Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
SHUKNIKI KAMU
1
Elaborado por el P. Carlos Vera Paredes
Email: emid1970@hotmail.com
Tlfs: 2963318/ 2334177/ 0997614052
Riobamba
Colaboradores:
Melchor Muyulema
Julio Lema
Segundo Zuña
Nicolás Tambo
Carmen Pagalo
Carlos Amboya
Zoila Alulema
Gregorio Agualsaca
Sofía Rosero +
Chimborazo - Ecuador
2
PANKAKUNATA RIKUCHI
INDICE
PARALANAKUNKAPAK PANKA 70
PARA CONVERSAR
Shimikukunamanta 75
Los morfemas
SHIMIKUNA PANKA 77
VOCABULARIO
3
SHUKNIKI PARLANAKUY
1 Primera conversación
Tutamantapi ruranamanta I
De lo que se hace en la mañana
Shukniki Kamu
Primer libro
1. Parlanakuy
Conversación
1.2. Shimikuna
Vocabulario
Wamrakuna = armakushkatami =
jatarichik = muskushkani =
Alli puncha = Kankunaka =
Yayito = Ñukanchikka =
Imanalla = imata =
pakarirkankichik = mana =
Allillami = imata mana =
pakarishkanchik = muskushkanchikchu
Imatatak = Jatarichik =
muskushkanki = Tayta =
Ñukaka = Diosta =
shuk = mañankapak =
kuchi = Ñami =
jatarikunchik
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
4
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
5
¿Cómo amaneciste? Bien nomás he amanecido
Imatatak muskushkanki,
¿Qué has soñado?
1.6. Kutichishun
Respondamos
Imanalla pakarirkankichik - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
¿Cómo amanecieron?
Imanalla pakarirkanki - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
¿Cómo amaneciste?
Imatatak muskushkanki. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
¿Qué has soñado?
Kankunaka - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
¿Y ustedes?
Jatarichik, Tayta Diosta mañankapak. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Levántense para pedir al Padre Dios
Jatari, Tayta Diosta mañankapak. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Levántate para pedir al Padre Dios
.
1.7. Paktachishun
Completemos
6
Yo he soñado un puerco que se ha estado bañando
(Yaya) -------------,
¿Y ustedes?
(Carmen) --------------- imata mana ---------------------.
Nosotros no hemos soñado nada
(Yaya) Jatari--------, Tayta Dios ------- maña----------.
Levántense para pedir al Padre Dios
(Miko) Ña -------- jatari -----------
Ya nos estamos levantándonos.
--------------------------------------------------------
(Miko) Buenos días papacito
--------------------------------------------------------
(Yaya) ¿Cómo amanecieron?
--------------------------------------------------------
(Carmen) Bien nomás, hemos amanecido.
--------------------------------------------------------
(Miko) ¿Qué has soñado?
--------------------------------------------------------
(Yaya) Yo he soñado un puerco que se ha estado bañando.
--------------------------------------------------------
(Yaya) ¿Y ustedes?
--------------------------------------------------------
(Carmen) Nosotros no hemos soñado nada.
--------------------------------------------------------
(Yaya) Levántense para pedir al Padre Dios.
--------------------------------------------------------
(Miko) Ya nos estamos levantando.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
7
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------
1.10. Parlanakushun.
Conversemos
1. - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
2. - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
1. - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
2. - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
8
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
Uyaywakuna: a, i, u, w, y
Vocales
Mayjankunaka shimipak kallaripi (j)pak ranti (h)ta churan. Shina: hampi, humpi, hawa
2. Rikushkata rimashunchik
Conversemos lo que vemos
9
Kanka 1. Ñukaka shuk
imatatak runatami rikuni.
rikunki: Yo veo un hombre
8
Tú ¿Qué ves?
7
2. Ñukaka shuk
Ima ashtawan 10 runa
rikunki 9 wañushkatami
¿Qué más ves? rikuni.
13 Yo veo una persona que ha
muerto
2
6
3 3. Ñukaka shuk
12 5 runa yapukuktami
rikuni.
Yo veo un hombre que está
arando
1 4
11
SHUKNIKI PARLANAKUYMANTA
DE LA PRIMERA CONVERSACION
Tutamantapi ruranamanta I
De lo que se hace en la mañana
Shukniki kamu
Primer libro
10
Kay killkashkata killkakatishka kipaka kutichishun
Lee lo escrito y contesta
1. Parlanakuymanta
Sobre la conversación
Hijos levántense - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
¿Cómo amanecieron? - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
¿Y ustedes? - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Wamrakuna = armakushkatami =
jatarichik = muskushkani =
Alli puncha = Kankunaka =
Yayito = Ñukanchikka =
Imanalla = imata mana =
pakarirkankichik = muskushkanchikchu
Allillami = Jatarichik=
pakarishkanchik = Tayta =
Imatatak = Diosta =
muskushkanki = mañankapak =
Ñukaka = Ñami =
shuk = jatarikunchik =
kuchi =
11
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
chu = mi = rka =
ichik = nchik = shka =
ka = ni = shka =
ka = niki = ta =
ku = nkapak = ta =
kuna = nki = tak =
lla = nkichik =
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Miko) Alli puncha Yayito
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Yaya) Imanalla pakarirkankichik
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Carmen) Allillami pakarishkanchik.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Miko) Imatatak muskushkanki.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Yaya) Ñukaka, shuk kuchi armakushkatami, muskushkani
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Yaya) Kankunaka,
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Yaya) Jatarichik, Tayta Diosta mañankapak.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Miko) Ñami jatarikunchik
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
12
1.6. Kutichishun
Respondamos
Imanalla pakarirkankichik - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Imanalla pakarirkanki - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Imatatak muskushkanki. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Kankunaka - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
1.7. Paktachishun
Completemos
(Yaya) -------------,
--------------------------------------------------------
(Miko) Buenos días papacito
--------------------------------------------------------
(Yaya) ¿Cómo amanecieron?
--------------------------------------------------------
(Carmen) Bien nomás, hemos amanecido.
13
--------------------------------------------------------
(Miko) ¿Qué has soñado?
--------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------
(Yaya) ¿Y ustedes?
--------------------------------------------------------
(Carmen) Nosotros no hemos soñado nada.
--------------------------------------------------------
(Yaya) Levántense para pedir a Dios.
--------------------------------------------------------
(Miko) Ya nos estamos levantándonos.
- - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Imatatak muskushkanki
¿Qué has soñado?
-------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------
1.10. Parlanakushun
Conversemos
1. - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
2. - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
1. - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
14
2. - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------
2. Rikushkata killkashun
Escribamos lo que vemos
15
Kanka imatatak 1.---------------------
rikunki: 8 10 ------------------------
¿Qué ves? 9
7 2.---------------------
Ima ashtawan ------------------------
rikunki. 13
------------------------
¿Qué más ves?
6 3 3.---------------------
2 ------------------------
5 ------------------------
1
12
4.---------------------
------------------------
4 ------------------------
5.---------------------
11 ------------------------
6.--------------------------------------------------------------------------------------------------------
7.--------------------------------------------------------------------------------------------------------
8.--------------------------------------------------------------------------------------------------------
9.--------------------------------------------------------------------------------------------------------
10.------------------------------------------------------------------------------------------------------
11.------------------------------------------------------------------------------------------------------
12.------------------------------------------------------------------------------------------------------
13.------------------------------------------------------------------------------------------------------
16
ISHKAYNIKI PARLANAKUY
2 Tutamantapi ruranamanta II
Shukniki Kamu
1. Parlanakuy
1.2. Shimikuna.
Churikuna = imatatak =
jatarichik = rurasha =
Carloska = Kanka =
yakuman = Mirianwan =
ri = ishkay =
Alfonsoka = tukushpa =
yantata = Mirianwan ishkay tukushpa =
aparimukri = llamata =
Imapitak = watamukri =
yakuman = Imawantak =
risha = watasha =
Puñupi = Kay =
yakuta = waskawan =
apamukri = Kay waskawan =
Ñukaka = watamukri =
------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------
17
------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------
18
(Miko) Imawantak watasha.
