Está en la página 1de 80

KICHWA SHIMITA YACHANA

SHUKNIKI KAMU

Equipo Misionero Itinerante


Elaborado del 2000 al 2013

1
Elaborado por el P. Carlos Vera Paredes
Email: emid1970@hotmail.com
Tlfs: 2963318/ 2334177/ 0997614052
Riobamba
Colaboradores:
Melchor Muyulema
Julio Lema
Segundo Zuña
Nicolás Tambo
Carmen Pagalo
Carlos Amboya
Zoila Alulema
Gregorio Agualsaca
Sofía Rosero +

Dibujos tomados del libro: Chawpi tutapi Inti Llukshin

Bibliografía: Ñucanchic Quichua Rimai Yachai, Mercedes Cotacachi, Licenciatura en


Lingüística Andina y Educación Bilingüe, Universidad de Cuenca.

Chimborazo - Ecuador

2
PANKAKUNATA RIKUCHI
INDICE

SHUKNIKI PARLANAKUY PANKA 4


SHUKNIKI PARLANAKUYMANTA PANKA 11

ISHKAYNIKI PARLANAKUY PANKA 17


ISHKAYNIKI PARLANAKUYMANTA PANKA 23

KIMSANIKI PARLANAKUY PANKA 28


KIMSANIKI PARLANAKUYMANTA PANKA 34

CHUSKUNIKI PARLANAKUY PANKA 40


CHUSKUNIKI PARLANAKUYMANTA PANKA 46

PISHKANIKI PARLANAKUY PANKA 51


PISHKANIKI PARLANAKUYMANTA PANKA 59

IMACHIK IMASHINAYACHIKTA PACHATAPISH RIKUCHIK 66


CONJUGACIÓN DEL VERBO

PARALANAKUNKAPAK PANKA 70
PARA CONVERSAR

Shimikukunamanta 75
Los morfemas

SHIMIKUNA PANKA 77
VOCABULARIO

3
SHUKNIKI PARLANAKUY
1 Primera conversación
Tutamantapi ruranamanta I
De lo que se hace en la mañana
Shukniki Kamu
Primer libro
1. Parlanakuy
Conversación

1.1. Grabadorapi nikta uyashun.


Oigamos lo que dice en la grabadora

(Yaya) Wamrakuna jatarichik,


(Miko) Alli puncha Yayito
(Yaya) Imanalla pakarirkankichik
(Carmen) Allillami pakarishkanchik.
(Miko) Imatatak muskushkanki.
(Yaya) Ñukaka, shuk kuchi armakushkatami, muskushkani
(Yaya) Kankunaka,
(Carmen) Ñukanchikka imata mana muskushkanchikchu.
(Yaya) Jatarichik, Tayta Diosta mañankapak.
(Miko) Ñami jatarikunchik

1.2. Shimikuna
Vocabulario

Wamrakuna = armakushkatami =
jatarichik = muskushkani =
Alli puncha = Kankunaka =
Yayito = Ñukanchikka =
Imanalla = imata =
pakarirkankichik = mana =
Allillami = imata mana =
pakarishkanchik = muskushkanchikchu
Imatatak = Jatarichik =
muskushkanki = Tayta =
Ñukaka = Diosta =
shuk = mañankapak =
kuchi = Ñami =
jatarikunchik

1.3. Chay parlanakuyllatatak kutin killkashun


Aquí escribamos nuevamente la conversación

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

4
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

1.4. Shimikukunata riksishun


Conozcamos los morfemas

chu = mana mi = shutin rka = yallishka pacha.


imallichiwanka, Afirmativo Pretérito perfecto

mana nik yuyayta nchik = tawkak shukniki shka = sarun pacha.


runamanta. Pretérito indefinido
rikuchikmi. Primera persona plural shka = pi imata rurashkapish
El morfema chu con el adverbio mana
forma las oraciones negativas. ni = sapa shukniki ña tukurishka pachata
ichik = tawkak kachachik runamanta rikuchik.
imperativo plural Primera persona singular Participio pasado
ka = tapuyta kutichik niki = ñawpakta katikta ta = yallik paktachik.
yuyaykunapi churari. rikuchik Complemento directo
El morfema ka se pone en las oraciones Para formar los números ordinales. ta = shkapi ta shimiku
que son respuesta a una pregunta nkapak = imapak llutarishpa
ka = tapuk Finalidad ima nik yuyayta
Pregunta nki = sapa ishkayniki
ku = rurakuklla rikuchik.
Estar haciendo la acción
runamanta El morfema ta puesto después del participio
Segunda persona singular pasado significa el relativo castellano que
kuna = tawkakyachik nkichik = tawkak tak = tapuk
Plural
ishkayniki pregunta
lla = shutillika lla
shimikuwan runamanta.
Segunda persona plural
llutarishpaka shutipak
rantichu, shutichu,
imallichikmi tukun.
El adjetivo con el morfema lla se convierte
en pronombre, adjetivo o adverbio.

1.5. Shuktak shimikunawan rimashun


Hablemos con otras palabras

Wamrakuna jatarichik, Muchachos levántense Ñami jatarikunchik. Ya nos estamos levantándonos.


kankuna armana, báñense Armana Ya estamos bañándonos.
ustedes mañana pidan Mañana. Ya estamos pidiendo
Imanalla pakarirkankichik. Allillami pakarishkanchik.
¿Cómo amanecieron? Bien nomás hemos amanecido
Imanalla pakarirkanki Allillami pakarishkani.

5
¿Cómo amaneciste? Bien nomás he amanecido

Imatatak muskushkanki,
¿Qué has soñado?

Ñukaka, shuk kuchi armakushkatami, muskushkani Kankunaka Ñukanchikka imata


Yo he soñado un puerco que se ha estado bañando ¿Y ustedes? mana
warmi mikuna muskushkanchikchu
mujer comer
Nosotros no hemos soñado nada
wakra kallpana
toro correr
kunu watana (sin ku)
conejo amarrar
chita, ñakana,
Chivo sufrir
urpi shunku wakllirina (vomitar)
tórtola

Jatarichik, Tayta Diosta mañankapak Ñami jatarikunchik Ya nos estamos levantándonos


Levántense para pedir al Padre Dios Armana
armana, bañar
bañar shamuna
shamuna venir
venir shayarina, kunkurina, tiyarina,
shayarina, kunkurina, tiyarina pararse, arrodillarse, sentarse
pararse, arrodillarse, sentarse makita churana, takina, kumurina.
makita churana, takina, kumurina. Poner las manos, cantar, agacharse
poner las manos, cantar, agacharse

1.6. Kutichishun
Respondamos

Imanalla pakarirkankichik - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
¿Cómo amanecieron?
Imanalla pakarirkanki - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
¿Cómo amaneciste?
Imatatak muskushkanki. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
¿Qué has soñado?
Kankunaka - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
¿Y ustedes?
Jatarichik, Tayta Diosta mañankapak. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Levántense para pedir al Padre Dios
Jatari, Tayta Diosta mañankapak. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Levántate para pedir al Padre Dios
.
1.7. Paktachishun
Completemos

(Yaya) Wamra------ jatari------,


Muchachos levántense
(Miko) Alli puncha Yayito
Buenos días papacito
(Yaya) ----------- pakari------------
¿Cómo amanecieron?
(Carmen) Allilla --------- pakari--------------.
Bien nomás hemos amanecido.
(Miko) Ima-------- musku--------------.
¿Qué has soñado?
(Yaya) -----------, shuk kuchi arma--------------, --------------

6
Yo he soñado un puerco que se ha estado bañando
(Yaya) -------------,
¿Y ustedes?
(Carmen) --------------- imata mana ---------------------.
Nosotros no hemos soñado nada
(Yaya) Jatari--------, Tayta Dios ------- maña----------.
Levántense para pedir al Padre Dios
(Miko) Ña -------- jatari -----------
Ya nos estamos levantándonos.

1.8. Castellano shimipi killkashkata Kichwaman tikrashun


Lo que está escrito en castellano traduzcamos al Kichwa

(Yaya) Hijos levántense

--------------------------------------------------------
(Miko) Buenos días papacito

--------------------------------------------------------
(Yaya) ¿Cómo amanecieron?

--------------------------------------------------------
(Carmen) Bien nomás, hemos amanecido.

--------------------------------------------------------
(Miko) ¿Qué has soñado?

--------------------------------------------------------
(Yaya) Yo he soñado un puerco que se ha estado bañando.

--------------------------------------------------------
(Yaya) ¿Y ustedes?

--------------------------------------------------------
(Carmen) Nosotros no hemos soñado nada.

--------------------------------------------------------
(Yaya) Levántense para pedir al Padre Dios.

--------------------------------------------------------
(Miko) Ya nos estamos levantando.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

1.9. Kanpak kawsaymanta killkapay


Escribe sobre tu vida

Kunanka kawitumanta jatarishpa imata rurashkata kichwa shimipi killkapay


Escribe en kichwa lo qué hiciste ahora al levantarte de la cama

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

7
----------------------------------------------------------------------------------------------------------

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

-------------------------------------------------------------------------------------------

1.10. Parlanakushun.
Conversemos

Ishkay tapuk yuyayta killkapay


Escribe dos oraciones interrogativas

1. - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

2. - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Ishkay kachachik yuyaytapish killkapay.


Escribe dos oraciones imperativas

1. - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

2. - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

killkashkataka killkakatishpa, shuktak mashikunata tapushun, mana kashpaka kachashun.


Leyendo lo escrito, hagamos una pregunta a los compañeros o después demos una orden.

1.11. Kichwa Rimay Yachayta riksishun


Conozcamos la Gramática Kichwa

1. Kay yuyaykunata killkakatishpaka ima yuyay samikuna kashkata willapaychik:


Leyendo estas oraciones indiquen qué clase de oración es cada una:
Imatatak muskushkanki.______________________________________________________
¿Qué has soñado?
Ñukaka, shuk kuchi armakushkatami, muskushkani________________________________
Yo he soñado un puerco que se ha estado bañando
Jatarichik, Tayta Diosta mañankapak.___________________________________________
Levántense para pedir al Padre Dios.
Ñami jatarikunchik_________________________________________________________
Ya nos estamos levantándonos.

2. Kay yuyayta killkakatishpaka shutikuna, shutipak rantikuna, shutillikuna,


imallichikkuna, imachikkuna ima kashkata rikuchipaychik:
Leyendo esta oración indiquen los sustantivos, los pronombres, los adjetivos, los adverbios, los verbos.

Ñukaka, shuk kuchi armakushkatami, muskushkani.


---------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

8
----------------------------------------------------------------------------------------------------------

3. Kay yuyayta killkakatishpaka yuyay awariyta rikuchipaychik:


Leyendo esta oración indiquen la sintaxis
Ñukaka, shuk kuchi armakushkatami, muskushkani.

4. Kay yuyayta killkakatishpaka imashinami kichwa shimi tukun rikuchipaychik.


Leyendo esta oración indiquen la estructura kichwa

Ñukaka, shuk kuchi armakushkatami, muskushkani.

5. Kichwa shimipi ima uyaywa uyantinkunapish tiyan, riksishun


Conozcamos las vocales y las consonantes de la lengua kichwa

Uyaywakuna: a, i, u, w, y
Vocales

Uyantinkuna: ch, j, k, l, ll, m, n, ñ, p, r, s, sh, t


Consonantes

Educación intercultural bilingüemanta yachakkunaka waranka iskun patsak iskun chunka


pusak watapi Tabacundo llaktapi tantanakurkakuna. Chaypimi Kichwa shimipika ima uyaywa
uyantinkunapish kashkata nirkakuna; kashna shina: a, ch, i, (j), k, l, ll, m, n, ñ, p, r, s, sh, t, u,
w, y. Kay uyaywa uyantinkunaka kunankama sakirirkami.

Kay uyaywan uyantinkunatapish sakinkapakka kay shuktayachikta rurashkakuna:


(c/qu)pak ranti, (k)ta churarkakuna; shina: (quiru)pak ranti (kiru)ta churarkakuna; (cusa)pak
ranti (kusa)ta churarkakuna.
(hu)pak ranti, (w)ta churarkakuna; shina: /huahua)pak ranti, /wawa)ta churarkakuna.
Kichwa shimipi ishkay uyaywa tantarishkaka mana killkana kanchikchu, chaymanta (cuichi,
quinua, tauca, chai, pai, tamia)pak ranti (kuychi, kinwa, tawka, chay, pay, tamya) nishpami,
killkana kanchik.

(ts, z, zh) mana tiyanchu, chaypak ranti kashnami killkana kanchik:


(ts)pak ranti (ch)ta churana kanchik; shina: (chawar, chinpalu).
(z)pak ranti (s)ta churana kanchik; shina: (sampu).
(zh)pak ranti (ll)ta churana kanchik. Shina: lliru.

Mayjankunaka shimipak kallaripi (j)pak ranti (h)ta churan. Shina: hampi, humpi, hawa

2. Rikushkata rimashunchik
Conversemos lo que vemos

9
Kanka 1. Ñukaka shuk
imatatak runatami rikuni.
rikunki: Yo veo un hombre
8
Tú ¿Qué ves?

7
2. Ñukaka shuk
Ima ashtawan 10 runa
rikunki 9 wañushkatami
¿Qué más ves? rikuni.
13 Yo veo una persona que ha
muerto
2
6
3 3. Ñukaka shuk
12 5 runa yapukuktami
rikuni.
Yo veo un hombre que está
arando
1 4

11

4. Ñukaka shuk warmi unkushkatami rikuni.


