecuado hacer síntesis de ácidos grasos. El ciclo de Krebs se inhibe por
la concentración alta de ATP, inhibe la glucólisis y aumenta el citrato. El citrato es lanzado de la mitocondria al
citosol, y se convierte en Acetil CoA, se activa la enzima Acetil CoA Carboxilasa y se produce Manolil CoA y produce
acidos grasos y triglicéridos, a su vez inhibe la beta oxidación.
REGULACIÓN
AYUNO
GLUCOSA
REGULACIÓN
cAM AMPK
P
Hormona lipasa sensible LHS
Activa Inactiva Mitocondria
P
Energía
cAMP
Piruvato deshidrogenasa
Síntesis
de
colesterol
Mitocondria
SÍNTESIS DE COLESTEROL
2 Acetil-CoA
Tiolasa
Localización
Citoplasma
Fármaco estatina
Atorvastatina
Bloquean la enzima
Precursor de hormonas
Membrana celular
Vitamina D
Colesterol en
lipoproteínas
Ácidos biliares
DESTINOS DEL
COLESTEROL
BIOSÍNTESIS DE HORMONAS
vitamina D 1,25 dihidroxicolecalciferol
(Calcitriol)
DEGRADACIÓN DEL
COLESTEROL
Mg. Sc. Yuliana Yessy Gomez Rutti
La digestión de las proteínas inicia en el estómago
ESTÓMAGO Pepsinógeno
Ácido clorhídrico
(activa)
Pepsina
Rompe enlaces peptídicos
Oligopépidos AA libres
En el intestino delgado se encuentras las enzimas pancreáticas especializadas en la digestión de proteínas,
secretadas por la COLECISTOCININA.
PÁNCREAS
Colecistocinina
INTESTINO Tripsina Quimiotripsina Elastasa Carboxipeptidasa
DELGADO
Arginina Fenilalanina, Alanina, AA hidrófobos
y lisina triptófano, tirosina, glicina y y AA básicos
metionina, leucina cerina
Tripsinógeno Tripsina
Enteropeptidasa
INTESTINO Activa zimógenos
DELGADO
Tripéptidos, Aminoácidos
Oligopéptidos dipéptidos libres
Aminoácidos
libres
Aminoácidos Na+ Aminoácidos
Na+ libres
libres
Digestión
H+
Páncreas Tripéptidos y dipéptidos
Hidrolisis
AA libres
AA libres Aminoácidos
libres Difusión simple
Tripéptidos, Na+
dipéptidos AA libres AA libres Aminoácidos
libres
Oligopéptidos
Na+ Difusión simple
Páncreas Aminoácidos
AA libres libres
Clasificación
AMINOÁCIDOS
ESENCIALES
RECORDANDO
Proteínas exógenas Alfa- cetoácidos Proteínas
Hay aminoácidos esenciales precursores endógenas
y no esenciales, estos
Dieta Biosíntesis Proteólisis
primeros no pueden ser
sintetizados por el
organismo de modo que
POOL de aminoácidos
necesitamos aportarlos a
través de ingesta proteica, Síntesis de Catabolismo Síntesis de compuestos no
en cambio, los segundos se proteínas Desaminación proteicos (hormonas etc)
pueden producir a partir de
otros aminoácidos en el
hígado mediante el proceso Cadena
NH4+
de transaminación carbonada
Gluconeogénesis
Cetogénesis
Esquema de la síntesis de AA
aa + cetoácidos = transaminación
-piruvato
-oxalacetato
-alfa cetoglutarato
Síntesis de aminoácidos
de cadena ramificada
Síntesis de
aminoácidos de
cadena ramificada
(leucina, valina e
isoleucina).
El exceso de aminoácidos no
puede almacenarse
degradarse
Compuestos orgánicos
con grupo cetona Aminoácidos cetogénicos
Aminoácidos glucogénicos
Formación de Acetil-CoA
Glucosa Aminoácidos Mixtos
Otras rutas como la síntesis (glucosa y cuerpo cetónico)
de ácidos grasos.
Metabolismo Aminotransferasa Glutamato
deshidrogenasa
1
AAs Cetogénicos:
Lisina y Leucina → Acetil CoA y
AcetoacilCoA. 3
1
2
AAs Glucogénicos: 2
Arginina, histidina, valina, metionina,
glutamato, aspartato, glutamina,
aspargina, prolina → Fumarato,
oxalcetato, piruvato y succionil CoA,
α-cetoglutaratoalanina, glicina, serina,
cisteína, treonina.
3
AAs mixtos:
Isoleucina, fenilalanina, tirosina,
triptófano → Acetil CoA,
AcetoacilCoA, Fumarato, oxalcetato,
piruvato, succionilCoA y α-
cetoglutarato.
Proteínas de la dieta
Aminoácidos a la sangre
degradarse
GLUTAMINA eliminar
Forma otros compuestos Urea
nitrogenados
Bases púricas
Bases pirimídicas
Porfirinas, etc
Necesidades de deshacerse
del amonio
Paciente quemado
Paciente ayuno prolongado
Consumo de proteínas <
La urea no es tóxica es
soluble en agua.
El amonio es producido en
los tejidos y deben ser
transportados al hígado, para
su regulación.
La glutamina producida
por la mayoría de los
tejidos metabolizado en
riñones, tracto GI e
hígado.
Importante en la
regulación ácido base.
Una porción de la
glutamina se convierte en
alanina.