(Mama) Kay waskawan watamukri.
1.6. Kutichishun.
Churikuna jatarichik - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Churi jatari - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Carloska yakuman ri - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
-------------------------------
Imawantak watasha - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
1.7. Paktachishun
-------------------------------------------
(Mama) Carlos, anda al agua,
-------------------------------------------
19
(Mama) y Alfonso anda a traer cargando la leña.
-------------------------------------------
(Carlos) ¿En qué iré a traer el agua?.
-------------------------------------------
(Mama) Anda a traer el agua en el cántaro
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -.
(Miko) Y yo, ¿qué haré?.
-------------------------------------------
(Mama) Tú con Mirian anda a volver amarrando la oveja.
-------------------------------------------
(Miko) ¿Con qué amarraré?
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -.
(Mama) Anda a volver amarrando con esta soga.
-------------------------------------------
- - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
1.10. Parlanakushun.
1. - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
2. - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
1. - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
20
2. - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
21
2. Rikushkata rimashun.
1. Kay warmika imatatak 1. Kay warmika . . . . . . . . . . . .
rurakun. ...................
2. Maymantatak yakuta 2. Pukyumantami . . . . . . . . . .
aparimukrikun. ...................
3. Imapitak yakuta 3. Puñupimi . . . . . . . . . . . . . .
...................
aparimukrikun. 4. Mikunata rurankapakmi . . .
4. Imapaktak yakuta ...................
aparimukrikun 5. Paypak mamami . . . . . . . . .
5. Pitak yakuta aparimukri ...................
nirka. 6. Kay warmika . . . . . . . . . . . .
6. kay warmika ima shutitak ...................
kan. 7. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7. Kay warmipak kusaka ima . . . . . . . . . . . . . ……...
shutitak kan. 8. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8. Kay warmika ...................
maymantatakari. 9. ……………………………
………………………
9. Kay warmika mashna 10. ……………………………
watatatak charinka. ……………………….
10. Kay warmika kushillachu 11. Kay warmika lluchu
llakillachu. chakillami kan.
11. Kay warmika alparkateta
charinchu.
22
ISHKAYNIKI PARLANAKUYMANTA
Tutamantapi ruranamanta II
Shukniki Kamu
1. Parlanakuymanta killkashun
Hijos levántense. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Churikuna = imatatak =
jatarichik = rurasha =
Carloska = Kanka =
yakuman = Miriawan =
ri = ishkay =
Alfonsoka = tukushpa =
yantata = Mirianwan ishkay tukushpa =
aparimukri = llamata =
Imapitak = watamukri =
yakuman = Imawantak =
risha = watasha =
Puñupi = Kay =
yakuta = waskawan =
apamukri = Kay waskawan =
Ñukaka = watamukri =
1.3. Kay shimikunawan shuk yuyayta killkapay
------------------------------------------------------------
23
1.4. Shimikukunata riksichipay
i= kri = sha =
ichik = kuna = shpa =.
ka = man = ta =
ka = mu = tak =
ka = pi = wan =
ka = ri = wan =
Churikuna jatarichik:
Tayta Armana yantata aparimukrina
Yaya Mañana yakuta apamukrina
Wamra rina Llamata watamukrina
Carloska yakuman ri
wamra Yanta
churi kiwa
tayta puñu
yaya llama
kan kuchi
1.6. Kutichishun
Churikuna jatarichik - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Churi jatari - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
24
Carloska yakuman ri - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
-------------------------------
Ñukaka, imatatak rurasha - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Imawantak watasha - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
1.7. Paktachishun
-------------------------------------------
(Mama) Carlos, anda a traer agua.
-------------------------------------------
(Mama) Alfonso anda a volver cargando la leña.
-------------------------------------------
(Carlos) ¿En qué iré a traer el agua?.
-------------------------------------------
(Mama) Anda a traer el agua en el cántaro
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -.
(Miko) Y yo, ¿qué haré?.
-------------------------------------------
(Mama) Tú con Mirian anda a volver amarrando la oveja.
-------------------------------------------
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -.
(Mama) Anda a volver amarrando con esta soga.
-------------------------------------------
25
1.9. Kanpak kawsaymanta killkapay.
1.10. Parlanakushun.
1. - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
2. - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
1. - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
2. - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
26
5. Gramática Quichuata rikushpaka shutillika karichu warmichu kashkata,
sapachu tawkachu kashkatapish riksichipaychik.
-------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------
2. Rikushkata rimashun.
27
KIMSANIKI PARLANAKUY
3 Chawpi punchapi ruranamanta parlanakushun (I)
Shukniki Kamu
1. Parlanakuy
1.1. Grabadorapi nikta uyashun
1.2. Shimikuna
Mamita = Miko =
ñukataka = yakuta =
ñami = japik =
yarikan. = shamuy. =
Shamuychik = Japik shamuy =
wawakuna. = Imapitak =
Wawki = Japisha. =
Carloska = Washamanta =
yakumanta = japik =
manarak = shamuy. =
shamushka. = Japik shamuy =
Wamra = Ñami =
killaka = japik =
mana = shamukuni. =
utka = Japik shamukuni =
shamun. =
-------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------
28
1.4. Shimikukunata riksishun
29
Ñami JAPIK shamukuni aparina, japina,
watana, kapina,
apana, yanuna,
anchuchina, upyana
--------------------------------------------------- ---------------------------------------------------
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - - - - - - - - - - - - - -
(Miko) Pero, el hermano Carlos todavía no ha venido del agua.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - - - - - - - - - - - - - -
(Mama) Muchacho perezoso, no viene pronto.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - - - - - - - - - - - - - -
30
(Carlos) Nicolás, ven a coger el agua.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - - - - - - - - - - - - - -
(Miko) ¿En qué cogeré?
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - - - - - - - - - - - - - -
(Carlos) Ven a coger de la espalda.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - - - - - - - - - - - - - -
(Miko) Ya estoy viniendo a coger.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
1.10. Parlanakushun
1. - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
2. - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
1. - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
2. - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
31
Wawki Carloska yakumanta manarak shamushka
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
ñuka ña yarikachini
kan ña yarikachinki
pay ña yarikachin
32
1. Kay shuyupika 1. Shuk aklla warmitami
Runakunaka aparikun.
imatatak rurakun.
2. Maymantatak 2.Pachakamakpak
llukshichikun. wasimantami llukshichikun.
3. Paycunapak
makipi imatatak 3. Michakunatami apakun.
apakun.
4. Imashinatak 4. Takishpami rikun.
rikun.
5. Kushillachu 5. Kushillami rikun.
llakillachu rikun.
6. Chikan 6. Tantallami rikun
chikanchu
rikunkuna mana 7. Wawakunantikmi rikun.
kashpaka tantalla.
7. Yuyakkunallachu
rikun.
8. Ima ashtawan
rurakun.