Yo veo una mujer que ha dado a luz.
12.Ñukaka ishkay yura
5. Ñukaka shuk sara yuratami rikuni. sisayuktami rikuni.
Yo veo dos plantas florecidas
Yo veo una planta de maíz
6. Ñukaka shuk warmi tarpukuktami rikuni. 13. Ñukaka ishkay runa
Yo veo una mujer que está sembrando parpakuktami rikuni Yo veo dos personas
7. Ñukaka shuk warmi pichakuktami rikuni. que están haciendo una parva
Yo veo una mujer que está barriendo.
8. Ñukaka shuk runa tsakmakuktami rikuni.
Yo veo un hombre que está tsaumando
9. Ñukaka shuk runa ñanpi rupachikuktami rikuni.
Yo veo un hombre que está quemando en el camino.
10. Ñukaka runakuna tantalla mikukuktami rikuni.
Yo veo personas que están comiendo unidas
11. Ñukaka manka, mati, runa panpashkatami
rikuni.Yo veo una olla, un plato y una persona enterrados

SHUKNIKI PARLANAKUYMANTA
DE LA PRIMERA CONVERSACION
Tutamantapi ruranamanta I
De lo que se hace en la mañana
Shukniki kamu
Primer libro

10
Kay killkashkata killkakatishka kipaka kutichishun
Lee lo escrito y contesta

1. Parlanakuymanta
Sobre la conversación

1.1.Parlanakuymanta kaypi killkapaychik.


Escribe aquí la Conversación

Hijos levántense - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Buenos días papacito- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

¿Cómo amanecieron? - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Bien nomás, hemos amanecido. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

¿Qué has soñado? - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Yo he soñado un puerco que se ha estado bañando. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

¿Y ustedes? - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Nosotros no hemos soñado nada. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Levántense para pedir al Padre Dios. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Ya nos estamos levantando. - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Kan killkashkata shuktakkunaman killkakatipaychik.


Lee a tus compañeros lo que has escrito

1.2.Kay shimikunaka ima nisha nishkata killkapaychik


Escribe el significado de estas palabras

Wamrakuna = armakushkatami =
jatarichik = muskushkani =
Alli puncha = Kankunaka =
Yayito = Ñukanchikka =
Imanalla = imata mana =
pakarirkankichik = muskushkanchikchu
Allillami = Jatarichik=
pakarishkanchik = Tayta =
Imatatak = Diosta =
muskushkanki = mañankapak =
Ñukaka = Ñami =
shuk = jatarikunchik =
kuchi =

1.3. Kay shimikunawan shuk yuyayta killkapay


Con estas palabras escribe una oración

11
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

1.4. Shimikukunata riksichipay


Indica para qué sirven estos morfemas

chu = mi = rka =
ichik = nchik = shka =
ka = ni = shka =
ka = niki = ta =
ku = nkapak = ta =
kuna = nki = tak =
lla = nkichik =

1.5. Shuktak shimikunawan killkashun


Escribamos con otras palabras

(Yaya) Wamrakuna jatarichik,

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Miko) Alli puncha Yayito

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Yaya) Imanalla pakarirkankichik

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Carmen) Allillami pakarishkanchik.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Miko) Imatatak muskushkanki.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Yaya) Ñukaka, shuk kuchi armakushkatami, muskushkani

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Yaya) Kankunaka,

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(Carmen) Ñukanchikka imata mana muskushkanchikchu.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Yaya) Jatarichik, Tayta Diosta mañankapak.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Miko) Ñami jatarikunchik

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

12
1.6. Kutichishun
Respondamos

Imanalla pakarirkankichik - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Imanalla pakarirkanki - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Imatatak muskushkanki. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Kankunaka - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Jatarichik, Tayta Diosta mañankapak. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Jatari, Tayta Diosta mañankapak. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

1.7. Paktachishun
Completemos

(Yaya) Wamra--------- jatari---------,

(Miko) Alli puncha Yayito

(Yaya) --------------- pakari---------------

(Carmen) Allilla --------- pakari--------------.

(Miko) Ima---------- musku--------------.

(Yaya) -----------, shuk kuchi arma--------------, --------------

(Yaya) -------------,

(Carmen) --------------- imata mana ----------------------------.

(Yaya) Jatari--------, Tayta Dios ------- maña-------------.

(Miko) Ña -------- jatari ---------------

1.8. Castellano shimipi killkashkata Kichwaman tikrashun


Lo que está en castellano traduzcamos al kichwa

(Yaya) Hijos levántense

--------------------------------------------------------
(Miko) Buenos días papacito

--------------------------------------------------------
(Yaya) ¿Cómo amanecieron?

--------------------------------------------------------
(Carmen) Bien nomás, hemos amanecido.

13
--------------------------------------------------------
(Miko) ¿Qué has soñado?

--------------------------------------------------------

(Yaya) Yo he soñado un puerco que se ha estado bañando.

--------------------------------------------------------
(Yaya) ¿Y ustedes?

--------------------------------------------------------
(Carmen) Nosotros no hemos soñado nada.

--------------------------------------------------------
(Yaya) Levántense para pedir a Dios.

--------------------------------------------------------
(Miko) Ya nos estamos levantándonos.

- - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

1.9.Kanpak kawsaymanta killkapay


Escribe sobre tu vida

Imatatak muskushkanki
¿Qué has soñado?

-------------------------------------------------------------

-------------------------------------------------------------

-------------------------------------------------------------

-------------------------------------------------------------

1.10. Parlanakushun
Conversemos

Ishkay tapuk yuyayta killkapay


Escribe dos oraciones interrogativas

1. - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

2. - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Ishkay kachachik yuyaytapish killkapay


Escribe dos oraciones imperativas

1. - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

14
2. - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

killkashkata killkakatishpa, shuktak mashikunata tapushun, mana kashpaka kachashun.


Leyendo lo escrito haz preguntas y mandatos a tus compañeros.

1.11. Kichwa Rimay Yachaymanta willay.


Conversa sobre la Gramática Kichwa

1. Kay yuyaykunata killkakatishpaka ima yuyay samikuna kashkata willapaychik:


Leyendo estas oraciones indica qué clase de oraciones son:
Imatatak muskushkanki.___________________________________________________
Ñukaka, shuk kuchi armakushkatami, muskushkani______________________________
Jatarichik, Tayta Diosta mañankapak._________________________________________
Ñami jatarikunchik_______________________________________________________

2. Kay yuyayta killkakatishpaka shutikuna, shutipak rantikuna, shutillikuna,


imallichikkuna, imachikkuna ima kashkata rikuchipaychik:
Leyendo la siguiente oración indica los sustantivos, los pronombres, los adjetivos, los adverbios y los verbos.

Ñukaka, shuk kuchi armakushkatami, muskushkani.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

3. Kay yuyayta killkakatishpaka yuyay awariyta rikuchipaychik:


Leyendo esta oración indica la sintaxis

Ñukaka, shuk kuchi armakushkatami, muskushkani.


4. Kay yuyayta killkakatishpaka imashinami kichwa shimi tukun rikuchipaychik.
Leyendo la siguiente oración indica la estructura Kichwa.

Ñukaka, shuk kuchi armakushkatami, muskushkani.

5. Uyaywa uyantinkunamantapish willapaychik.


Indica cuáles son las vocales y las consonantes kichwas
-------------------------------------------------------------------------------------------

-------------------------------------------------------------------------------------------

2. Rikushkata killkashun
Escribamos lo que vemos

15
Kanka imatatak 1.---------------------
rikunki: 8 10 ------------------------
¿Qué ves? 9
7 2.---------------------
Ima ashtawan ------------------------
rikunki. 13
------------------------
¿Qué más ves?

6 3 3.---------------------
2 ------------------------
5 ------------------------
1
12
4.---------------------
------------------------
4 ------------------------

5.---------------------
11 ------------------------

6.--------------------------------------------------------------------------------------------------------

7.--------------------------------------------------------------------------------------------------------

8.--------------------------------------------------------------------------------------------------------

9.--------------------------------------------------------------------------------------------------------

10.------------------------------------------------------------------------------------------------------

11.------------------------------------------------------------------------------------------------------

12.------------------------------------------------------------------------------------------------------

13.------------------------------------------------------------------------------------------------------

16
ISHKAYNIKI PARLANAKUY
2 Tutamantapi ruranamanta II
Shukniki Kamu
1. Parlanakuy

1.1. Grabadorapi nikta uyashun

(Mama) Churikuna jatarichik:


(Mama) Carloska yakuman ri,
(Mama) Alfonsoka yantata aparimukri.
(Carlos) Imapitak yakuman risha.
(Mama) Puñupi yakuta apamukri.
(Miko) Ñukaka, imatatak rurasha.
(Mama) Kanka Mirianwan ishkay tukushpa llamata watamukri.
(Miko) Imawantak watasha.
(Mama) Kay waskawan watamukri.

1.2. Shimikuna.

Churikuna = imatatak =
jatarichik = rurasha =
Carloska = Kanka =
yakuman = Mirianwan =
ri = ishkay =
Alfonsoka = tukushpa =
yantata = Mirianwan ishkay tukushpa =
aparimukri = llamata =
Imapitak = watamukri =
yakuman = Imawantak =
risha = watasha =
Puñupi = Kay =
yakuta = waskawan =
apamukri = Kay waskawan =
Ñukaka = watamukri =

1.3. Chay parlanakuyllatatak kutin killkashun.

------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------

17
------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------

1.4. Shimikukunata riksishun.

i = sapa kachachik man = rurayta mana shpa = imallichik imachik


ichik = tawkak kachachik yallichik shukyachik (frase adverbial),
ka = Tapuk yuyaykunapi mu = kuskamanllatak Kikin= kikinllatak imak
churarin tikrachik kakpimi.
ka = tapuyta kutichik pi = mayjan kuskapi, ta = yallik paktachik/rurayta
yuyaykunapi churarin kashkata yallichik
ka = shuk, shuk kachachik rikuchikmi tak = tapuk. Kay tapuk
ka = pish shimikupak ranti ri = kikinllapitakmi shimikuka
kri = rinata rikuchik rurashka maywan, piwan, imawan ,
kuna = tawkakyachik kutin urmakta mashnawan churarin.
rikuchik wan = imawan yachik
sha = shamuk pachamanta wan =piwan yachik.
sapa
shukniki runamanta

1.5. Shuktak shimikunawan rimashun.

(Mama) Churikuna jatarichik:


tayta armana/ yantata aparimukrina
yaya mañana / yakuta apamukrina
Wamra rina llamata watamukrina

(Mama) Carloska yakuman ri,


wamra yanta
churi puñu
tayta llama
yaya kuchi
kan kiwa

(Mama) Alfonsoka yantata aparimukri.


yaku apamukrina
puñu
llama
kuchi, kipi, kasha
(Miko) Ñukaka, imatatak rurasha.
(Mama) Kanka Mirianwan ishkay tukushpa llamata watamukri.
(alumnos) kuchi apamukrina
wakra

18
(Miko) Imawantak watasha.
(Mama) Kay waskawan watamukri.

1.6. Kutichishun.

Churikuna jatarichik - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Churi jatari - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Carloska yakuman ri - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

-------------------------------

Ñukaka, imatatak rurasha - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Imawantak watasha - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

1.7. Paktachishun

(Mama) Churikuna ----------:

(Mama) Carloska ------------ -------,

(Mama) Alfonsoka ------------ ----------------.

(Carlos) Imapitak ----------- ---------.

(Mama) Puñupi ---------- ---------.

(Miko) Ñukaka, imatatak -------.

(Mama) Kanka ----------------------------------------------------------------- watamukri.

(Miko) Imawantak ----------

(Mama) Kay ----------- ----------.

1.8. Castellano shimipi killkashkata kichwaman tikrashun

(Mama) Hijos levántense.

-------------------------------------------
(Mama) Carlos, anda al agua,

-------------------------------------------

19
(Mama) y Alfonso anda a traer cargando la leña.

-------------------------------------------
(Carlos) ¿En qué iré a traer el agua?.

-------------------------------------------
(Mama) Anda a traer el agua en el cántaro

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -.
(Miko) Y yo, ¿qué haré?.

-------------------------------------------
(Mama) Tú con Mirian anda a volver amarrando la oveja.

-------------------------------------------
(Miko) ¿Con qué amarraré?

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -.
(Mama) Anda a volver amarrando con esta soga.

-------------------------------------------

1.9. Kanpak kawsaymanta killkapay.


Shuk mama tutamanta paypak wawakunaman imalla ruranata kachashkata, killkapay:

- - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

1.10. Parlanakushun.

Ishkay tapuk yuyayta killkapay

1. - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

2. - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Ishkay kachachik yuyayta killkapay

1. - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

20
2. - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

killkashkata killkakatishpa, mashikunapura kayshuk chayshukman tapunakushun, mana


kashpaka kachashun

1.11. Kichwa rimay yachayta riksishun

1. Kay yuyaykunata killkakatishpaka ima yuyay samikuna kashkata willapaychik:


Ñukaka, imatatak rurasha. --------------------------------------------------------------------------
Kanka Mirianwan ishkay tukushpa llamata watamukri. ----------------------------------------

2. Kay yuyayta killkakatishpaka shutikunata, shutipak rantikunata, shutillikunata,


imallichikkunata, imachikkunatapish rikuchipaychik:

Kanka Mirianwan ishkay tukushpa llamata watamukri


----------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------

3. Kay yuyayta killkakatishpaka yuyay awariyta rikuchipaychik:

Kanka Mirianwan ishkay tukushpa llamata watamukri

4. Kay yuyayta killkakatishpaka imashinami kichwa shimi tukun rikuchipaychik

Kanka Mirianwan ishkay tukushpa llamata watamukri

5. Gramática Quichuata rikushpaka shutillika karichu warmichu kashkata,


sapachu tawkachu kashkatapish riksichipaychik.
-------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------

21
2. Rikushkata rimashun.
1. Kay warmika imatatak 1. Kay warmika . . . . . . . . . . . .
rurakun. ...................
2. Maymantatak yakuta 2. Pukyumantami . . . . . . . . . .
aparimukrikun. ...................
3. Imapitak yakuta 3. Puñupimi . . . . . . . . . . . . . .
...................
aparimukrikun. 4. Mikunata rurankapakmi . . .
4. Imapaktak yakuta ...................
aparimukrikun 5. Paypak mamami . . . . . . . . .
5. Pitak yakuta aparimukri ...................
nirka. 6. Kay warmika . . . . . . . . . . . .
6. kay warmika ima shutitak ...................
kan. 7. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7. Kay warmipak kusaka ima . . . . . . . . . . . . . ……...
shutitak kan. 8. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8. Kay warmika ...................
maymantatakari. 9. ……………………………
………………………
9. Kay warmika mashna 10. ……………………………
watatatak charinka. ……………………….
10. Kay warmika kushillachu 11. Kay warmika lluchu
llakillachu. chakillami kan.
11. Kay warmika alparkateta
charinchu.