Ciclo de Alanina
Alanina es un transportador
importante de NH2
Glutamato Glutamato
Grupo amino (NH2)
Mayoría de
Músculo
tejidos
forma forma
Glutamina Alanina
(GLN) (ALA)
HÍGADO
NH4+ urea
EMPEZAMOS
El NH4+, proviene de la
glutamina y alanina, también
provienen del aspartato.
Si aumentas el catabolismo de
proteínas aumenta amonio, >
ciclo de la urea.
Proteína evaluada
Proteína patrón
= AMINOÁCIDO LIMITANTE
3 100%
2 X X= 66.6%
Calidad proteica de los alimentos
PROTEÍNA EVALUADA
ÚLTIMO
LIMITANTE
PROTEÍNA PATRÓN
2 100%
1 X X= 50%
Calidad proteica de los alimentos
MEZCLAS PROTEICAS
Tryp
PATRÓN
JALEA
Al huevo “le sobra” Triptófano (0,8g /100g proteínas versus patrón 0,4 g /100g
proteínas) y puede compensar la carencia de la jalea.
Calidad proteica de los alimentos
1 Elmadfa, I., Leitzmann, C., Ernährung des Menschen, 3. Auflage, Verlag Eugen Ulmer Stuttgart, 1998
2 Biesalski, H.K., Grimm, P., Taschenatlas der Ernährung, Georg Thieme Verlag Stuttgart, 1999
4 Protein Quality Evaluation, Report of the Joint FAO/WHO Expert Consultation. Rome: FAO Food and Nutrition Paper No. 51, 2002
Métodos de evaluación proteica
Angeles Carbajal Azcona. Departamento de Nutrición. Facultad de farmacia. Universidad Complutense de Madrid
Métodos de evaluación proteica
Coeficiente de digestibilidad (CD)
Coeficiente de
digestibilidad
(CD) real y
aparente
Estos parámetros parecen
sobreestimar el valor de
algunas proteínas
animales y subestimas el
de otras proteínas
vegetales
Angeles Carbajal Azcona. Departamento de Nutrición. Facultad de farmacia. Universidad Complutense de Madrid
Métodos de evaluación proteica
Digestibilidad proteica (Mataix, 2002) Proteínas vegetales pueden estar dentro de células con paredes resistente a la
90-99% en proteínas animales digestión humana.
70-90% en proteínas vegetales Algunas legumbres tienen “factores antitripsina”
oFue recomendado
por el Comité
FAO/OMS en 1993
Puntuación de los aminoácidos de las proteínas corregidas Sin embargo, al igual que el VB, el método
según la digestibilidad - PDCAAS PDCAAS también contiene limitaciones que le
El escore de una proteína refleja su contenido en aminoácidos impide ser un método fiable al 100%, y es que
(AA) en comparación con la proteína ideal. no tiene en cuenta factores antinutritivos (los
antinutrientes), que impiden la absorción
Su escala va de 0.0 – 1.0, siendo 1.0 alimentos como la clara de
huevo, whey protein o caseína. La puntuación máxima es 1. proteica. Dentro de estos antinutrientes
encontramos, por ejemplo, inhibidores de
El cómputo aminoacídico es la relación del aminoácido limitante tripsina , taninos o lectinas.
(aminoácido/s encontrado en cantidades bajas, limitadas)
comparado al mismo aminoácido/s de la proteína de referencia
para cada grupo de edad de personas.
La digestibilidad proteica es la proporción de nitrógeno ingerido
que se absorbe.
Puntaje químico y Escore de AA corregidos por digestibilidad en alimentos de consumo habitual (*)
En 2011, la FAO (Organización de las Naciones Unidas para la Alimentación y la Agricultura) anunció que el método
PDCAAS contenía limitaciones y en 2013 reunió a varios expertos para tratar y debatir sobre un nuevo método de análisis
de la calidad proteica DIAAS.
Lee WT, Weisell R., Albert J., et al. Research approaches and methods for evaluating the protein quality of human foods proposed by an FAO expert working group in 2014. The Journal of Nutrition. 2016; 146(5): 929-32.
Métodos de evaluación proteica
DIAAS% = 100 x [(mg de aminoácido indispensable en la dieta digerible en 1 g del proteína dietética)
(mg del mismo aminoácido indispensable en la dieta en 1 g del proteína de referencia)].
Tener en cuenta que la diferencia principal entre los DIAAS y los PDCAAS es que para
los DIAAS se usa la digestibilidad ileal verdadera de los aminoácidos indispensables
de la dieta en vez de la simple digestibilidad fecal de la proteína cruda.
1. Bioquímica médica. John W. Baynes, Marek H. Dominiczak. Edit. Elsevier España (2007).
2. Bioquímica. Jeremy Mark Berg, Lubert Stryer, John Tymoczko, José M. Macarulla Edit.
Reverte (2008)
3. A. Lehninger. Principios de Bioquímica. 3 ed. Editorial Omega;2001
4. L. Stryer y col. Bioquímica. 6 ed.,Editorial Reverté;2008
5. C.K. Mathews y K.E. van Holde, Bioquímica. 3 ed. Editorial McGraw-Hill /
Interamericana;2002
6. Murray R. Harper Bioquímica ilustrada. 28va. edición. México: McGraw-Hill; 2010.
7. Mahan L.K, Raymond J, Ed.14°(2017) Krause Dietoterapia. Barcelona-España Elsevier.
8. http://www.dinta.cl/wp-content/uploads/2018/11/libro_fisiologia_gastrointestinal.pdf