-------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
33
KIMSANIKI PARLANAKUYMANTA
Chawpi punchapi ruranamanta I
Shukniki kamu
- - - - - - - - - --- - - - - - - - - - - - - - - - -
----------------
Mamita = Miko =
ñukataka = yakuta =
ñami = japik =
yarikan. = shamuy. =
Shamuychik = Japik shamuy =
Wawakuna. = Imapitak =
Wawki = Japisha. =
Carloska = Washamanta =
yakumanta = japik =
manarak = shamuy. =
shamushka. = Japik shamuy =
wamra = Ñami =
killaka = japik =
mana = shamukuni. =
utka = Japik shamukuni =
shamun. =
34
1.3. Kay shimikunawan shuk yuyayta killkapay
-------------------------------------------------------------
i= kuna = rak =
ichik = manta = sha =
k= mi = shka =
ka = n= ta =
ka = ni = tak =
ku = pi =
35
apana, yanuna,
anchuchina, upyana
1.6. Kay tapuykunata kutichishun
(Miko) Mamita, ñukataka ña yarikan - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
--------------------------------------------------- ---------------------------------------------------
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - - - - - - - - - - - - - -
(Mama) Vengan, hijos.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - - - - - - - - - - - - - -
(Miko) Pero el hermano Carlos todavía no ha venido del agua.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - - - - - - - - - - - - - -
(Mama) Muchacho perezoso, no viene pronto.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - - - - - - - - - - - - - -
36
(Carlos) Ven a coger de la espalda.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - - - - - - - - - - - - - -
(Miko) Ya estoy viniendo a coger.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - - - - - - - - - - - - - -
Yarikaymanta killkapay:
- - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
1.10. Parlanakushun
1. - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
2. - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
1. - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
2. - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Shamuychik wawakuna.-----------------------------------------------------------------------------
37
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
Ya me da hambre
¿Ya te da hambre?
¿Él ya tiene hambre?
A nosotros ya nos da hambre
¿Ustedes ya tienen hambre?
¿Ellos ya tienen hambre?
Yo ya tengo hambre
Tú ya tienes hambre
Él ya tiene hambre
38
1. Kay shuyupika 1……………………………
Runakunaka ………………………….….
imatatak rurakun.
2. Maymantatak 2……………………………
llukshichikun. ……………………………..
3. Paycunapak
makipi imatatak 3….…………………...……
apakun. ……………………………..
4. Imashinatak
rikun. 4……………………………
5. Kushillachu ……………………………..
llakillachu rikun.
6. Chikan 5………..………………….
chikanchu ……………………………..
rikunkuna mana
kashpaka tantalla. 6……………………………
7. Yuyakkunallachu ……………………………..
rikun.
7……………………………
……………………………..
8. Ima ashtawan rurakun.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
39
CHUSKUNIKI PARLANAKUY
4 Chawpi punchapi ruranamanta II
Shukniki kamu
1. Parlanakuy
1.2. Shimikuna
Matita = mankata =
apamuychik = mayllay =
tukuylla = Ñukaka =
mikunkapak = mana =
Kayka = mankata =
matikuna = mayllasha =
Kaypi = ninichu =
Mikuman = mayllasha ninichu =
karay = Miku =
Miku = matikunata =
kay = wakichi =
matita = Matita =
mayllay = maypitak =
Ñami = wakichisha =
mayllakrini = wakichinapi =
Carlos = wakichi =
- - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
40
- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
chu = mana shimintin, mana lla = Shutillika lla shimikuwan pi = mayjan kuskapi kashkata
yuyaymi shutipak rantichu, rikuchik.
i = sapa kachachik shutichu, sha = shamuk pachamanta sapa
ichik = tawkak kachachik imallichikchu tukun. shukniki runamanta
ka = kachayta kutichinkapak ta = rurayta yallichik
man = rurayta mana yallichik.
ka = kanapak ranti tak = tapuchik.
mi = shutin
kri = rinata rikuchik
mu = kuskamanllatak tikrachik.
kuna = tawkak
na = Imachikka shuti tukun
ni = kunan pachamanta sapa
shukniki runamanta
nkapak = imapak kashkata
rikuchik
Ñami mayllakrini.
- - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
41
-------------- -----------------
----------------------------- -
Carlos mankata mayllay. --------------------------
------------------------------- N. guarda el cántaro
------------------------------- N. trae el plato.
------------------------------- N. ven a coger la olla.
------------------------------- N. ven a aprender Quichua
1.6. Kutichishun:
(Mama) Matita apamuychik, tukuylla mikunkapak
(Carlos) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Carlos) - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - -- - - -- - --
(Miku) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Carlos) - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - -
1.7. Paktachishun:
(Mama) - - - - - - - - - - - apamuychik, - - - - - - - - mikunkapak
(Carlos) Kayka - - - - - - - -
(Carlos) Kaypi - - - - - - - - karay.
(Mama) Miku, - - - - - - - - - - - - - - - - - - - mayllay.
(Miku) Ñami - - - - - - - - - - - - - - -.
(Mama) Carlos - - - - - - - - - - mayllay.
(Carlos) Ñukaka mana - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ninichu.
(Mama) Miku - - - - - - - - - - - - - wakichi.
(Miku) Matita maypitak - - - - - - - - - - - - - - - - -
42
(Mama) - - - - - - - - - - - - - - - wakichi.
- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
1.10. Parlanakushun
Ishkay tapuk yuyayta killkapay:
1. - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
2. - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
1. - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
43
2. - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
44
2. Raymimanta rimashun
45
CHUSKUNIKI PARLANAKUYMANTA
Chawpi punchapi ruranamanta II
1. Parlanakuymanta killkashun
- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Matita = mankata =
apamuychik = mayllay =
tukuylla = Ñukaka =
mikunkapak = mana =
Kayka = mankata =
matikuna = mayllasha =
Kaypi = ninichu =
Mikuman = mayllasha ninichu =
karay = Miku =
Miku = matikunata =
kay = wakichi =
matita = Matita =
mayllay = maypitak =
Ñami = wakichisha =
mayllakrini = wakichinapi =
Carlos = wakichi =
46
- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
chu = kuna = ni =
i= lla = nkapak =
ichik = man = pi =
ka = mi = sha =
kri = mi = ta =
na = tak =
1.6. Kutichishun
(Carlos) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Carlos) - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - -- - - -- - --
(Miku) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Carlos) - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - -
(Miku) - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - -
47
1.7. Paktachishun:
(Mama) - - - - - - - - - - - apamuychik, - - - - - - - - mikunkapak
(Carlos) Kayka - - - - - - - -
(Carlos) Kaypi - - - - - - - - karay.
(Mama) Miku, - - - - - - - - - - - - - - - - - - - mayllay.
(Miku) Ñami - - - - - - - - - - - - - - -.
(Mama) Carlos - - - - - - - - - - mayllay.
(Carlos) Ñukaka mana - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ninichu.
(Mama) Miku - - - - - - - - - - - - - wakichi.
(Miku) Matita maypitak - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Mama) - - - - - - - - - - - - - - - wakichi.
- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
48
1.10. Parlanakushun
Ishkay tapuk yuyayta killkapay:
9. - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
10. - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
1. - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
2. - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
49
2. Raymimanta rimashun
4……………………………
………………………………
………………………………
……………………………..
50
PISHKANIKI PARLANAKUY
5 Chawpi punchamanta III
1. Parlanakuy
1.2. Shimikuna
Miku = imashinatak =
escuelaman = yanusha =
ri =
Mamitallatak =
Carloska = ña =
llankanaman = yachankika =
ri =
Ña, ña = Cuytaka =
Ñukaka = mana =
mikunata = yanushachu =
yanukrini =
Ñami =
Almuzupi = escuelamanta =
mikunkapak = shamuni =
cuyta =
lluchunki = ¡Ay! =
Ñami =
Cuytaka = shaykuni =
- - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- -
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- -- - -
51
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- -- - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- -- - - -- - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- -- - - -- - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- -- - - -- - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- -- - - -- - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- -- - - -- - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - -
52
Ñami escuelamanta shamuni ¡Ay!: Ñami shaykuni.
yanta, yaku
llankana, kanzha, wasi.