22
ISHKAYNIKI PARLANAKUYMANTA
Tutamantapi ruranamanta II
Shukniki Kamu

Kay kachaykunata killkakatishka kipaka kutichishun

1. Parlanakuymanta killkashun
Hijos levántense. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Carlos, anda al agua, - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

y Alfonso anda a traer cargando la leña - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

¿En qué iré a traer el agua? - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Anda a traer el agua en el cántaro - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Y yo, ¿qué haré? - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Tú con Mirian anda a volver amarrando la oveja. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

¿Con qué amarraré? - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -.

Anda a volver amarrando con esta soga. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

1.1. Kan killkashkata shuktak mashikunaman killkakatipay

1.2. Kay shimikuna ima nisha nishkata killkapay

Churikuna = imatatak =
jatarichik = rurasha =
Carloska = Kanka =
yakuman = Miriawan =
ri = ishkay =
Alfonsoka = tukushpa =
yantata = Mirianwan ishkay tukushpa =
aparimukri = llamata =
Imapitak = watamukri =
yakuman = Imawantak =
risha = watasha =
Puñupi = Kay =
yakuta = waskawan =
apamukri = Kay waskawan =
Ñukaka = watamukri =
1.3. Kay shimikunawan shuk yuyayta killkapay

------------------------------------------------------------

23
1.4. Shimikukunata riksichipay

i= kri = sha =
ichik = kuna = shpa =.
ka = man = ta =
ka = mu = tak =
ka = pi = wan =
ka = ri = wan =

1.5. Shuktak shimikunawan killkashun

Churikuna jatarichik:
Tayta Armana yantata aparimukrina
Yaya Mañana yakuta apamukrina
Wamra rina Llamata watamukrina

Carloska yakuman ri
wamra Yanta
churi kiwa
tayta puñu
yaya llama
kan kuchi

Alfonsoka yantata aparimukri.

--------------------------------- Yaku Apamukrina


--------------------------------- puñu ---------------------------------
--------------------------------- kuchi -----------------------------------
--------------------------------- kipi --------
--------------------------------- kasha -----------------------------------
-------------------------------- llama --------
-----------------------------------
--------
-----------------------------------
--------

Ñukaka, imatatak rurasha.


Kanka Mirianwan ishkay tukushpa llamata watamukri.
(alumnos) Kuchi apamukrina
wakra
Imawantak watasha
Kay waskawan watamukri

1.6. Kutichishun

Churikuna jatarichik - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Churi jatari - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

24
Carloska yakuman ri - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
-------------------------------
Ñukaka, imatatak rurasha - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Imawantak watasha - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

1.7. Paktachishun

(Mama) Churikuna ----------:


(Mama) Carloska ------------ -------,
(Mama) Alfonsoka ------------ ----------------.
(Carlos) Imapitak ----------- ---------.
(Mama) Puñupi ---------- ---------.
(Miko) Ñukaka, imatatak -------.
(Mama) Kanka ----------------------------------------------------------------- watamukri.
(Miko) Imawantak ----------
(Mama) Kay ----------- ----------.

1.8. Castellano shimipi killkashkata kichwaman tikrashun

(Mama) Hijos levántense.

-------------------------------------------
(Mama) Carlos, anda a traer agua.

-------------------------------------------
(Mama) Alfonso anda a volver cargando la leña.

-------------------------------------------
(Carlos) ¿En qué iré a traer el agua?.

-------------------------------------------
(Mama) Anda a traer el agua en el cántaro

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -.
(Miko) Y yo, ¿qué haré?.

-------------------------------------------
(Mama) Tú con Mirian anda a volver amarrando la oveja.

-------------------------------------------

(Miko) ¿Con qué amarraré?

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -.
(Mama) Anda a volver amarrando con esta soga.

-------------------------------------------

25
1.9. Kanpak kawsaymanta killkapay.

Kan kunan punchapika imalla rurashkata killkapay:


- - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

1.10. Parlanakushun.

Ishkay tapuk yuyayta killkapay

1. - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

2. - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Ishkay kachachik yuyayta killkapay

1. - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

2. - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

killkashkata killkakatishpa, mashikunapura tapunakushun, mana kashpaka kayshuk


chayshukman kachashun

1.11. Kichwa rimay yachayta riksishun

1. Kay yuyaykunata killkakatishpaka ima yuyay samikuna kashkata willapaychik:


Ñukaka, imatatak rurasha. --------------------------------------------------------------------------
Kanka Mirianwan ishkay tukushpa llamata watamukri. ----------------------------------------

2. Kay yuyayta killkakatishpaka shutikuna, shutipak rantikuna, shutillikuna, imallichikkuna,


imachikkuna ima kashkata rikuchipaychik:

Kanka Mirianwan ishkay tukushpa llamata watamukri


----------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
3. Kay yuyayta killkakatishpa yuyay awariyta rikuchipaychik:

Kanka Mirianwan ishkay tukushpa llamata watamukri

4. Kay yuyayta killkakatishpaka imashinami kichwa yuyay tukun rikuchipaychik

Kanka Mirianwan ishkay tukushpa llamata watamukri

26
5. Gramática Quichuata rikushpaka shutillika karichu warmichu kashkata,
sapachu tawkachu kashkatapish riksichipaychik.
-------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------

2. Rikushkata rimashun.

1. Kay warmika imatatak 1. …................. . . . . . . . . . . .


rurakun. ....................
2. Maymantatak yakuta 2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
aparimukrikun. . . . . . . . . ........................
3. Imapitak yakuta 3. ……….. . . . . . . . . . . . . . .
aparimukrikun. ....................
4. Imapaktak yakuta 4. ………………………... . .
aparimukrikun ....................
5. Pitak yakuta aparimukri 5. ……………….. . . . . . . . .
nirka. .....................
6. kay warmika ima shutitak 6. …………….. . . . . . . . . . .
kan. .....................
7. Kay warmipak kusaka ima 7. . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . .
shutitak kan. .....................
8. Kay warmika 8. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
maymantatakari. ................... .
9. Kay warmika mashna 9. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
watatatak charinka. .....................
10. Kay warmika kushillachu 10.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
llakillachu. . ...................
11. Kay warmika alparkateta 11.…………………………
charinchu. …………………………

27
KIMSANIKI PARLANAKUY
3 Chawpi punchapi ruranamanta parlanakushun (I)

Shukniki Kamu
1. Parlanakuy
1.1. Grabadorapi nikta uyashun

(Miko) Mamita, ñukataka ñami yarikan (1)


(Mama) Shamuychik wawakuna.
(Miko) Wawki Carloska yakumanta manarak shamushka.
(Mama) ¡Wamra killaka mana utka shamun! (2)
(Carlos) Miko, yakuta japik shamuy. (3)
(Miko) Imapitak japisha.
(Carlos) Washamanta japik shamuy
(Miko) Ñami japik shamukuni.

1.2. Shimikuna

Mamita = Miko =
ñukataka = yakuta =
ñami = japik =
yarikan. = shamuy. =
Shamuychik = Japik shamuy =
wawakuna. = Imapitak =
Wawki = Japisha. =
Carloska = Washamanta =
yakumanta = japik =
manarak = shamuy. =
shamushka. = Japik shamuy =
Wamra = Ñami =
killaka = japik =
mana = shamukuni. =
utka = Japik shamukuni =
shamun. =

1.3. Chay parlanakuyllatatak kutin killkashun

-------------------------------------------------------------

-------------------------------------------------------------

-------------------------------------------------------------

-------------------------------------------------------------

-------------------------------------------------------------

-------------------------------------------------------------

28
1.4. Shimikukunata riksishun

i = sapa kachachik manta = maymanta rak = mana imallichikpak


ichik = tawkak kachachik shamuk, kipa
k = pi ima rurakta, pi ima maymanta churakpika, mana
kakta kashkata rurashkata
rikuchinkapakmi. rikuchik rikuchikmi
ka = imak illak yuyaypi mi = shutin sha = shamuk pachamanta
churarina n = kunan pachamanta sapa
ka = shuk yuyaypika sapa shukniki runamanta
nishkata kinsaniki runamanta shka = sarun pachamanta
jarkachik ni = kunan pachamanta sapa
ku = rurakuklla sapa kinsaniki runamanta
kuna = tawkak shukniki runamanta ta = rurayta yallichik
pi = mayjan kuskapi tak = tapuk
kashkata
rikuchik

1.5. Shuktak shimikunawan rimashun

Mamita, ñukataka ñami yarikan ---------------------------------- Kayta mikupay

-------------------------------------- Papá, ya me da sed (yakunayan)


Kay yakuta upyay
-------------------------------------- (N) ya me da ganas de ir
(rinayan) Ña ripaylla
-------------------------------------- mamá, ya me da ganas de hablar
(rimanayan) Rimapaylla
-------------------------------------- (N) ya me da frío (chirin)
Kayta churari

Wawki Carloska yakumanta manarak shamushka. ------------------------------------------------------


------------------------------------------------------ . Pero, papá Carlos todavía no ha venido de
------------------------------------------------------ la leña
------------------------------------------------------ . Pero, el joven Carlos todavía no ha venido
------------------------------------------------------ de los puercos.
------------------------------------------------------ . Pero, Su hijo Carlos no ha venido todavía
de las ovejas

Miko, yakuta japik shamuy. ------------------------------------------------------


------------------------------------------------------ (N) ven a cargar la leña
------------------------------------------------------ (N) ven a amarrar el cántaro
------------------------------------------------------ (N) ven a llevar la oveja
------------------------------------------------------ (N) ven a retirar el puerco
------------------------------------------------------ (N) ven a coger la soga
------------------------------------------------------ (N) ven a sacar la leche
------------------------------------------------------ (N) ven a cocinar el pulcre
------------------------------------------------------ (N) ven a tomar la chicha

29
Ñami JAPIK shamukuni aparina, japina,
watana, kapina,
apana, yanuna,
anchuchina, upyana

1.6. Kay tapuykunata kutichishun

(Miko) Mamita, ñukataka ñami yarikan - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(Miko) wawki Carloska yakumanta manarak shamushka - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(Carlos) Miko, yakuta japik shamuy - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

--------------------------------------------------- ---------------------------------------------------

1.7. Kay yuyaykunata paktachishun

(Miko) Mamita, ----------- ------ -----------

(Mama) Shamuychik ------------

(Miko) wawki Carloska ------------ ---------- ------------.

(Mama) wamra killa----- ------- ------- -----------

(Carlos) Miko, yaku----- -------- ---------

(Miko) Ima-------- -----------

(Carlos) Washa-------- japik ---------

(Miko) Ña----- japik -------------

1.8. Castellano shimipi killkashkata kichwaman tikrachishun

(Miko) Mamacita, me da hambre.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - - - - - - - - - - - - - -

(Mama) Vengan, hijos.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - - - - - - - - - - - - - -
(Miko) Pero, el hermano Carlos todavía no ha venido del agua.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - - - - - - - - - - - - - -
(Mama) Muchacho perezoso, no viene pronto.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - - - - - - - - - - - - - -

30
(Carlos) Nicolás, ven a coger el agua.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - - - - - - - - - - - - - -
(Miko) ¿En qué cogeré?

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - - - - - - - - - - - - - -
(Carlos) Ven a coger de la espalda.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - - - - - - - - - - - - - -
(Miko) Ya estoy viniendo a coger.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - - - - - - - - - - - - - -

1.9. Kanpak kawsaymanta killkapay

Kayna puncha, kunan punchapi imalla rurashkata killkapay:

- - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

1.10. Parlanakushun

Ishkay tapuk yuyayta killkapay:

1. - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

2. - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Ishkay kachachik yuyaytapish killkapay:

1. - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

2. - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

killkashkata killkakatishpa, shuktak mashikunaman tapunakushun, mana kashpaka kachashun

1.11. Kichwa rimay yachayta riksishun

1. Kay yuyaykunata killkakatishpaka ima yuyay samikuna kashkata willapaychik:


Mamita, ñukataka ña yarikan ----------------------------------------------------------------------
Shamuychik wawakuna.-----------------------------------------------------------------------------

2. Kay yuyayta killkakatishpaka shutikunata, shutipak rantikunata, shutillikunata,


imallichikkunata, imachikkunatapish rikuchipaychik:

31
Wawki Carloska yakumanta manarak shamushka
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------

3. Kay yuyayta killkakatishpaka yuyay awariyta rikuchipaychik:

Wawki Carloska yakumanta manarak shamushka

4. Kay yuyayta killkakatishpaka imashina kichwa shimi tukun rikuchipaychik.

Mamita, ñukataka ña yarikan

5. Gramática Quichuata rikushpaka ishkay shimiwan shuk shuti tukushkamanta


riksichipaychik.
-------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------

Imak illak imachikmanta


Ñukataka ñami wasiman rinayan
Ñukataka wasiman ñami rinayan

Ñukataka ñami yarikan


kantaka ñachu yarikan
payka ñachu yarikachin
ñukanchiktaka ñami yarikan
kankunataka ñachu yarikan
paykunaka ñachu yarikachin

ñuka ña yarikachini
kan ña yarikachinki
pay ña yarikachin

2. Runakuna rurashkata rimashunchik

32
1. Kay shuyupika 1. Shuk aklla warmitami
Runakunaka aparikun.
imatatak rurakun.
2. Maymantatak 2.Pachakamakpak
llukshichikun. wasimantami llukshichikun.
3. Paycunapak
makipi imatatak 3. Michakunatami apakun.
apakun.
4. Imashinatak 4. Takishpami rikun.
rikun.
5. Kushillachu 5. Kushillami rikun.
llakillachu rikun.
6. Chikan 6. Tantallami rikun
chikanchu
rikunkuna mana 7. Wawakunantikmi rikun.
kashpaka tantalla.
7. Yuyakkunallachu
rikun.