1.5. Kutichishun:
(Mama) Miku escuelaman ri. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Mama) Carloska, llankanaman ri, - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Mama) Ñukaka mikunata yanukrini - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Mama) Cuytaka imashinatak yanusha - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Mama) Cuytaka mana yanushachu - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
----------------------------
1.7. Paktachishun:
(Mama) Miku escuela - - - - - - - - - -
(Mama) Carlos - - - - -, llankana - - - - - - - - -
(Carlos) Ña, ña
(Mama) Ñuka - - - - - mikuna - - - - - yanukri - - - - - -
(Miku) Almuzu - - - - mikunkapak kuy - - - - - lluchu - - - -- -
(Mama) Cuy - - - - - ima - - - - - - - - - - - - - - - -
(Miku) Mamita - - - - - - - - ña - - - - - - - - - - - -
(Mama) Cuy - - - - - - mana - - - - - - - - - - - - -
(Miku) Ñami escuela - -- - - - - - - - - - - - - - - - -
(Carlos) ¡Ay!: Ña - - - - - - shaykuni.
53
Yo me llamo N ____________________________________________________________
1.10. Parlanakushun
- - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
54
Killkashkata killkakatishpa, mashikunapura tapunakushun, mana kashpaka kayshuk
chayshukman kachashun
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
Sapa Tawkak
Ñuka Ñukanchik
Kan Kankuna
Kikin Kikinkuna
Pay Paykuna
Sapapish tawkakpish shukniki runamanta kikin shutipak rantipika pak shimikuta mana
churachun mutzunchu.
55
Mashna wawakunatak yachana wasimanka rina kan, yachapankichu.
May
Maytak urmashka (¿Cuál ha caído?) (cosa) Punkumi urmashka
Maytak pakirishka (¿Cuál parte del cuerpo Rikrami pakirishka
ha roto?)
Maytatak shamurkanki Ñukaka ñantami shamurkani
Maymantatak shamunki Ñukaka yachana wasimantami shamuni
Kunanka maymantak rikunki Ñukaka rumpawan pukllankapakmi rikuni
Maypitak samarimunki (¿En donde vienes Ñukaka ñuka jatun mamapak wasipimi
durmiendo) samarimuni.
Pi
Kunanka pitak shamunka Kunanka ñuka yayami shamunka
Pitatak pushamunka Ñuka wawkitami pushamunka
Pimantatak chashna llakilla kanki Ñukaka ñuka yayamantami llakilla kani
Pimantak kay tantataka karakrinki Ñukaka ñuka mamamanmi karakrini
Piwantak kayaka rinki Ñukaka ñuka wawkiwanmi risha
Pipaktak kay wasika Kay wasika ñukapakmi kan
56
Mashna
Kanpak wasipika mashnatak kankichik Ñuka wasipika chuskupurami kanchik
Mashna kullkitatak charinki Ñukaka mana imata charinichu
Mashna kuchimantatak kayllata charikunki Chunka kuchimantami kayllata charini
Mashnamantak kurkanki Ñukaka chusku runamanmi kurkani
Mashna wawakullkipitak mañachirkanki Ñukaka ishkay wawakullkipimi
mañachirkani
Mashna kullkiwantak rantirkanki Ñukaka waranka kullkiwanmi rantirkani
Mashnapaktak tiyanrik (¿Para cuántos hay Chushkupakmi tiyan
todavía?
Mayjan
Mayjantak risha ninkichik Ñukami risha nini
Mayjantatak munankichik Ñukanchikka paytami munanchik
Mayjanmantatak mana misharkankichik Kay warmi mana alli pukllantamantami
mana misharkanchik
Mayjanmantak kukrinkichik Kay wakcha wawakunamanmi kukrinchik
Mayjanpitak iñinkichik Ñukanchikka Pachakamakpimi iñinchik
Mayjanwantak shamunki Ñukaka ñuka taytawanmi shamusha
Mayjanpaktak kay wasika Kay wasika ñuka yayapakmi kan
57
2. Rikushkata rimashun
1. Kay 1. Kay
tantanakuypika tantanakuypika
Imatatak tantalla
rurakunkuna mikukunkuna
58
PISHKANIKI PARLANAKUYMANTA
Chawpi punchamanta III
3. Parlanakuymanta killkashun
(Mama) Nicolás vaya a la escuela,
----------------------------------
(Mama) Carlos, vaya a trabajar,
----------------------------------
(Carlos) Ya, ya
----------------------------------
(Mama) Y yo, voy a cocinar la comida.
----------------------------------
(Miku) Pelarás el cuy para comer en el almuerzo.
----------------------------------
(Mama) ¿Y el cuy cómo cocinaré?
----------------------------------
(Miku) Pero, mamacita mismo, ya sabes.
----------------------------------
(Mama) Pero no cocinaré el cuy.
----------------------------------
(Miku) Ya vengo de la escuela.
----------------------------------
(Carlos) ¡Ay!: Ya me canso.
---------------------------------
Miku = imashinatak =
escuelaman = yanusha =
ri =
Mamitallatak =
Carloska = ña =
llankanaman = yachankika =
ri =
59
Ña, ña = Cuytaka =
Ñukaka = mana =
mikunata = yanushachu =
yanukrini =
Ñami =
Almuzupi = escuelamanta =
mikunkapak = shamuni =
cuyta =
lluchunki = ¡Ay! =
Ñami =
Cuytaka = shaykuni =
- ------------------------------------------------------------
chu = ku = nkapak =
i= llatak = nki =
ka = man = pi =
ka =, manta =. sha =
ka =. mi = ta =
ka = na = tak =
ka = na =.
kri = ni =
60
1.6.Kutichishun:
1.7. Paktachishun:
(Mama) Miku escuela - - - - - - - - - -
(Mama) Carlos - - - - -, llankana - - - - - - - - -
(Carlos) Ña, ña
(Mama) Ñuka - - - - - mikuna - - - - - yanukri - - - - - -
(Miku) Almuzu - - - - mikunkapak kuy - - - - - lluchu - - - -- -
(Mama) Cuy - - - - - ima - - - - - - - - - - - - - - - -
(Miku) Mamita - - - - - - - - ña - - - - - - - - - - - -
(Mama) Cuy - - - - - - mana - - - - - - - - - - - - -
(Miku) Ñami escuela - -- - - - - - - - - - - - - - - - -
(Carlos) ¡Ay!: Ña - - - - - - shaykuni.
61
1.9. Kanpak kawsaymanta killkapay
Yo me llamo N ____________________________________________________________
1.10. Parlanakushun
62
Killkashkata killkakatishpa, mashikunapura tapunakushun, mana kashpaka kayshuk
chayshukman kachashun
Shutipak rantikuna
Los pronombres
(Ñ. K. R. Y. 34 pankapi)
Sapa Tawkak
Ima
Imatak kay wasi ukupika tiyarka
Kaynaka imatatak mikurkanki
Imamantatak mana mikurkanki
Imamantak kayaka rinki
Imapitak rinki
Imawantak rantinaman rinki
Imapaktak rantinaman rinki
May
Maytak urmashka (¿Cuál ha caído?) (cosa)
Maytak pakirishka (¿Cuál parte del cuerpo
ha roto?)