8. Ima ashtawan
rurakun.

-------------------------------------------------------------------------------------------

-------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------

33
KIMSANIKI PARLANAKUYMANTA
Chawpi punchapi ruranamanta I

Shukniki kamu

Kay killkashkata killka katishka kipaka kutichishun


1. Parlanakuymanta killkashun
(Miko) Mamacita, me da hambre.- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - - - - - - -

(Mama) Vengan, hijos. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - - - - - - - - - - - - - -

(Miko) Pero, el hermano Carlos todavía no ha venido del agua.- - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - --- - - - - - - - - - - - - - - - -

(Mama) Muchacho perezoso, no viene pronto.- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ---

----------------

(Carlos) Nicolás, ven a coger el agua.- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - - - -

(Miko) ¿En qué cogeré?- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - - - - - - - - - - - - -

(Carlos) Ven a coger de la espalda.- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - - - - - -

(Miko) Ya estoy viniendo a coger - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - - - - - -

1.1. Kan killkashkata shuktak mashikunaman killkakatipay

1.2. Kay shimikunaka ima nisha nishkata killkapay

Mamita = Miko =
ñukataka = yakuta =
ñami = japik =
yarikan. = shamuy. =
Shamuychik = Japik shamuy =
Wawakuna. = Imapitak =
Wawki = Japisha. =
Carloska = Washamanta =
yakumanta = japik =
manarak = shamuy. =
shamushka. = Japik shamuy =
wamra = Ñami =
killaka = japik =
mana = shamukuni. =
utka = Japik shamukuni =
shamun. =

34
1.3. Kay shimikunawan shuk yuyayta killkapay

-------------------------------------------------------------

1.4. Shimikukunata riksichipay

i= kuna = rak =
ichik = manta = sha =
k= mi = shka =
ka = n= ta =
ka = ni = tak =
ku = pi =

1.5. Shuktak shimikunawan rimashun

Mamita, ñukataka ña yarikan ---------------------------------- Kayta mikupay

-------------------------------------- Papá, ya me da sed (yakunayan)


Kay yakuta upyay
-------------------------------------- (O) ya me da ganas de ir
(rinayan) Ña ripaylla
-------------------------------------- mamá, ya me da ganas de hablar
(rimanayan) Rimapaylla
-------------------------------------- (N) ya me da frío (chirin)
Kayta churari

wawki Carloska yakumanta manarak shamushka. ------------------------------------------------------


------------------------------------------------------ . Pero papá Carlos todavía no ha venido de la
------------------------------------------------------ leña
------------------------------------------------------ . Pero el joven Carlos todavía no ha venido
------------------------------------------------------ de los puercos.
------------------------------------------------------ . Pero su hijo Carlos no ha venido todavía de
las oveja

Miko, yakuta japik shamuy. ------------------------------------------------------


------------------------------------------------------ (N) ven a cargar la leña
------------------------------------------------------ (N) ven a amarrar el cántaro
------------------------------------------------------ (N) ven a llevar la oveja
------------------------------------------------------ (N) ven a retirar el puerco
------------------------------------------------------ (N) ven a coger la soga
------------------------------------------------------ (N) ven a sacar la leche
------------------------------------------------------ (N) ven a cocinar el pulcre
------------------------------------------------------ (N) ven a tomar la chicha

Ñami JAPIK shamukuni aparina, japina,


watana, kapina,

35
apana, yanuna,
anchuchina, upyana
1.6. Kay tapuykunata kutichishun
(Miko) Mamita, ñukataka ña yarikan - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(Miko) wawki Carloska yakumanta manarak shamushka - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(Carlos) Miko, yakuta japik shamuy - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

--------------------------------------------------- ---------------------------------------------------

1.7. Kay yuyaykunata paktachishun

(Miko) Mamita, ----------- ------ -----------

(Mama) Shamuychik ------------

(Miko) wawki Carloska ------------ ---------- ------------.

(Mama) wamra killa----- ------- ------- -----------

(Carlos) Miko, yaku----- -------- ---------

(Miko) Ima-------- -----------

(Carlos) Washa-------- japik ---------

(Miko) Ña----- japik -------------

1.8. Castellano shimipi killkashkata kichwaman tikrachishun

(Miko) Mamacita, me da hambre.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - - - - - - - - - - - - - -
(Mama) Vengan, hijos.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - - - - - - - - - - - - - -
(Miko) Pero el hermano Carlos todavía no ha venido del agua.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - - - - - - - - - - - - - -
(Mama) Muchacho perezoso, no viene pronto.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - - - - - - - - - - - - - -

(Carlos) Nicolás, ven a coger el agua.


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - - - - - - - - - - - - - -
(Miko) ¿En qué cogeré?

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - - - - - - - - - - - - - -

36
(Carlos) Ven a coger de la espalda.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - - - - - - - - - - - - - -
(Miko) Ya estoy viniendo a coger.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - - - - - - - - - - - - - -

1.9. Kanpak kawsaymanta killkapay

Yarikaymanta killkapay:

- - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

1.10. Parlanakushun

Kanka ishkay tapuk yuyayta killkapay:

1. - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

2. - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Ishkay kachachik yuyaytapish killkapay:

1. - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

2. - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

killkashkata killkakatishpa, shuktak mashikunaman tapunakushun, mana kashpaka kachashun

1.11. Kichwa rimay yachayta riksishun

1. Kay yuyaykunata killkakatishpaka ima yuyay samikuna kashkata willapaychik:

Mamita, ñukataka ña yarikan ----------------------------------------------------------------------

Shamuychik wawakuna.-----------------------------------------------------------------------------

2. Kay yuyayta killkakatishpaka shutikunata, shutipak rantikunata, shutillikunata,


imallichikkunata, imachikkunatapish rikuchipaychik:

Wawki Carloska yakumanta manarak shamushka


----------------------------------------------------------------------------------------------------------

37
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------

3. Kay yuyayta killkakatishpaka yuyay awariyta rikuchipaychik:

Wawki Carloska yakumanta manarak shamushka

4. Castellano shimipi killkashkataka Kichwaman tikrapaychik.

Los verbos impersonales


Ya me da deseo de ir a la casa

Ya me da hambre
¿Ya te da hambre?
¿Él ya tiene hambre?
A nosotros ya nos da hambre
¿Ustedes ya tienen hambre?
¿Ellos ya tienen hambre?

Yo ya tengo hambre
Tú ya tienes hambre
Él ya tiene hambre

5. Gramática Quichuata rikushpaka ishkay shimiwan shuk shuti tukushkamanta


willapaychik.
-------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------

2. Runakuna rurashkata rimashunchik

38
1. Kay shuyupika 1……………………………
Runakunaka ………………………….….
imatatak rurakun.
2. Maymantatak 2……………………………
llukshichikun. ……………………………..
3. Paycunapak
makipi imatatak 3….…………………...……
apakun. ……………………………..
4. Imashinatak
rikun. 4……………………………
5. Kushillachu ……………………………..
llakillachu rikun.
6. Chikan 5………..………………….
chikanchu ……………………………..
rikunkuna mana
kashpaka tantalla. 6……………………………
7. Yuyakkunallachu ……………………………..
rikun.
7……………………………
……………………………..
8. Ima ashtawan rurakun.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

39
CHUSKUNIKI PARLANAKUY
4 Chawpi punchapi ruranamanta II

Shukniki kamu

1. Parlanakuy

1.1. Grabadorapi nikta uyashun

(Mama) Matita apamuychik, tukuylla mikunkapak


(Carlos) Jayka matikuna (1)
(Carlos) Kaypi Mikuman karay.
(Mama) Miku, kay matita mayllay.(2)
(Miku) Ñami mayllakrini.
(Mama) Carlos mankata mayllay.
(Carlos) Ñukaka mana mankata mayllasha ninichu(3)
(Mama) Miku matikunata wakichi.
(Miku) Matita maypitak wakichisha (4)
(Mama) wakichinapi wakichi.

1.2. Shimikuna

Matita = mankata =
apamuychik = mayllay =
tukuylla = Ñukaka =
mikunkapak = mana =
Kayka = mankata =
matikuna = mayllasha =
Kaypi = ninichu =
Mikuman = mayllasha ninichu =
karay = Miku =
Miku = matikunata =
kay = wakichi =
matita = Matita =
mayllay = maypitak =
Ñami = wakichisha =
mayllakrini = wakichinapi =
Carlos = wakichi =

1.3. Chay parlanakushkata kutin killkashun

- - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

40
- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

1.4. Shimikukunata riksishun

chu = mana shimintin, mana lla = Shutillika lla shimikuwan pi = mayjan kuskapi kashkata
yuyaymi shutipak rantichu, rikuchik.
i = sapa kachachik shutichu, sha = shamuk pachamanta sapa
ichik = tawkak kachachik imallichikchu tukun. shukniki runamanta
ka = kachayta kutichinkapak ta = rurayta yallichik
man = rurayta mana yallichik.
ka = kanapak ranti tak = tapuchik.
mi = shutin
kri = rinata rikuchik
mu = kuskamanllatak tikrachik.
kuna = tawkak
na = Imachikka shuti tukun
ni = kunan pachamanta sapa
shukniki runamanta
nkapak = imapak kashkata
rikuchik

1.5. Shuktak shimikunawan rimashun:


(Mama) Matita apamuychik, tukuylla mikunkapak Carlos) Kayka matikuna
machika - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ----------------

yaku - - - apana, - - - - - - - - - - - - - upyana - - - - - -----------------

manka - - - mañana,- - - - - - - - - - - - yanuna - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - -

Kay imachikkunawan sapa kachachik yuyayta


killkapaychik
1. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
1. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 2. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
2. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Kaypi Mikuman karay. Jayka mikuy


(alumnos)

Miku, kay matita mayllay. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- -


- - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - N. guarda este plato
---------------------------- N. trae este cántaro
----------------------------- N. ven a coger esta olla

Ñami mayllakrini.
- - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

41
-------------- -----------------
----------------------------- -
Carlos mankata mayllay. --------------------------
------------------------------- N. guarda el cántaro
------------------------------- N. trae el plato.
------------------------------- N. ven a coger la olla.
------------------------------- N. ven a aprender Quichua

Miku matikunata wakichi. -------------------------


------------------------------- N. guarda el cántaro.
------------------------------- N. guarda las ollas.
------------------------------- N. guarda la soga
------------------------------- N. guarda la leña

Matita maypitak wakichisha


------------------------------------------------------ ¿En dónde guardaré el cántaro?
------------------------------------------------------ ¿En dónde guardaré las ollas?
------------------------------------------------------ ¿En dónde guardaré la soga?
----------------------------------------------------- ¿En dónde guardaré la leña?

1.6. Kutichishun:
(Mama) Matita apamuychik, tukuylla mikunkapak

(Carlos) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(Carlos) - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - -- - - -- - --

(Mama) Miku, kay matita mayllay.

(Miku) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(Mama) Carlos mankata mayllay.

(Carlos) - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - -

(Mama) Miku matikunata wakichi.


(Miku) - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - -

(Mama) wakichinapi wakichi.

1.7. Paktachishun:
(Mama) - - - - - - - - - - - apamuychik, - - - - - - - - mikunkapak
(Carlos) Kayka - - - - - - - -
(Carlos) Kaypi - - - - - - - - karay.
(Mama) Miku, - - - - - - - - - - - - - - - - - - - mayllay.
(Miku) Ñami - - - - - - - - - - - - - - -.
(Mama) Carlos - - - - - - - - - - mayllay.
(Carlos) Ñukaka mana - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ninichu.
(Mama) Miku - - - - - - - - - - - - - wakichi.
(Miku) Matita maypitak - - - - - - - - - - - - - - - - -

42
(Mama) - - - - - - - - - - - - - - - wakichi.

1.8. Castellano shimipi killkashkata kichwaman tikrashun


(Mama) Traigan los platos para comer todos.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Carlos) Coja los platos.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Carlos) Aquí da de comer a Nicolás.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Mama) Nicolás, lava este plato.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Miku) Ya voy a lavar.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Mama) Carlos lava la olla.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Carlos) Yo no quiero lavar la olla.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Mama) Nicolás guarda los platos.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Miku) ¿En dónde guardaré los platos?
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Mama) Guarda en el armario.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

1.9. Kanpak kawsaymanta killkapay

Chawpi punchapi mikunata mikunkapak kanka imatatak rurashkanki willapay

- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

1.10. Parlanakushun
Ishkay tapuk yuyayta killkapay:

1. - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

2. - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Ishkay kachaytapish killkapay:

1. - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

43
2. - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Killkashkata killkakatishpa, mashikunapura tapunakushun, mana kashpaka kayshuk


chayshukman kachashun

1.11. Kichwa rimay yachayta riksishun

Kay chuskuniki parlanakuyta killkakatishpaka kutichik:

1. Yuyay samikunata rikuchipaychik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Shutikunata, shutipak rantikunata, shutillikunata, imachikkunata,


imallichikkunatapish rikuchipaychik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
...............

3. Yuyay awariyta rikuchipaychik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Imashina kichwa yuyay tukun rikuchipaychik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5. Kuyay, uchillayay shimikunaka shutiwan, shutilliwan, imallichikwanmi tantanakun.