Maytatak shamurkanki
Maymantatak shamunki
63
Kunanka maymantak rikunki
Maypitak samarimunki (¿En donde vienes
durmiendo)
Pi
Kunanka pitak shamunka
Pitatak pushamunka
Pimantatak chashna llakilla kanki
Pimantak kay tantataka karakrinki
Piwantak kayaka rinki
Pipaktak kay wasika
Mashna
Kanpak wasipika mashnatak
kankichik
Mashna kullkitatak charinki
Mashna kuchimantatak kayllata
charikunki
Mashnamantak kurkanki
Mashna wawakullkipitak
mañachirkanki
Mashna kullkiwantak rantirkanki
Mashnapaktak tiyanrik (¿Para
cuántos hay todavía?
Mayjan
Mayjantak risha ninkichik
Mayjantatak munankichik
Mayjanmantatak mana
misharkankichik
Mayjanmantak kukrinkichik
Mayjanpitak iñinkichik
Mayjanwantak shamunki
Mayjanpaktak kay wasika
64
2. Rikushkata rimashun
1 .. . . . .. . . . .. . . . . . ..
1. Kay . . . . . . . . .. . . . . . . . . .
tantanakuypika . . . . . . . .. . . . . . . . . . .
Imatatak
rurakunkuna 2.. . . . . . . . . . . .. . . . .
..................
2. Imatatak ..................
mikukunkuna
3.. . . . . .. . . .. . . . . . ..
3. Ima shinatak . . . . . .. . . . . . . . . . . . .
mikukunkuna . . . . . . . . . . . . .. . . . . .
.....
65
IMACHIK IMASHINAYACHIKTA PACHATAPISH RIKUCHIK
CONJUGACION DEL VERBO
66
Shamukpacha - Fut. imperfecto Futuro Perfecto
Pret. imper. 1ra y 2da forma Pret. plusc 1ra y 2da forma
67
MUNAYACHIK
MODO POTENCIAL
Simple o imperfecto Compuesto o perfecto
KACHACHIK
MODO IMPERATIVO
Presente
ama tú kuyay
ame él
amemos nosotros kuyashun
amad vosotros kuyaychik
amen ellos
Kunanpacha - Presente
68
Nos hemos sido Ñukanchik kuyashkami kanchik
amados
Vos habéis sido Kankunaka kuyashkami kankichik
amados
Ellos han sido amados Paykunaka kuyashkami kankuna
Pretérito Imperfecto
Pretérito Pluscuamperfecto
69
PARLANAKUNKAPAK
Para conversar
70
9. Kikinka Piwantak kawsanki. ¿Con quién vive Ñukaka ñuka mamawanmi kawsani.
usted? Kikinka. Yo vivo con mi mamá ¿Y usted?
Ñukaka ñuka kusawan
wawakunantikmi kawsani. Yo vivo con mi
marido y con mis hijos.
Ñukaka Ecuadormanta shuk
aylluwanmi kawsani. Yo vivo con una
familia del Ecuador.
Ñukallami kawsani. Yo vivo solo.
Ñukaka ñuka warmiwanmi kawsani.
Yo vivo con mi mujer.
10. Kikinka maypitak kawsanki. ¿En dónde vive Riobambapimi kawsani. Kikinka. Yo
usted? vivo en Riobamba ¿y usted?
11. Imatatak rurashpa kawsanki. ¿Qué haces? / ¿Qué Ñukaka allpapimi tarpushpa kawsani.
oficio tienes? Kikinka. Yo soy agricultor. ¿Y usted?
Ñukaka runakunapak ayllu
kawsaymantami
yachashpa kawsani.
Yo soy antropólogo.
Wiwakunamantami yachashpa
kawsani. Yo soy zootecnista.
Wiwakunatami janpishpa kawsani.
Yo soy veterinario.
Murukunata allichishpami katushpa
kawsani. Yo soy agroindustrial.
Kirutami janpishpa kawsani.
Yo soy dentista.
Allpamantami yachachishpami
kawsani. Yo soy agrónomo.
Warmikunapak wankurimanta killkak
warmimi kashpa kawsani. Yo soy
secretaria de la organización de mujeres.
Runa llaktapimi llankashpa kawsani.
Yo trabajo en las comunidades indígenas.
Japonmanta shamuk runakunata
tantachikmi kashpa kawsani. Yo soy
coordinador de los voluntarios japoneses.
Wankurikunata sinchiyashpami
kawsani. Yo trabajo fortaleciendo las
organizaciones.
12. Kanpak ayllukunaka allillachu. ¿Su familia está Allillami. Kanpak ayllukunaka. Está
bien? bien ¿y tu familia?
Ñuka ayllukunapish allillami. Mi familia
también esta bien.
13. Ima shutitak kanpak mamaka. ¿Cómo se llama Ñuka mamaka Gloria shutimi kan.
tu mamá? Kanpak mamaka.
Mi mamá se llama Gloria. ¿Y tú mama?
71
16. Kay llaktapika imallatatak tarpunkichik Kay llaktapika cebolla, cebada, jabas,
¿En esta comunidad qué no más siembran? mashwatami tarpunchik. En esta comunidad
sembramos: cebolla, cebada habas y mashua.
17. Kay urkupi kawsak wawakunaka yachana Ari, yachana wasipimi. Si están en la
wasipichu. ¿Los niños que viven en este cerro están en la escuela.
escuela?
18. Jatun Yachana Wasika karuchu kayllachu. Karumi kan. Esta lejos.
¿La Universidad está lejos o está cerca?
19. Kanpak ayllu llaktapika tukuyllachu Ari, tukuykunami apanakushpa
apanakushpa kawsankichik. ¿Todos los que viven kawsanchik. Si vivimos llevándonos.
en tu pueblo viven llevándose?
20. Allkuta charinkichu. ¿Tienes perros? Ari, allkuta charinimi. Kikinka.
Si tengo perros; y usted?
Ñukapish charinimi. Yo también tengo
Jatun allkuta charinkichu. ¿Tienes perro grande? Ari, jatun allkuta charinimi. Si tengo perro
grande.
Kari allkuta charinkichu. ¿Tienes un perro Ari, kari allkuta charinimi.
(macho)? Si tengo un perro (macho).
Kari allkutaka mana charinichu. No
tengo perro (macho).
21. Runakunapak kachashkakunata willapay. Runakunapak kachashkakunaka
Avisa cuales son los mandamientos indígenas kaykunami: ama killa, ama llulla,
ama shuwa. Estos son los mandamientos
indígenas: no seas perezoso, no mientas, , no robes.
22. Jaku janpi wasiman. Vamos a la botica Jaku Vamos
23. Janpina wasiman ri. Anda al hospital. Ari, ñami janpina wasiman risha. Si ya
iré al hospital.
24. Jakuchik mikunaman. Vamos a comer (a muchos) Jakuchik / Yupaychani. Vamos/gracias.
32. Imatatak munanki. ¿Qué quieres? Shuk jatun allkuta charinata munani.
Yo quiero tener un perro grande.
33. Rumiñahui runaka pi kashkatatak ninki. Rumiñahui runaka runakunata
¿Quién fue Rumiñahui? pushakmi. Rumiñahui es dirigente de los
indígenas.
34. Vero, kayman shamuy. Vero, ven acá. Ñami shamukuni. Ya estoy viniendo.
35. Mama Mariaka sumak warmichu. ¿La Madre Ari, sumak warmimi. Sí, es una mujer santa.
María es una mujer santa?