Chaykunaka ku, lla, wawa shimikukunami. Shina:


1) Ñukaka Kushilla mashikukunatami charini (Yo tengo amiguitos alegres)
2) ¡Ñuka mamalla! shamukupanmi (¡Mi mamacita!) está viniendo
3) Yaya mamawawami wawakunataka rikurayashpa kawsana kan ( Los papacitos deben
cuidar constantemente a sus hijos )
4) Kay wawaka ña jatunllami kashka (Este niño ya ha estado grandecito)
5) Kunanllami mashika wasiman kallparka (Ahorita corrío el amigo a la casa).
Kay kuyachik, uchiyachik shimikupurapish tantanakunllami, chayka ashtawan sumak
kuyachik, uchillayachik yuyaymi tukun, Shina:
6. Ñuka wawakukunalla, achkatami yuyakurkani, shamunakunapanmi.
¡Mis hijitos queridos! Les estuve pensando mucho, por fin ya están viniendo).
7. Zanpuwawalla, yuyakknapak,wawakunapak sumak mikunamari kanki.
(¡Oh zambito ! Eres alimento delicioso para los mayores y los niños ).
8. Wawakuwawa, kushi shimimi pitapish rimana kanchik.
(¡Niñito querido ! A quien sea debemos dirigirnos con cariño.)

44
2. Raymimanta rimashun

1. Kay shuyupika ima 1. Kay shuyupika Kushikuy


raymitatak rurakun. Pascua raymi

2. Imamantatak Kushikuy 2.Allpamama murukunatak


Pascuataka sumakta
rurakunkuna pukuchikushkamantami kay
raymitaka rurakunkuna.
3.Ima shinatak kay
raymitaka rurakun 3.Kari, warmi, wawa, yuyak
tantarishpami kushikuywan
4.Kay raymipika rurakun.
imallatatak rurakunkuna
4.Pachakamakta
yupaychashpami
kushikuywan takin, tushun,
karanakunkuna.

5.Imalla takinakunapitak takinkuna 5.Bombo, tambor, corneta, rondin,


rondador, garruchapimi, takin kuna.
6.Kushikuy Pascuapika imallatatak 6. Mutita, aychata, aswata, shinallatak,
karanakunkuna. shuktak mikuykunatami karanakunkuna.

7.Maymantak tushukuk runakunaka 7.Pachakamakpak wasimanmi


yaykukun. yaykukunkuna.

8.Imamantatak Pachakamakpak wasiman 8.Pachakamakta Yupaychashpa Tayta


yaykukunkuna. Carnavalta chaskipakmi yaykukunkuna.

9.-Tayta Carnavalka maymantatak 9.Tayta Carnavalka pacha wiñaymantami


shamun. shamun.

10.Kanka Carnal raymiman rinkichu. 10.Ari mashiku, ñukaka rishami. Kikinka


rinkichu.
Ari, Ñukapish

45
CHUSKUNIKI PARLANAKUYMANTA
Chawpi punchapi ruranamanta II

Kay killkashkata killkakatishka kipaka kutichishun

1. Parlanakuymanta killkashun
- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

1.1 Kan killkashkata shuktak mashikunaman killkakatipay

1.2. Kay shimikunaka ima nisha nishkata killkapay

Matita = mankata =
apamuychik = mayllay =
tukuylla = Ñukaka =
mikunkapak = mana =
Kayka = mankata =
matikuna = mayllasha =
Kaypi = ninichu =
Mikuman = mayllasha ninichu =
karay = Miku =
Miku = matikunata =
kay = wakichi =
matita = Matita =
mayllay = maypitak =
Ñami = wakichisha =
mayllakrini = wakichinapi =
Carlos = wakichi =

1.3. Kay shimikunawan shuk yuyayta killkapay

46
- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

1.4. Shimikukunata riksichipay

chu = kuna = ni =
i= lla = nkapak =
ichik = man = pi =
ka = mi = sha =
kri = mi = ta =
na = tak =

1.5. Shuktak shimikunawan killkashun

(Mama) Matita apamuychik, tukuylla mikunkapak (Carlos) Kayka matikuna


yaku - - - apana, - - - - - - - - - - - - - upiana - - - - - ----------------

Kay imachikwan sapa kachachik killkapashun


1. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
1. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - N. guarda este plato


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Ya voy a guardar
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - N. guarda el cántaro
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - No quiero guardar el cántaro

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - N. guarda las ollas.

------------------------------------------------------ ¿En dónde guardaré las ollas?


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Guarda en el armario

1.6. Kutichishun

(Mama) Matita apamuychik, tukuylla mikunkapak

(Carlos) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(Carlos) - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - -- - - -- - --

(Mama) Miku, kay matita mayllay.

(Miku) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

(Mama) Carlos mankata mayllay.

(Carlos) - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - -

(Mama) Miku matikunata wakichi.

(Miku) - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - -

(Mama) wakichinapi wakichi.

47
1.7. Paktachishun:
(Mama) - - - - - - - - - - - apamuychik, - - - - - - - - mikunkapak
(Carlos) Kayka - - - - - - - -
(Carlos) Kaypi - - - - - - - - karay.
(Mama) Miku, - - - - - - - - - - - - - - - - - - - mayllay.
(Miku) Ñami - - - - - - - - - - - - - - -.
(Mama) Carlos - - - - - - - - - - mayllay.
(Carlos) Ñukaka mana - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ninichu.
(Mama) Miku - - - - - - - - - - - - - wakichi.
(Miku) Matita maypitak - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Mama) - - - - - - - - - - - - - - - wakichi.

1.8. Castellano shimipi killkashkata kichwaman tikrashun


(Mama) Traigan los platos para comer todos.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Carlos) Coja los platos.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Carlos) Aquí da de comer a Nicolás.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Mama) Nicolás, lava este plato.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Miku) Ya voy a lavar.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Mama) Carlos lava la olla.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Carlos) Yo no quiero lavar la olla.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Mama) Nicolás guarda los platos.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Miku) ¿En dónde guardaré los platos?
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Mama) Guarda en el armario.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
1.9. Kanpak kawsaymanta killkapay

Chawpi punchapi mikunata mikunkapak kanka imatatak rurashkanki willapay

- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

48
1.10. Parlanakushun
Ishkay tapuk yuyayta killkapay:

9. - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

10. - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Ishkay kachaytapish killkapay:

1. - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

2. - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Killkashkata killkakatishpa, mashikunapura tapunakushun, mana kashpaka kayshuk


chayshukman kachashun

1.11. Kichwa rimay yachayta yuyarishun

Kay chuskuniki parlanakuyta killkakatishpaka kutichik:

1. Yuyay samikunata rikuchipaychik . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Shutikunata, shutipak rantikunata, shutillikunata, imachikkunata, imallichikkunatapish


rikuchipaychik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Yuyay awariyta rikuchipaychik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Imashina kichwa yuyay tukun rikuchipaychik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5. Kuyay, uchillayay shimikunaka shutiwan, shutilliwan, imallichikwanmi tantanakun.

Chaykunaka ku, lla, wawa shimikukunami. Shina:


1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (Yo tengo amiguitos alegres)
2) . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (¡Mi mamacita!) está viniendo
3) . . . . . . . . . . . . . . .. . . .. . . .. . . . . . . . . . . . . .. . . .. . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . ( Los
papacitos deben cuidar constantemente a sus hijos )
4) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . (Este niño ya ha estado grandecito)
5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . .. . (Ahorita corrío el amigo a la casa).
Kay kuyachik, uchiyachik shimikupurapish tantanakunllami, chayka ashtawan sumak
kuyachik, uchillayachik yuyaymi tukun, Shina:
6. .. . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .. . .. . . . . . . . . . .. . . . .. . .. . … . . . . . .. . . . . . ¡Mis hijitos
queridos! Les estuve pensando mucho, por fin ya estan viniendo).
7. . . . . . . . . .. . . .. . .. . . . .. . . . . . .. . . .. . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . .
(¡Oh zambito ! Eres alimento delicioso para los mayores y los niños ).
11. . . . . . . . . .. . . .. . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . .. . . . . . . . . .. . . . . . . .. . .. . . .. .
(¡Niñito querido ! A quien sea debemos dirigirnos con cariño.)

49
2. Raymimanta rimashun

1.Kay shuyupika ima 1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


raymitatak rurakun. ................

2. Imamantatak Kushikuy 2……………………………


Pascuataka rurakunkunak ………………………………
………………………………
3.Ima shinatak kay …………………………..
raymitaka rurakun
3……………………………
4.Kay raymipika ………………………………
imallatatak rurakunkuna ………………………….

4……………………………
………………………………
………………………………
……………………………..

5.Imalla takinakunapitak takinkuna 5..............................................................


…………………………………………
6.Kushikuy Pascuapika imallatatak 6. ……………………………………
karanakunkuna. ………………………………………..

7.Maymantak tushukuk runakunaka 7……………………………………….


yaykukun. ……………………………………….

8.Imamantatak Pachakamakpak wasiman 8………………………………………


yaykukunkuna. ………………………………………..

9.-Tayta Carnavalka maymantatak 9…………………………………………


shamun. …………………………………………..

10.Kanka Carnal raymiman rinkichu. 10……………………………………….


………………………………………….
Ari, Ñukapish rishami

50
PISHKANIKI PARLANAKUY
5 Chawpi punchamanta III

1. Parlanakuy

1.1. Grabadorapi nikta uyashun

(Mama) Miku escuelaman ri,


(Mama) Carloska, llankanaman ri,
(Carlos) Ña, ña
(Mama) Ñukaka mikunata yanukrini
(Miku) Almuzupi mikunkapak cuyta lluchunki
(Mama) Cuytaka imashinatak yanusha
(Miku) Mamitallatak ña yachankika
(Mama) Cuytaka mana yanushachu
(Miku) Ñami escuelamanta shamuni
(Carlos) ¡Ay!: Ñami shaykuni.

1.2. Shimikuna

Miku = imashinatak =
escuelaman = yanusha =
ri =
Mamitallatak =
Carloska = ña =
llankanaman = yachankika =
ri =
Ña, ña = Cuytaka =
Ñukaka = mana =
mikunata = yanushachu =
yanukrini =
Ñami =
Almuzupi = escuelamanta =
mikunkapak = shamuni =
cuyta =
lluchunki = ¡Ay! =
Ñami =
Cuytaka = shaykuni =

1.2. Chay parlanakuyllatatak kutin killkashun

- - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- -- - -

51
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- -- - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- -- - - -- - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- -- - - -- - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- -- - - -- - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- -- - - -- - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- -- - - -- - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - -

1.3. Shimikukunata riksishun:

chu = mana shimintin, mana llatak = yuyayllatatakmi kun nkapak = imapak


yuyaymi man = rurayta mana yallichik nki = shamuk pachamanta sapa
i = sapa kachachik manta = maymanta shamuk, ishkiniki runamanta
ka = mana nik yuyaypi churarin maymanta kashkata pi = mayjan pachapi kashkata
ka = shuk shuk kachankapak, rikuchik. rikuchik
ka = pish shimikupak ranti. mi = shutin sha = shamuk pachamanta sapa
ka = tapuk yuyaypi churarin na = Imachikka shuti tukun shukniki runamanta
ka = shuk yuyaypika nishkata na = mana pachata, mana ta = rurayta yallichik
jarkachin tak = tapuy
runatapish rikuchinchu.
kri = rinata rikuchik ni = kunan pachamanta sapa
ku = rurakuklla shukniki runamanta

1.4. Shuktak shimikunawan rimashun:

Miku escuelaman ri, ñami rikuni


(alumnos) chakra
yaku
yanta

Carloska, llankanaman ri, (Carlos) Ña, ña


(alumnos) yachana
yanuna, karana, mikuna, mayllana.

(Mama) Ñukaka mikunata yanukrini (ari yanuylla)


almuzu mañana, aparina,
papa apamuna, wakichina
sara minkana
alvis apana

Almuzupi mikunkapak cuyta lluchunki Cuytaka imashinatak lluchusha


yanuna, wakichina
apana, apamuna
apamunaman rina
Mamitallatak ña yachankika Cuytaka mana yanushachu

52
Ñami escuelamanta shamuni ¡Ay!: Ñami shaykuni.
yanta, yaku
llankana, kanzha, wasi.

1.5. Kutichishun:
(Mama) Miku escuelaman ri. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Mama) Carloska, llankanaman ri, - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Mama) Ñukaka mikunata yanukrini - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Mama) Cuytaka imashinatak yanusha - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Mama) Cuytaka mana yanushachu - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
----------------------------
1.7. Paktachishun:
(Mama) Miku escuela - - - - - - - - - -
(Mama) Carlos - - - - -, llankana - - - - - - - - -
(Carlos) Ña, ña
(Mama) Ñuka - - - - - mikuna - - - - - yanukri - - - - - -
(Miku) Almuzu - - - - mikunkapak kuy - - - - - lluchu - - - -- -
(Mama) Cuy - - - - - ima - - - - - - - - - - - - - - - -
(Miku) Mamita - - - - - - - - ña - - - - - - - - - - - -
(Mama) Cuy - - - - - - mana - - - - - - - - - - - - -
(Miku) Ñami escuela - -- - - - - - - - - - - - - - - - -
(Carlos) ¡Ay!: Ña - - - - - - shaykuni.

1.8. Castellano shimipi killkashkata kichwaman tikrashun


(Mama) Nicolás vaya a la escuela,
----------------------------------
(Mama) Carlos, vaya a trabajar,
----------------------------------
(Carlos) Ya, ya
----------------------------------
(Mama) Y yo, voy a cocinar la comida.
----------------------------------
(Miku) Pelarás el cuy para comer en el almuerzo.
----------------------------------
(Mama) ¿Y el cuy cómo cocinaré?
----------------------------------
(Miku) Pero, mamacita mismo, ya sabes.
----------------------------------
(Mama) Pero no cocinaré el cuy.
----------------------------------
(Miku) Ya vengo de la escuela.
----------------------------------
(Carlos) ¡Ay!: Ya me canso.
--------------------------------

1.9. Kanpak kawsaymanta killkapay

Kichwa shimipi killkapaychik

¿Qué nombre es usted? ________________________________________

53
Yo me llamo N ____________________________________________________________

Tú ¿cómo amaneciste? ______________________________________________________

Yo, más o menos he amanecido _______________________________________________

¿Usted, cómo ha pasado el día? _________________________________

Yo, bien he pasado el día -------------------------------------------------------------------

Nicolás vaya a la escuela _____________________________________________________

N. vaya a la leña ___________________________________________________________

N. vaya a traer agua _________________________________________________________

N. vaya a la sementera _______________________________________________________

Carlos vaya a trabajar _______________________________________________________

N. vaya a lavarse las manos __________________________________________________

N. vaya a dar de comer ______________________________________________________

Yo voy a cocinar la comida ___________________________________________________

Yo voy a pedir el almuerzo __________________________________________________

Pelarás el cuy para comer en el almuerzo ________________________________________

Cocinarás el cuy para comer en el almuerzo ______________________________________

Ya vengo de la escuela ______________________________________________________

Ya vengo de la leña ________________________________________________________

¡Ay! Ya me canso __________________________________________________________

1.10. Parlanakushun

Shuk tapuk yuyayta killkapay:

- - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Shuk kachachik yuyaytapish killkapay:

- - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

54
Killkashkata killkakatishpa, mashikunapura tapunakushun, mana kashpaka kayshuk
chayshukman kachashun

1.11. Kichwa rimay yachayta riksishun

Shukniki Parlanakuyta killkakatishpaka:

1. Yuyay samikunata rikuchipaychik -------------------------------------------------------------

2. Shutikunata, shutipak rantikunata, shutillikunata, imachikkunata rikuchipaychik -----

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

3. Yuyay awariyta rikuchipaychik ---------------------------------------------------------------

4. Imashinami kichwa shimi tukushkata rikuchipaychik -------------------------------------

Gramática Quichuata rikushpaka

Shutipak rantikuna (Los pronombres)


(Ñ. K. R. Y. 34 pankapi)

1. Runa shutipak rantikuna

Sapa Tawkak
Ñuka Ñukanchik
Kan Kankuna
Kikin Kikinkuna
Pay Paykuna

2. Kikin shutipak ranti:

Ñuka wasi Ñukanchik wasi


Kanpak wasi Kankunapak wasi
Kikinpak wasi Kikinkunapak wasi
Paypak wasi Paykunapak wasi

Sapapish tawkakpish shukniki runamanta kikin shutipak rantipika pak shimikuta mana
churachun mutzunchu.

3. Tapuk shutipak rantikuna:


Tapunkapak kay shutipak rantikunata charinchik:
Pi, ima, may, mayjan, mashna. Kay shutipak rantikunawan tak shimikuta churachun
mutzunmi. Shina:
Pitak, pikunatak zampu lukrutaka mana mikunata munan.
Imatak kay wasi ukupika tiyarka
Kanka maytatak purishpa shamunki
Mayjan wamratak killkanata mana yachanayachin.

55
Mashna wawakunatak yachana wasimanka rina kan, yachapankichu.

TAPUK SHUTIPAK RANTIKUNA


TA MANTA MAN PI WAN PAK
Yallik Imamanta tiyanata, Jarkarik yallik Mayjan kuskapi, imawanyachik, Charina
tiyashkata, ruranata mayjan pachapi, piwanyachik
paktachik paktachik yuyay
rikuchik. imapi kashkata
Maymanta shamuk, rikuchik
maymanta kashkata
rikuchik
IMATAK IMATATAK IMAMANTATAK IMAMANTAK IMAPITAK IMAWANTAK IMAPAKTAK
Imatak kay Imatatak Imamantatak mana Imamantak Imapitak rinki Imawantak Imapaktak
wasi ukupika kaynaka mikurkanki kayaka rinki rantinaman rinki rantinaman rinki
tiyarka mikurkanki

MAYTAK MAYTATAK MAYMANTATAK MAYMANTAK MAYPITAK


Maytak Maytatak Maymantatak Kunanka Maypitak
urmashka shamurkanki shamunki maymantak samarimunki
rikunki
PITAK PITATAK PIMANTATAK PIMANTAK PIWANTAK PIPAKTAK
Kunanka pitak Pitatak Pimantatak Pimantak kay Piwantak Pipaktak kay
shamunka pushamunka chashna llakilla tantataka kayaka rinki wasika
kanki karakrinki
MASHNATAK MASHNATAK MASHNAMANTATAK MASHNAMANTAK MASHNAPITAK MASHNAWANTAK MASHNAPAKTA
Mashna Mashna kushkimantatak Mashnamantak Mashna wawa Mashna K
Kanpak kayllata charikunki
kushkitatak kurkanki kullkipitak kullkiwantak Mashnapaktak
wasipika rantirkanki
charinki mañachirkanki tiyanrik
mashnatak
kankichik
Ima
Imatak kay wasi ukupika tiyarka Kay wasi ukupika shuk allkumi tiyarka
Kaynaka imatatak mikurkanki Papata kiwanmi mikurkani
Imamantatak mana mikurkanki Mana kushkita charishkamantami
Imamantak kayaka rinki Ñukaka ñuka mamata rikunamanmi risha
Imapitak rinki Ñukaka antawapimi risha
Imawantak rantinaman rinki Ñukaka kullkiwanmi rantinaman risha
Imapaktak rantinaman rinki Ñuka wawakunaman karankapakmi
rantinaman risha

May
Maytak urmashka (¿Cuál ha caído?) (cosa) Punkumi urmashka
Maytak pakirishka (¿Cuál parte del cuerpo Rikrami pakirishka
ha roto?)
Maytatak shamurkanki Ñukaka ñantami shamurkani
Maymantatak shamunki Ñukaka yachana wasimantami shamuni
Kunanka maymantak rikunki Ñukaka rumpawan pukllankapakmi rikuni
Maypitak samarimunki (¿En donde vienes Ñukaka ñuka jatun mamapak wasipimi
durmiendo) samarimuni.

Pi
Kunanka pitak shamunka Kunanka ñuka yayami shamunka
Pitatak pushamunka Ñuka wawkitami pushamunka
Pimantatak chashna llakilla kanki Ñukaka ñuka yayamantami llakilla kani
Pimantak kay tantataka karakrinki Ñukaka ñuka mamamanmi karakrini
Piwantak kayaka rinki Ñukaka ñuka wawkiwanmi risha
Pipaktak kay wasika Kay wasika ñukapakmi kan

56
Mashna
Kanpak wasipika mashnatak kankichik Ñuka wasipika chuskupurami kanchik
Mashna kullkitatak charinki Ñukaka mana imata charinichu
Mashna kuchimantatak kayllata charikunki Chunka kuchimantami kayllata charini
Mashnamantak kurkanki Ñukaka chusku runamanmi kurkani
Mashna wawakullkipitak mañachirkanki Ñukaka ishkay wawakullkipimi
mañachirkani
Mashna kullkiwantak rantirkanki Ñukaka waranka kullkiwanmi rantirkani
Mashnapaktak tiyanrik (¿Para cuántos hay Chushkupakmi tiyan
todavía?

Mayjan
Mayjantak risha ninkichik Ñukami risha nini
Mayjantatak munankichik Ñukanchikka paytami munanchik
Mayjanmantatak mana misharkankichik Kay warmi mana alli pukllantamantami
mana misharkanchik
Mayjanmantak kukrinkichik Kay wakcha wawakunamanmi kukrinchik
Mayjanpitak iñinkichik Ñukanchikka Pachakamakpimi iñinchik
Mayjanwantak shamunki Ñukaka ñuka taytawanmi shamusha
Mayjanpaktak kay wasika Kay wasika ñuka yayapakmi kan

Tsuyu shutipak ranti

57
2. Rikushkata rimashun

1. Kay 1. Kay
tantanakuypika tantanakuypika
Imatatak tantalla
rurakunkuna mikukunkuna

2. Imatatak 2. Papa, jabas,


mikukunkuna mashwa,
tinputami
3. Ima shinatak mikukunkuna
mikukunkuna
3. Kari, warmi,
wawakunantin
tantarishpami
mikukunkuna

4. Imamantatak Tantalla mikukunkuna 4. Minkata rurashkamantami tantalla


mikukunkuna
5. Ima minkatatak rurashkakuna 5. Papata tarpuy minkatami rurahskakuna
6. Papata tarpunkapakka imallatatak 6. Allpata allichin. Kaypak kipaka allpata
rurankuna muchashpa tarpuk kallarinkuna.
7. Ima yuyayta charishpatak papata 7. Shamuk punchakunapi tukuy
tarpunkuna ayllukunapak mikuna tiyachunmi papata
tarpunkuna
8. Allpamama papata pukuchishkataka 8. Mana, ashataka mikun, ashataka
tukuychu mikunkuna katunkunami
9. Papata katushpaka imallatatak rantinkuna 9. Papata katushpaka arroz, fideo, azucar,
kutatami rantinkuna
10. Imamantatak chayta rantinkuna 10. Mishupak mikunata mikusha nishpa
chayta rantinkuna
11. Chay mikunata mikushpaka imatak 11. Chay mikunata mikushpaka
tukunkuna unkurinkunami
12. Chayka allichu kanka 12. Chayka mana allichu

58
PISHKANIKI PARLANAKUYMANTA
Chawpi punchamanta III

Kay killkashkata killkakatishka kipaka kutichishun

3. Parlanakuymanta killkashun
(Mama) Nicolás vaya a la escuela,
----------------------------------
(Mama) Carlos, vaya a trabajar,
----------------------------------
(Carlos) Ya, ya
----------------------------------
(Mama) Y yo, voy a cocinar la comida.
----------------------------------
(Miku) Pelarás el cuy para comer en el almuerzo.
----------------------------------
(Mama) ¿Y el cuy cómo cocinaré?
----------------------------------
(Miku) Pero, mamacita mismo, ya sabes.
----------------------------------
(Mama) Pero no cocinaré el cuy.
----------------------------------
(Miku) Ya vengo de la escuela.
----------------------------------
(Carlos) ¡Ay!: Ya me canso.
---------------------------------

1.1. Kan killkashkata shuktak mashikunaman killkakatipay

1.2. Kay shimikunaka ima nisha nishkata killkapay

Miku = imashinatak =
escuelaman = yanusha =
ri =
Mamitallatak =
Carloska = ña =
llankanaman = yachankika =
ri =

59
Ña, ña = Cuytaka =
Ñukaka = mana =
mikunata = yanushachu =
yanukrini =
Ñami =
Almuzupi = escuelamanta =
mikunkapak = shamuni =
cuyta =
lluchunki = ¡Ay! =
Ñami =
Cuytaka = shaykuni =

1.3. Kay shimikunawan shuk yuyayta killkapay

- ------------------------------------------------------------

1.4. Shimikukunata riksichipay

chu = ku = nkapak =
i= llatak = nki =
ka = man = pi =
ka =, manta =. sha =
ka =. mi = ta =
ka = na = tak =
ka = na =.
kri = ni =

1.5. Shuktak shimikukunawan killkashun


Miku escuelaman ri, ñami rikuni
(alumnos) chakra
yaku
yanta

Carloska, llankanaman ri, (Carlos) Ña, ña


(alumnos) yachana
yanuna, karana, mikuna, mayllana.

(Mama) Ñukaka mikunata yanukrini (ari yanuylla)


almuzu mañana, aparina,
papa apamuna, wakichina
sara minkana
alvis apana

Almuzupi mikunkapak cuyta lluchunki Cuytaka imashinatak lluchusha


yanuna, wakichina
apana, apamuna
apamunaman rina
Mamitallatak ña yachankika Cuytaka mana yanushachu

Ñami escuelamanta shamun ¡Ay!: Ñami shaykuni.


yanta, yaku
llankana, kancha, wasi.

60
1.6.Kutichishun:

(Mama) Miku escuelaman ri. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -


(Mama) Carloska, llankanaman ri, - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Mama) Ñukaka mikunata yanukrini - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Mama) Cuytaka imashinatak yanusha - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
(Mama) Cuytaka mana yanushachu - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -.
- - - -- - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - -

1.7. Paktachishun:
(Mama) Miku escuela - - - - - - - - - -
(Mama) Carlos - - - - -, llankana - - - - - - - - -
(Carlos) Ña, ña
(Mama) Ñuka - - - - - mikuna - - - - - yanukri - - - - - -
(Miku) Almuzu - - - - mikunkapak kuy - - - - - lluchu - - - -- -
(Mama) Cuy - - - - - ima - - - - - - - - - - - - - - - -
(Miku) Mamita - - - - - - - - ña - - - - - - - - - - - -
(Mama) Cuy - - - - - - mana - - - - - - - - - - - - -
(Miku) Ñami escuela - -- - - - - - - - - - - - - - - - -
(Carlos) ¡Ay!: Ña - - - - - - shaykuni.