36. Wawata charinkichu. ¿Tienes hijos? Ari, wawata charinimi. Si tengo hijos
Mana wawata charinichu. No tengo hijos
37. Ima shinatak kanpak wasika. ¿Cómo es tu casa? Ñuka wasika jatunmi kan. Mi casa es
grande.
38. Shukmanta chunkakama yupay. 1 – Shuk
Cuenta del uno al diez
72
2 – Ishkay
3 – kimsa
4 – chusku
5 – pishka
6 – sukta
7 – kanchis
8 – pusak
9 – iskun
10 – chunka
39. Mashna watatatak charinki. Ñukaka ishkay chunka watatami
¿Cuántos años tienes? charini. Kikinka. Yo tengo veinte años ¿Y usted?
40. Mashna kuchikunatatak charinkichik. Shuk kuchillatami charinchik. Tenemos
¿Cuántos puercos tienen ustedes? un solo puerco.
Ñukanchikka kuchitaka mana
charinchikchu. Nosotros no tenemos puercos.
41. Kunanka Mashna kullkitatak charikunki. Ñukaka ishkay chunka dolartami
¿Cuánto dinero tienes? charikuni. Tengo veinte dólares.
Kullkitaka mana charinichu. No tengo
dinero.
42. Mashna wawkikunatatak charinki. ¿Cuántos Kimsa wawkitami charini. Tengo tres
hermanos tienes? (a un hombre) hermanos.
Mashna turikunatatak charinki. ¿Cuántos Kimsa turitami charini. Tengo tres
hermanos tienes? (a una mujer) hermanos.
Mashna panikunatatak charinki. ¿Cuántas Kimsa panitami charini. Tengo tres
hermanas tienes? (a un hombre) hermanas.
Mashna ñañakunatatak charinki. Kimsa ñañatami charini. Tengo tres
¿Cuántas hermanas tienes? (a una mujer) hermanas.
43. Kanpak wawkikunaka ima shutillatak. Pedro, Juan, Luis shutimi kan. Se llaman
¿Cómo se llaman tus hermanos? Pedro, Juan, Luis.
44. Mashikuna tiyarichik. Compañeros siéntense Ñami tiyarikunchik. Ya estamos sentados.
45. Maymantatak shamunki. ¿De dónde vienes? Ayllu llaktamantami shamuni. Vengo de
la comunidad.
46. Imalayatak kawsankichik. ¿Cómo viven ustedes? Sumak kawsayta charishpa
kawsanchik. Vivimos teniendo una linda vida
(vivimos bonito)
47. Pitak mishi ñawi kan. ¿Quién es ojos de gato? Mariami mishi ñawi kan. María es ojos de
gato.
48. Mashikuna yupaychani. Gracias compañeros Kayakama mashi. Hasta mañana compañero.
49. Kayakama mashikuna. Hasta mañana compañeros. Kayakama. Hasta mañana.
73
Shimikukunamanta
Los morfemas
ari = mañashpalla rimankapak, man = pipakman, imaman ra, raya, rya = unay yuyayta kuk
kachachik shimikuwan rinata rak = manapak kipami churak-
llutarik chayanata rikuchik/ pika, mana rurashkata
cha, chari, shi = ima tiyakpipish rurayta mana yallichik rikuchik.
mana yachaypak man = imata rurana yuyaywan rak = shutiwan, shutilliwan,
kashpami shina rimankapak. Sh. imachikwanpish tukuypak
tapunchik Yakuman ri. ñawpa ruranatami rikuchik.
chi = rurachik man = pachawan rimankapak. rayku = imata munashpa
chik = tawkak shukniki Sh. Kunanman rimankapakmi.
runamanta willakuni. ri = kikinllapitakmi rurashka kutin
chu = mana shimiwanka, Sarunmanka manarak urmakta rikuchik
mana nik yuyayta willarkani. Jn 16,4 rka = sarun pacha, tukurishka
rikuchikmi manta = imamanta tiyanata, mana tukurishkata mana alli
chu = tapuk tiyashkata, ruranata yachashpa rimankapakmi
chun = imashina rurasha nik rikuchik sha = shamuk pachamanta sapa
i = imachikka shuti tukun manta = maymanta shamuk, shukniki runamanta
i = sapa kachachik maymanta kashkata sha = ninawan munana yuyaytami
i = mana pachata mana rikuchik kuk
runatapish rikuchinchu manta = imata rimashkamanta shka = yallishka pacha,
i = tukunawan, nisha nin “ushay” rikukuk. tukurishkata
ichik = tawkak Kachachik mari = kushikuyta, llakita rikuchik
iman = munayachik shukniki rikuchik. Shutinta shka = sarun pachamanta sapa
runamanta sinchiyachishpa kinsaniki runamanta
iki = kikinpak yuyaytami kuk rimachik. shka = pi imata rurashkapish ña
k = pi ima rurakta, pi ima kakta Kay shimikutaka tukurishkata rikuchik
rikuchik. yuyayta rurana tukuy shpa = imallichik yuyay kikinllatak
k = shamunawan, ima ruranata shimikunawanmi imak kakpimi.
rurankapak shamunata rimanchik. shpa = imallichik yuyayki (frase
rikuchik mari = kanapak ranti. Shina: adverbial), kikinllatak imak
k = ta shimikuwan llutarishpa Yuyak kashpapish, kakpimi. Ka shimikuwan
kunan pacha imata rikuchik. ñamari sukta killata kari pachata rikuchik
k = tukuna imachiwan mana wawata chichu. shuk = shuk shimikuka rikuchik
kakta rikuchik. mi = shutin. Kay shimikuka shutilli kaypi chaypi
k = kana imachiwan rurakuk tapuyta, kachayta churakpika shuktakta
runata rikuchik. kutichishpa churarin. rikuchik.
k = ri shimikuwan llutarishpa mi = imachik yuyaykipak shun = shamuk pachamanta tawkak
shuk kuskaman rishkata kipami churakpika shukniki runamanta
rikuchik. imamanta rurarikta rikuchik ta = yallik paktachik/rurayta
ka = chikanyachik mi = kanapak ranti yallichik
ka = imachik yuyaykipak kipami mu = kuskamanllatak ta = pachata rikuchik. Shina:
churakpika pachatachu mana tikrachik Punchata shamurkani
kashpaka n = kunan pachamanta sapa ta = shkapi ta shimiku llutarishpa
munaypakyachiktachu kimsaniki runamanta ima nik yuyayta rikuchik.
rikuchik. n = ishkay shimikunapi ta = shutillipi llutarishpami
ka = ka shimikuka pi llutarishpa shuk rurashkata imallichik tukuk. Shina:
shimikuwan shuktak rurashkatapish Punchaka sumakta achikyarin.
llutarikpika pachatami rikuchik. Shina: watanta ta = shuk kuskata yallikta rikuchik
rikuchik watanta; wawan wawan;
ka = kachayta kutichinkapak jawanpi jawanpi. tak = tapuchik. Kay tapuk
ka = kanapak ranti na = Imachikka shuti tukun shimikuka maywan, piwan,
ka = mana nik yuyaypi na = mana pachata, mana imawan , mashnawan
ka = pachata sinchiyachik. runatapish rikuchinchu. churarin.
ka = tapuk yuyaypi naku = ishkaypura tak = shutinmi
ka = tapuyta kutichik rimankapakmi/. tak = munayachikwan. Shina:
ka = tapuk Rirpuy yuyaymi chaytatak charishpaka.