1.8. Castellano shimipi killkashkata kichwaman tikrashun


(Mama) Nicolás vaya a la escuela,
----------------------------------
(Mama) Carlos, vaya a trabajar,
----------------------------------
(Carlos) Ya, ya
----------------------------------
(Mama) Y yo, voy a cocinar la comida.
----------------------------------
(Miku) Pelarás el cuy para comer en el almuerzo.
----------------------------------
(Mama) ¿Y el cuy cómo cocinaré?
----------------------------------
(Miku) Pero, mamacita mismo, ya sabes.
----------------------------------
(Mama) Pero no cocinaré el cuy.
----------------------------------
(Miku) Ya vengo de la escuela.
----------------------------------
(Carlos) ¡Ay!: Ya me canso.
---------------------------------

61
1.9. Kanpak kawsaymanta killkapay

¿Qué nombre es usted? ______________________________________________________

Yo me llamo N ____________________________________________________________

Tú ¿cómo amaneciste? ______________________________________________________

Yo, más o menos he amanecido _______________________________________________

¿Usted cómo ha pasado el día? _________________________________

Yo he pasado el día bien ______________________________________________

Nicolás vaya a la escuela _____________________________________________________

N. vaya a la leña ___________________________________________________________

N. vaya a traer agua _________________________________________________________

N. vaya a la sementera _______________________________________________________

Carlos vaya a trabajar _______________________________________________________

N. vaya a lavarse las manos __________________________________________________

N. vaya a dar de comer ______________________________________________________

Yo voy a cocinar la comida ___________________________________________________

Yo voy a pedir el almuerzo __________________________________________________

Pelarás el cuy para comer en el almuerzo ________________________________________

Cocinará el cuy para comer en el almuerzo ______________________________________


Ya vengo de la escuela ______________________________________________________

Ya vengo de la leña ________________________________________________________

¡Ay! Ya me canso __________________________________________________________

1.10. Parlanakushun

Shuk tapuk yuyayta killkapay:


- - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Shuk kachachik yuyaytapish killkapay:
- - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

62
Killkashkata killkakatishpa, mashikunapura tapunakushun, mana kashpaka kayshuk
chayshukman kachashun

1.11. Kichwa rimay yachayta yuyarishun

Shutipak rantikuna
Los pronombres
(Ñ. K. R. Y. 34 pankapi)

1. Runa shutipak rantikunata killkapay

Sapa Tawkak

2. Kikin shutipak rantimanta kaypi killkapay:

…….. wasi ……………… wasi


………… wasi ………………… wasi
……………. wasi …………………… wasi
………… wasi ………………… wasi

Sapapish tawkakpish shukniki runamanta kikin shutipak rantipika pak shimikuta


churanchikchu ………………………………….

3. Tapuk shutipak rantikunamanta:


……………………………….. zampu lukrutaka mana mikunata munan.
............... kay wasi ukupika tiyarka
Kanka ……………….. purishpa shamunki
…………… Wanpra……. killkanata mana yachakunayachin.
………….. wawakuna……. yachana wasimanka rina kan, yachapankichu.
4. Kay tapunakunata kutichipay

Ima
Imatak kay wasi ukupika tiyarka
Kaynaka imatatak mikurkanki
Imamantatak mana mikurkanki
Imamantak kayaka rinki
Imapitak rinki
Imawantak rantinaman rinki
Imapaktak rantinaman rinki

May
Maytak urmashka (¿Cuál ha caído?) (cosa)
Maytak pakirishka (¿Cuál parte del cuerpo
ha roto?)
Maytatak shamurkanki
Maymantatak shamunki

63
Kunanka maymantak rikunki
Maypitak samarimunki (¿En donde vienes
durmiendo)

Pi
Kunanka pitak shamunka
Pitatak pushamunka
Pimantatak chashna llakilla kanki
Pimantak kay tantataka karakrinki
Piwantak kayaka rinki
Pipaktak kay wasika

Mashna
Kanpak wasipika mashnatak
kankichik
Mashna kullkitatak charinki
Mashna kuchimantatak kayllata
charikunki
Mashnamantak kurkanki
Mashna wawakullkipitak
mañachirkanki
Mashna kullkiwantak rantirkanki
Mashnapaktak tiyanrik (¿Para
cuántos hay todavía?

Mayjan
Mayjantak risha ninkichik
Mayjantatak munankichik
Mayjanmantatak mana
misharkankichik
Mayjanmantak kukrinkichik
Mayjanpitak iñinkichik
Mayjanwantak shamunki
Mayjanpaktak kay wasika

64
2. Rikushkata rimashun

1 .. . . . .. . . . .. . . . . . ..
1. Kay . . . . . . . . .. . . . . . . . . .
tantanakuypika . . . . . . . .. . . . . . . . . . .
Imatatak
rurakunkuna 2.. . . . . . . . . . . .. . . . .
..................
2. Imatatak ..................
mikukunkuna
3.. . . . . .. . . .. . . . . . ..
3. Ima shinatak . . . . . .. . . . . . . . . . . . .
mikukunkuna . . . . . . . . . . . . .. . . . . .
.....

4. Imamantatak Tantalla mikukunkuna 4. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


5. Ima minkatatak rurashkakuna 5. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. Papata tarpunkapakka imallatatak 6. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
rurankuna ..............................
7. Ima yuyayta charishpatak papata 7. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
tarpunkuna ..............................
8. Allpamama papata pukuchishkataka 8. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
tukuychu mikunkuna ..............................
9. Papata katushpaka imallatatak rantinkuna 9. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
..............................
10. Imamantatak chayta rantinkuna 10. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
..............................
11. Chay mikunata mikushpaka imatak 11. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
tukunkuna ..............................
12. Chayka allichu kanka 12. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
..............................

65
IMACHIK IMASHINAYACHIKTA PACHATAPISH RIKUCHIK
CONJUGACION DEL VERBO

MANA RIKUCHIKPACHA - MODO INFINITIVO

Mana rikuchikpacha amar kuyana


Mana rikuchikpacha haber amado kuyashkami
Gerundio amando kuyashpa - kuyakpi
Participio pasado amado kuyashka
Participio Presente el que ama kuyak

RIKUCHIKPACHA - MODO INDICATIVO

Kunanpacha - Presente Sarunpacha - Pretérito indefinido

Yo amo Ñuka kuyani he amado kuyashkani


Tú amas Kan kuyanki has amado kuyashkanki
El ama Pay kuyan ha amado kuyashka
Nos. amamos Ñukanch kuyanchik hemos amado kuyashkanchik
ik
Vos. amáis Kankuna kuyankichik habéis amado kuyashkankichik
Ellos aman Paykuna kuyankuna han amado kuyashkakuna

Pretérito imperfecto Pretérito pluscuamperfecto

Yo amaba Ñuka kuyak karkani había amado


kuyashka karkani
Tú amabas Kan kuyak karkanki habías amado
kuyashka karkanki
El amaba Pay kuyak karka había amado
kuyashka karka
Nos. amábamos Ñukanchik kuyak karkanchik habíamos
kuyashka
amado
karkanchik
Vos. amabais Kankuna kuyak habíais amado
kuyashka
karkankichik karkankichik
Ellos amaban Paykuna kuyak karkakuna habían amado kuyashka karkakuna
El amaba Pay kuyak nin
había sabido amar kuyak kashka karkani
Yo Ñukaka
Yo quería amar Ñukaka kuyasha nik karkani

Yallishkapacha - Pret. perfecto Pret. Anterior

Yo amé Ñuka kuyarkani hube amado kuyashka karkani


Tú amaste Kan kuyarkanki hubiste kuyashka karkanki
amado
El amó Pay kuyarka hubo amado kuyashka karka
Nos. amamos Ñukanchi kuyarkanchik hubimos kuyashka karkanchik
k amado
Vos. amasteis Kankuna kuyarkankichik hubisteis kuyashka karkankichik
amado
Ellos amaron Paykuna kuyarkakuna hubieron kuyashka karkakuna
amado

66
Shamukpacha - Fut. imperfecto Futuro Perfecto

Yo amaré Ñuka kuyasha habré amado kuyashka kasha


Tú amarás Kan kuyanki habrás amado kuyashka kanki
El amará Pay kuyanka habrá amado kuyashka kanka
Nos. amaremos Ñukanch kuyashun habremos kuyashka kashun
ik amado
Vos. amaréis Kankuna kuyankichik habréis amadokuyashka
kankichik
Ello amarán Paykuna kuyankakuna habrán amado kuyashka
s kankakuna

IMASHINA RURASHA NIK


MODO SUBJUNTIVO
Forma Simple Forma Compuesta
Presente Pret. perfecto

Que yo ame Ñuka kuyachun haya amado


Que tú ames Kan kuyachun hayas amado
Que él ame Pay kuyachun haya amado
Que amemos Ñukanchi kuyachun hayamos amado
nosotros k
Que améis Kankuna kuyachun hayáis amado
vosotros
Que ellos amen Paykuna kuyachun hayan amado

Pret. imper. 1ra y 2da forma Pret. plusc 1ra y 2da forma

Que yo amara o ase Ñuka kuyachun hubiera o se amado


Que tú amas o ases Kan kuyachun hubieras o ses amado
Que él amara o ase Pay kuyachun hubiera o se amado
Que amáramos o Ñukanch kuyachun hubiéramos o semos
nosotros ásemos ik amado
Que amarais o aseis Kankuna kuyachun hubierais o seis amado
vosotros
Que ellos amaran o asen Paykuna kuyachun hubieran o sen amado

Fut imper. Fut. perfecto

Que yo amare Ñuka kuyachun hubiere amado


Que tú amares Kan kuyachun hubieres amado
Que él amare Pay kuyachun hubiere amado
Que amáremos Ñukanch kuyachun hubiéremos amado
nosotros ik
Que amareis Kankuna kuyachun hubiereis amado
vosotros
Que ellos amaren Paykuna kuyachun hubieren amado

67
MUNAYACHIK
MODO POTENCIAL
Simple o imperfecto Compuesto o perfecto

Yo amaría Ñuka kuyayman habría kuyayman karkani


amado
Tú amarías Kan kuyankiman habrías kuyankiman karkanki
amado
El amaría Pay kuyanman habría kuyanman karka
amado
Nos. amaríamos Ñukanchik kuyanchikman habríamos kuyanchikman
amado karkanchik
Vos. amaríais Kankuna kuyankichikman habríais kuyankichikman karkankichik
amado
Ellos amarían Paykuna kuyankunaman habrían kuyankunaman
amado karkakuna
Yo quería amar Ñukaka kuyashka nik karkani

KACHACHIK
MODO IMPERATIVO
Presente
ama tú kuyay
ame él
amemos nosotros kuyashun
amad vosotros kuyaychik
amen ellos

KASILLA KAK YUYAY


VOZ PASIVA

Kunanpacha - Presente

Yo soy amado Ñukaka kuyashkami kani


tu eres amado Kanka kuyashkami kanki
el es amado Payka kuyashkami kan
Nos somos amados Ñukanchikkkuyashkami
a kanchik
Vos sois amados Kankunaka kuyashkami
kankichik
ellos son amados Paykunaka kuyashkami
kankuna

Sarunpacha - Pretérito indefinido

Yo he sido amado Ñukaka kuyashkami kani


Tu has sido amado kanka kuyashkami kankichik
El ha sido amado Payka kuyashkami kan

68
Nos hemos sido Ñukanchik kuyashkami kanchik
amados
Vos habéis sido Kankunaka kuyashkami kankichik
amados
Ellos han sido amados Paykunaka kuyashkami kankuna

Pretérito Imperfecto

Yo era amado Ñukaka kuyashkami karkani


Tu eras amado Kankuna kuyashkami karkanki
El era amado Payka kuyashkami karka
Nos éramos amados Ñukanchik kuyashkami
ka karkanchik
Vos erais amados Kankunaka kuyashkami
karkankichik
Ellos eran amados Paykunaka kuyashkami
karkakuna

Pretérito Pluscuamperfecto

Yo había sido amado Ñukaka kuyashka kashka


karkani
Tu habías sido amado Kankunaka kuyashka kashka
karkanki
El había sido amado Payka kuyashka kashka
karka
Nos habíamos sido ñukanchikka kuyashka karka
amados karkanchik

69
PARLANAKUNKAPAK
Para conversar

1. Mashikuna allillachu kankichik. Allillami kanchik. Estamos bien.


Compañeros ¿Están bien?
2. Alli chishi mashikuna. Buenas tardes compañeros. Alli chishi mashi. Buenas tardes compañero.
Alli puncha mashikuna. Buenos días compañeros. Alli puncha mashi.Buenos días compañero.
Alli tuta mashikuna. Buenas noches compañeros. Alli tuta mashi. Buenas noches.
Alli chishi mashi. Buenas tardes compañero. Alli chishi mashi. Buenas tardes compañero.
Alli puncha mashi. Buenos días compañero. Alli puncha mashi. Buenos días compañero.
Alli tuta mashi. Buenas noches compañero. Alli tuta mashi. Buenas noches compañero.
3. Imanalla kanki. ¿Cómo estás? Allillami kani. Kikinka.
Bien nomás ¿Y usted?
Ñukapish Allillami kani. Yo también estoy bien.
4. Imanallatak kanpak Yayaka. Allillami. Kanpak yayaka.
¿Cómo está tu papá? Bien nomás ¿Y tu papá?
Ñuka yayapish Allillami.
Mi papá también está bien.
5. Imanallatak kanpak Yayaka. Yayataka mana charinichu, payka
¿Cómo está tu papá? kunan punchamari wañurka.
No tengo papá, él murió hoy día.
Imamantatak wañurka. ¿Por qué murió? Unkushpamari wañurka.
Se enfermó y murió.
6. Kikinka maymantatak kanki. ¿Usted, de dónde Ñukaka Riobambamantami kani.
es? Kikinka. Yo soy de Riobamba ¿Y usted?
7. Imatatak ruranki. ¿Qué haces? ¿En qué trabajas? Ñukaka llaktapak kullkitami apani.
Kikinka.
Yo soy tesorero de la comunidad ¿Y usted?
Runakunapak ayllu kawsaymanta
yachakmi kani. (Antropólogo)
Wiwakunamanta yachakmi kani.
(Zootecnista)
Jatun Yachana Wasipi yachachikmi
kani. (Profesor universitario)
Wiwakunata janpikmi kani. (Veterinario)
Murukunata allichishpa katukmi
kani. (Agroindustrial)
Kiruta janpikmi kani. (Dentista)
Allpamanta yachakmi kani. (Agrónomo)
Warmikunapak wankurimanta killkak
warmimi kani.
(Secretaria de la organización de mujeres)
Runa llaktapi llankakmi kani.
Trabajo en las comunidades indígenas
Japonmanta shamuk runakunata
tantachikmi kani.
(Coordinador de los voluntarios japoneses)
Wankurikunata sinchiyachikmi kani.
(Trabajo con las organizaciones)
8. Ima shutitak kanki. ¿Qué nombre eres? Ñukaka Julio shutimi kani. Kikinka.
Mi nombre es Julio. ¿Y usted?
Ñukaka Carlos shutimi kani

70
9. Kikinka Piwantak kawsanki. ¿Con quién vive Ñukaka ñuka mamawanmi kawsani.
usted? Kikinka. Yo vivo con mi mamá ¿Y usted?
Ñukaka ñuka kusawan
wawakunantikmi kawsani. Yo vivo con mi
marido y con mis hijos.
Ñukaka Ecuadormanta shuk
aylluwanmi kawsani. Yo vivo con una
familia del Ecuador.
Ñukallami kawsani. Yo vivo solo.
Ñukaka ñuka warmiwanmi kawsani.
Yo vivo con mi mujer.
10. Kikinka maypitak kawsanki. ¿En dónde vive Riobambapimi kawsani. Kikinka. Yo
usted? vivo en Riobamba ¿y usted?
11. Imatatak rurashpa kawsanki. ¿Qué haces? / ¿Qué Ñukaka allpapimi tarpushpa kawsani.
oficio tienes? Kikinka. Yo soy agricultor. ¿Y usted?
Ñukaka runakunapak ayllu
kawsaymantami
yachashpa kawsani.
Yo soy antropólogo.