ka = shuk yuyaypika nishkata nchik = tawkak shukniki tak = shuk shimipak kipami
jarkachik runamanta churakpika, shuktak nisha
74
ka = sinchiyachik nka = shamuk pachamanta sapa ninmi. Shina: Shuktakwan
ka = shuk shuk kachachik, kimsaniki runamanta apamuychik. (Traigan otro más)
ka = pish shimikupak ranti. ni = sapa shukniki runamanta tak = kay shimipak kipa
kana = kana imachikka shimiku niki = ñawpakta katikta churakpika, jatun kashkata
shina japikpica warmi, kari, rikuchik rikuchikmi. Shina: kaytak
shimikunawan, llutarikpica, nki = sapa ishkayniki llaki (Gran problema)
sawarinapakmi kashkata runamanta tak = kunan shimipak kipa
rikuchik. nki = shamuk pachamanta sapa churakpika utkalla rurana
karin = imapish mana tukuy ishkiniki runamanta kanata rikuchikmi
puncha kak shina, nkichik = tawkak ishkayniki tak = mana shimipak kipa
shuktakta kakpimi, shina runamanta. churakpika jatun mana nik
rimachik. nkapak = imapak yuyayta rikuchikmi. Shina:
kay = shimiwan llutarikpika nki = kunan pachamanta sapa Manatak ninichu (no mismo
pacha tukun ishkiniki runamanta quiero)
kpi = imallichik yuyay nkichik = kunan pachamanta taklla = kikin ayllu shina rikchakta
shuktak imak tawkak ishkiniki rimankapakmi kan. Shina:
kakpimi. runamanta ñuka yayataklla llukshishkani.
nman = munayachik sapa Kanka allkutaklla killa
kri = rinata rikuchik kinsaniki runamanta runami kanki.
ku = rurakuklla ntin = tantalla kakta rikuchik
kuna = tawkakyachik pa = kushi, muchay wa = pi ima rurashkapish ñukapi
lla = imashina kakta, tiyakta, rimankapak urmaktami rikuchik
shamukta rikuchik. Shina: Kachachik pachapi wan = imawanyachik
lluchu chakillami kan, astawan rimanchik wan = piwanyachik
lla = uchillayachik pak = charina yuyay. wan = mirachishkataka rikuchikmi.
lla = shutillika lla shimikuwan pak = mayjanpak kashkata Shina: shuktak pichka talento
llutarishpaka shutipak rikuchik kushkiwanmi mirachirka
rantichu, shutichu, pak = shamuk pachamanta wan = I shimikuwan imachik shuti
imallichik tukun. rimankapakmi tukukpika wan shimiku
lla = sapalla rurak pi = mayjan kuskapi kashkata llutarikpika kallarinata,
lla = uyay nina tukuk rikuchik katinata, tukuchinata
llatak = yuyayllatatakmi kuk pi = mayjan pachapi kashkata rikuchikmi. Shina:
llawan = pi shimikupak ranti. rikuchik tutaka puñurkani. Kayantik
Shina: Kayllawan kanpak pi = imapi kashkata rikuchikmi punchaka yachaywan
kullki = aquí tienes tu dinero pish = tsuyu shutipak rantitaka kallarirkani, katirkani,
man = Mayjan kuskaman, rinata rurankapak. Pi kakpi, tukuchirkani.
chayanata rikuchik/ ima kakpi, mayjan wan = shka shimikuwan
man = sapa kimsaniki runawan kakpipish mana llutarikpika, rurashpa
llutarishpa kuskaman yachaypak kashpa rinalla rikuchikmi. Shina:
rinata rikuchik. Sh. rimankapakmi kan. mikushkawan shamuni.
Jesuska pi mana pish = tinkichik ya = shutipi, shutillipi, imallichikpi
kawsanman paylla shuk pish = imallichik imachikwan ya shimiku llutarishpami
wanpupi rirka. Mt 14,13 (aunque). Shina: imachik tukuk
Maria maypi kashkaman wañushka kashpapish yuk = charina yuyayta kuk.
Chaski yaykushpa, Lc
1,28
Jesus tiyakun wasiman
Pedro yaykukukpika
Jesusrakmi. . . .
75
KICHWA RIMAY YACHAYMANTA SHIMIKUNA
VOCABULARIO DE LA GRAMÁTICA KICHWA
76
katuk pampa = mercado complemento circunstancial de modo =
kawsaymantapacha = nota cultural. imashinayachik.
kikin shutipak ranti = pronombre posesivo. complemento circunstancial = imachik
killkana kaspi = lápiz shukyachik.
killkay = ortografía. complemento circunstancial de compañía =
kimirina = acercarse, arrimarse piwanyachik.
kimirishka = arrimado complemento circunstancial de tiempo =
kimirishka yuyaykuna = oraciones subordinadas. pachayachik.
kincha = empalizado, redil complemento del verbo = imachik paktachik.
kintiyay = calambre complemento directo = Yallik paktachik
kita = arisco complemento indirecto = jarkarik yallik
kiti = hacia, alrededor, espacio, sitio, anchura paktachik.
kitilli = parroquia complementos circunstancial de lugar =
kunan pacha = tiempo presente. kuskayachik.
kuska imallichik = adverbio de lugar. con dos sujetos = ishkay imakwan.
kushma = poncho largo y angosto con un sujeto = shuklla imakwan.
kuskayachik = complemento circunstancial de conjugación del verbo = imachik
lugar. imashinayachikta
kutiska llimpi = colores muertos pachatapish rikuchik
llachu = azadón consonante = uyantin.
llimpi, rikchak = color coordinación = tinkichiy.
llutana = tapar, embarrar, pegar, untar cuñada = kachun
mallki = renuevo, brote, chicha aún no fermentada = tikti
mana nik yuyay = oración negativa. decenas = chunkachishkakancha
mana rikuchikpacha = infinitivo demostrativo = rikuchik.
mancharishka = admiración. derramar = tallina
mancharishka = interjección. desterrar = karkuna
mancharishka yuyay = oración admirativa ejemplo = shina.
mari (llakiwan kushiyaywan ari nina) = enfático = sinchiyachikpacha.
afirmación con emoción empalizado = kincha
mashna ima allichik = adverbio de cantidad. estructura de la oración = imashinami yuyay
mashnachik = numeral. tukun
millana = asquear estructura de la palabra = imashinami shimi
munayachik = modo condicional o potencial tukun.
munaypakyachik shukyachik = oración finalidad = imapakyachik.
condicional. frase = yuyayki.
niki yupaykuna = números ordinales. frase nominal = shuti yuyayki.
nina llimpi, llaka llimpi = colores vivos, finos frase verbal = imachik yuyayki.
ñitina = apretar, aplastar gramática = rimay yachay.
pacha imachikkuna = verbos impersonales. hacia = kiti
pacha imallichik = adverbios de tiempo. inteligente = sayti
pachayachik = complemento circunstancial de imperativo = kachachik.
tiempo. infinitivo = mana pachata, mana runatapish
paktachik = complemento. rikuchikchu
papayanu = papa cocinada interjección = mancharishka.
patsakchishkakancha = centenas kichwa unificado = shuklla samita
piwanyachik = complemento circunstancial de killkankapakmi.
compañía kilómetro y medio = ishkay kilometro
puchukay shimikipak ñawparayak shimiki = chawpiwan
penúltima sílaba lápiz = killkana kaspi
punchalla tullpu = Color claro, color vivo machete, sable, cuchillo = tumi
rikuchik = causal. manera, modo = sami
rikuchik = demostrativo. mercado = katuk pampa
rikuchikpacha = modo indicativo millar = warankachishka
modificador = shukyachik.
77
rikuchik shutipak ranti = Pronombres modo condicional o potencial = munayachik.
demostrativos. modo del verbo = imachik imashinayachik.
rimay yachay = gramática. modo imperativo = kachachikpacha.
rirpuy = recíproco. modo indicativo = rikuchikpacha
rumpa = pelota modo infinitivo = mana rikuchikpacha
runa shutipak ranti = pronombre personal. modo subjuntivo = imashina rurasha nik.
rurakuk yuyay = voz activa. morfema = shimiku.
rurayta mana yallichik = verbo intransitivo. morfemas del verbo = imachik shimikukuna.
rurayta yallichik = verbo transitivo. nieta del abuelo = allchi
sami = clase, manera, modo nombre o sustantivo = shuti.
sapak = singular. nota cultural = kawsaymantapacha.
sapi = raíz. numeral = mashnachik.
sarunpacha = pretérito indefinido número = yupa.
sayti = inteligente números ordinales = niki yupaykuna.
shamukpacha = tiempo futuro. oración = yuyay.
shañu = café oración afirmativa = shutin yuyay.
shimi = palabra. oración admirativa = mancharishka yuyay
shimiki = sílaba. oración adversativa = jarkarik yuyay
shimiku = morfema. oración compuesta = yuyaysapa.
shina = ejemplo. oración copulativa = shinayachik yuyay
shina kashpapish = sin embargo, aunque es así oración condicional = munaypakyachik
shinayachik imachik = verbos copulativos. shukyachik.
shinayachik yuyay = oración copulativa oración coordinada = tinkichiy yuyay.
shiwi = sortija, anillo oración imperativa = kachachik yuyay.
shuk arawilla = versículo oración impersonal = imak illak yuyay
shuklla imakwan = con un sujeto. oración interrogativa = tapuk yuyay
shuklla samita killkankapakmi = kichwa oración negativa = mana nik yuyay.
unificado. oración simple = yuyaylla.
shukllachishka = unidad. oración subordinada = kimirishka yuyay.
shukllachishkakancha = unidades ortografía = killkay.
shuktakyachik = caso. pantalón = waru
shuku = carrizo palabra = shimi.
shukyachik = modificador. Papa cocinada = papayanu
shuti = nombre o sustantivo. parroquia = kitilli
shuti sapi = raíz nominal. pasado = yallishka
shuti yuyayki = frase nominal. pelota = rumpa
shutilli = adjetivo penúltima sílaba = puchukay shimikipak
shutin = afirmativo. ñawparayak shimiki
shutin imallichik = adverbio de afirmación. pintar = tullpuna
shutin yuyay = oración afirmativa. plural = tawkak.
shutipak ranti = Pronombre. poncho largo y angosto = kushma
sinchiyachikpacha = enfático. pretérito indefinido = sarunpacha
sinchiyachina = acento. pretérito perfecto = yallishkapacha
sinchiyachina aspi = tilde. pronombre = shutipak ranti.
sipina = ahorcar pronombre demostrativo = rikuchik shutipak
tallina = derramar ranti.
tapuchik = signo de interrogación. pronombre interrogativo = tapuk shutipak ranti.
tapuk shutipak ranti = pronombre interrogativo. pronombre personal = runa shutipak ranti.
tapuk yuyay = oración interrogativa. pronombre posesivo = kikin shutipak ranti.
tawkak = plural. pronombres indefinidos = tzuyu shutipak ranti.
tikti = chicha aún no fermentada raíz = sapi.
tinkichiy = coordinación. raíz nominal = shuti sapi.
tinkichiy yuyaykuna = oraciones coordinadas. raíz verbal = imachik sapi.
tuku = ventana recíproco = rirpuy.
tullpuna = pintar redil = kincha
78
tumi = machete, sable, cuchillo renuevo = mallki
tzuyu shutipak ranti = pronombre indefinido semana = kanchisri
uma = capítulo semana pasada = yallik kanchisri
unanchay = significado. significado = unanchay.
uyay nina = vocativo signo de interrogación = tapuchik.
uyantin = consonante. sílaba = shimiki.
uyaywa = vocal sin embargo = shina kashpapish
warankachishka = millar singular = sapak.
waru = pantalón sintaxis = yuyay awariy.
washallatapish = aunque atrasado sortija = shiwi
wasichik = albañil sujeto = imak.
yallik kanchisri = semana pasada sustantivo = shuti
yallik paktachik = complemento directo. tía = ipa
yallishka = pasado. tiempo futuro = shamukpacha.
yallishkapacha = pretérito perfecto. tiempo presente = kunan pacha.
yupa = número. tiempo pretérito = yallishkapacha.
yuyay = oración. tilde = sinchiyachina aspi.
yuyay awariy = sintaxis. tía = ipa
yuyayki = frase. tío = jachya
yuyaylla = oración simple. unidad = shukllachishka.
yuyaysapa = oración compuesta. unidades = shukllachishkakancha
universidad = jatun yachana wasi
untar, tapar, embarrar, pegar = llutana
ventana = tuku
verbo = imachik.
verbo intransitivo = rurayta mana yallichik.
verbo transitivo = rurayta yallichik.
verbos copulativos = shinayachik imachik.
verbos impersonales = pacha imachikkuna.
versículo = shuk arawilla
vocal = uyaywa.
vocativo = uyay nina
voz activa = rurakuk yuyay.
voz pasiva = kasilla kak yuyay.
79
ishkay = dos rurasha = haré
japik = el que coge shamukuni. = estoy viniendo
japik shamukuni = estoy viniendo a coger shamun. = viene
japik shamuy = ven a coger shamuni = vengo
japisha. = cogeré shamushka. = ha venido
jatarichik = levántense shamuy. = ven
jatarikunchik = nos estamos levantando shamuychik = vengan
kanka = ¿y tú? shaykuni = me canso
kankunaka = ¿y ustedes? shuk = uno
karay = da de comer Tayta = Padre
kararkankichik = ustedes dan de comer tukushpa = haciendo
kay = este, esta tukuylla = todos
kay waskawan = con esta soga utka = pronto
kayka = he aquí, coge wakichi = guarda
kaypi = aquí wakichinapi = en el armario
killaka = mes wakichisha = guardaré
kuchi = puerco wamra = muchacho, joven
llamata = oveja wamrakuna = muchachos jóvenes
llankanaman = a trabajar washamanta = de la espalda
lluchunki = pelarás waskawan = con la soga
mamita = mamacita watamukri = anda a volver amarrando
Mamitallatak = mamacita mismo watasha = amarraré
mana = no wawakuna. = hijos muchachos
mañankapak = para pedir wawki = hermano
manarak = todavía no yachankika = pero, tú mismo sabes
mankata = la olla yakuman = al agua
matikuna = los platos yakumanta = del agua
matikunata = los platos yakuta = el agua
matita = plato yantata = la leña
mayllakrini = voy a lavar yanukrini = voy a cocinar
mayllasha = lavaré yanusha = cocinaré
mayllasha ninichu = no quiero lavar yanushachu = no cocinaré
mayllay = lava yarikan. = me da hambre
maypitak = ¿en dónde? Yayito = Papacito
Miku = Nicolás
Mikuman = a Nicolás
mikunata = la comida
mikunkapak = para comer
Mirianwan = con Mirian
Mirianwan ishkay tukushpa = entre los dos
con Mirian
muskushkanchikchu = ¿ustedes han soñado?
muskushkani = he soñado
muskushkanki = has soñado
ña = ya
ña, ña = ya, ya
ñami = ya
ninichu = no quiero
ñukaka = y yo
ñukanchikka = nosotros, nosotras
Equipo Misionero Itinerante
ñukataka = a mì
pakarishkanchik = hemos amanecido
puñupi = en el cántaro
ri = anda
risha = iré
80