Wiwakunamantami yachashpa
kawsani. Yo soy zootecnista.
Wiwakunatami janpishpa kawsani.
Yo soy veterinario.
Murukunata allichishpami katushpa
kawsani. Yo soy agroindustrial.
Kirutami janpishpa kawsani.
Yo soy dentista.
Allpamantami yachachishpami
kawsani. Yo soy agrónomo.
Warmikunapak wankurimanta killkak
warmimi kashpa kawsani. Yo soy
secretaria de la organización de mujeres.
Runa llaktapimi llankashpa kawsani.
Yo trabajo en las comunidades indígenas.
Japonmanta shamuk runakunata
tantachikmi kashpa kawsani. Yo soy
coordinador de los voluntarios japoneses.
Wankurikunata sinchiyashpami
kawsani. Yo trabajo fortaleciendo las
organizaciones.
12. Kanpak ayllukunaka allillachu. ¿Su familia está Allillami. Kanpak ayllukunaka. Está
bien? bien ¿y tu familia?
Ñuka ayllukunapish allillami. Mi familia
también esta bien.
13. Ima shutitak kanpak mamaka. ¿Cómo se llama Ñuka mamaka Gloria shutimi kan.
tu mamá? Kanpak mamaka.
Mi mamá se llama Gloria. ¿Y tú mama?

14. Kay llaktapika ima raymitatak Kay llaktapika Inti Raymitami


rurankichik. ¿Qué fiestas hacen en este pueblo? ruranchik. En este pueblo hacemos el Inti Raymi
15. Ima killapitak, ima punchapitak raymita Junio killapi 16 punchapimi Inti
rurankichik. ¿En qué día y en qué mes hacen la fiesta? Raymita ruranchik. La fiesta del Inti Raymi
hacemos el 16 de Junio.

71
16. Kay llaktapika imallatatak tarpunkichik Kay llaktapika cebolla, cebada, jabas,
¿En esta comunidad qué no más siembran? mashwatami tarpunchik. En esta comunidad
sembramos: cebolla, cebada habas y mashua.
17. Kay urkupi kawsak wawakunaka yachana Ari, yachana wasipimi. Si están en la
wasipichu. ¿Los niños que viven en este cerro están en la escuela.
escuela?
18. Jatun Yachana Wasika karuchu kayllachu. Karumi kan. Esta lejos.
¿La Universidad está lejos o está cerca?
19. Kanpak ayllu llaktapika tukuyllachu Ari, tukuykunami apanakushpa
apanakushpa kawsankichik. ¿Todos los que viven kawsanchik. Si vivimos llevándonos.
en tu pueblo viven llevándose?
20. Allkuta charinkichu. ¿Tienes perros? Ari, allkuta charinimi. Kikinka.
Si tengo perros; y usted?
Ñukapish charinimi. Yo también tengo
Jatun allkuta charinkichu. ¿Tienes perro grande? Ari, jatun allkuta charinimi. Si tengo perro
grande.
Kari allkuta charinkichu. ¿Tienes un perro Ari, kari allkuta charinimi.
(macho)? Si tengo un perro (macho).
Kari allkutaka mana charinichu. No
tengo perro (macho).
21. Runakunapak kachashkakunata willapay. Runakunapak kachashkakunaka
Avisa cuales son los mandamientos indígenas kaykunami: ama killa, ama llulla,
ama shuwa. Estos son los mandamientos
indígenas: no seas perezoso, no mientas, , no robes.
22. Jaku janpi wasiman. Vamos a la botica Jaku Vamos
23. Janpina wasiman ri. Anda al hospital. Ari, ñami janpina wasiman risha. Si ya
iré al hospital.
24. Jakuchik mikunaman. Vamos a comer (a muchos) Jakuchik / Yupaychani. Vamos/gracias.

25. Jaku mikunaman. Vamos a comer (a pocos) Jaku / Yupaychani. Vamos/gracias.


26. Lumuta ninkichu. Quieres yuca Ari, lumuta ninimi. Si quiero yuca
27. Kayka mikuy. Coge y come. Yupaychani. Gracias.
28. Mikunata ninkichu. ¿Quieres comida? Mana mikunata ninichu. No quiero comida.
29. Imatatak mikukunki. ¿Qué comes? Palantatami mikukuni. Yo como plátano.
30. Intindinkichu/Japinkichu. ¿Entiendes? Mana intindinichu/ Mana japinichu.
No entiendo.
Ari, intindinimi / Ari, japinimi. Si
entiendo.
31. Maymantak rinki. ¿A dónde vas? Ñukaka ñuka llaktamanmi rini.
Yo voy a mi pueblo.

32. Imatatak munanki. ¿Qué quieres? Shuk jatun allkuta charinata munani.
Yo quiero tener un perro grande.
33. Rumiñahui runaka pi kashkatatak ninki. Rumiñahui runaka runakunata
¿Quién fue Rumiñahui? pushakmi. Rumiñahui es dirigente de los
indígenas.
34. Vero, kayman shamuy. Vero, ven acá. Ñami shamukuni. Ya estoy viniendo.
35. Mama Mariaka sumak warmichu. ¿La Madre Ari, sumak warmimi. Sí, es una mujer santa.
María es una mujer santa?
36. Wawata charinkichu. ¿Tienes hijos? Ari, wawata charinimi. Si tengo hijos
Mana wawata charinichu. No tengo hijos
37. Ima shinatak kanpak wasika. ¿Cómo es tu casa? Ñuka wasika jatunmi kan. Mi casa es
grande.
38. Shukmanta chunkakama yupay. 1 – Shuk
Cuenta del uno al diez

72
2 – Ishkay
3 – kimsa
4 – chusku
5 – pishka
6 – sukta
7 – kanchis
8 – pusak
9 – iskun
10 – chunka
39. Mashna watatatak charinki. Ñukaka ishkay chunka watatami
¿Cuántos años tienes? charini. Kikinka. Yo tengo veinte años ¿Y usted?
40. Mashna kuchikunatatak charinkichik. Shuk kuchillatami charinchik. Tenemos
¿Cuántos puercos tienen ustedes? un solo puerco.
Ñukanchikka kuchitaka mana
charinchikchu. Nosotros no tenemos puercos.
41. Kunanka Mashna kullkitatak charikunki. Ñukaka ishkay chunka dolartami
¿Cuánto dinero tienes? charikuni. Tengo veinte dólares.
Kullkitaka mana charinichu. No tengo
dinero.
42. Mashna wawkikunatatak charinki. ¿Cuántos Kimsa wawkitami charini. Tengo tres
hermanos tienes? (a un hombre) hermanos.
Mashna turikunatatak charinki. ¿Cuántos Kimsa turitami charini. Tengo tres
hermanos tienes? (a una mujer) hermanos.
Mashna panikunatatak charinki. ¿Cuántas Kimsa panitami charini. Tengo tres
hermanas tienes? (a un hombre) hermanas.
Mashna ñañakunatatak charinki. Kimsa ñañatami charini. Tengo tres
¿Cuántas hermanas tienes? (a una mujer) hermanas.
43. Kanpak wawkikunaka ima shutillatak. Pedro, Juan, Luis shutimi kan. Se llaman
¿Cómo se llaman tus hermanos? Pedro, Juan, Luis.
44. Mashikuna tiyarichik. Compañeros siéntense Ñami tiyarikunchik. Ya estamos sentados.
45. Maymantatak shamunki. ¿De dónde vienes? Ayllu llaktamantami shamuni. Vengo de
la comunidad.
46. Imalayatak kawsankichik. ¿Cómo viven ustedes? Sumak kawsayta charishpa
kawsanchik. Vivimos teniendo una linda vida
(vivimos bonito)
47. Pitak mishi ñawi kan. ¿Quién es ojos de gato? Mariami mishi ñawi kan. María es ojos de
gato.
48. Mashikuna yupaychani. Gracias compañeros Kayakama mashi. Hasta mañana compañero.
49. Kayakama mashikuna. Hasta mañana compañeros. Kayakama. Hasta mañana.

73
Shimikukunamanta
Los morfemas
ari = mañashpalla rimankapak, man = pipakman, imaman ra, raya, rya = unay yuyayta kuk
kachachik shimikuwan rinata rak = manapak kipami churak-
llutarik chayanata rikuchik/ pika, mana rurashkata
cha, chari, shi = ima tiyakpipish rurayta mana yallichik rikuchik.
mana yachaypak man = imata rurana yuyaywan rak = shutiwan, shutilliwan,
kashpami shina rimankapak. Sh. imachikwanpish tukuypak
tapunchik Yakuman ri. ñawpa ruranatami rikuchik.
chi = rurachik man = pachawan rimankapak. rayku = imata munashpa
chik = tawkak shukniki Sh. Kunanman rimankapakmi.
runamanta willakuni. ri = kikinllapitakmi rurashka kutin
chu = mana shimiwanka, Sarunmanka manarak urmakta rikuchik
mana nik yuyayta willarkani. Jn 16,4 rka = sarun pacha, tukurishka
rikuchikmi manta = imamanta tiyanata, mana tukurishkata mana alli
chu = tapuk tiyashkata, ruranata yachashpa rimankapakmi
chun = imashina rurasha nik rikuchik sha = shamuk pachamanta sapa
i = imachikka shuti tukun manta = maymanta shamuk, shukniki runamanta
i = sapa kachachik maymanta kashkata sha = ninawan munana yuyaytami
i = mana pachata mana rikuchik kuk
runatapish rikuchinchu manta = imata rimashkamanta shka = yallishka pacha,
i = tukunawan, nisha nin “ushay” rikukuk. tukurishkata
ichik = tawkak Kachachik mari = kushikuyta, llakita rikuchik
iman = munayachik shukniki rikuchik. Shutinta shka = sarun pachamanta sapa
runamanta sinchiyachishpa kinsaniki runamanta
iki = kikinpak yuyaytami kuk rimachik. shka = pi imata rurashkapish ña
k = pi ima rurakta, pi ima kakta Kay shimikutaka tukurishkata rikuchik
rikuchik. yuyayta rurana tukuy shpa = imallichik yuyay kikinllatak
k = shamunawan, ima ruranata shimikunawanmi imak kakpimi.
rurankapak shamunata rimanchik. shpa = imallichik yuyayki (frase
rikuchik mari = kanapak ranti. Shina: adverbial), kikinllatak imak
k = ta shimikuwan llutarishpa Yuyak kashpapish, kakpimi. Ka shimikuwan
kunan pacha imata rikuchik. ñamari sukta killata kari pachata rikuchik
k = tukuna imachiwan mana wawata chichu. shuk = shuk shimikuka rikuchik
kakta rikuchik. mi = shutin. Kay shimikuka shutilli kaypi chaypi
k = kana imachiwan rurakuk tapuyta, kachayta churakpika shuktakta
runata rikuchik. kutichishpa churarin. rikuchik.
k = ri shimikuwan llutarishpa mi = imachik yuyaykipak shun = shamuk pachamanta tawkak
shuk kuskaman rishkata kipami churakpika shukniki runamanta
rikuchik. imamanta rurarikta rikuchik ta = yallik paktachik/rurayta
ka = chikanyachik mi = kanapak ranti yallichik
ka = imachik yuyaykipak kipami mu = kuskamanllatak ta = pachata rikuchik. Shina:
churakpika pachatachu mana tikrachik Punchata shamurkani
kashpaka n = kunan pachamanta sapa ta = shkapi ta shimiku llutarishpa
munaypakyachiktachu kimsaniki runamanta ima nik yuyayta rikuchik.
rikuchik. n = ishkay shimikunapi ta = shutillipi llutarishpami
ka = ka shimikuka pi llutarishpa shuk rurashkata imallichik tukuk. Shina:
shimikuwan shuktak rurashkatapish Punchaka sumakta achikyarin.
llutarikpika pachatami rikuchik. Shina: watanta ta = shuk kuskata yallikta rikuchik
rikuchik watanta; wawan wawan;
ka = kachayta kutichinkapak jawanpi jawanpi. tak = tapuchik. Kay tapuk
ka = kanapak ranti na = Imachikka shuti tukun shimikuka maywan, piwan,
ka = mana nik yuyaypi na = mana pachata, mana imawan , mashnawan
ka = pachata sinchiyachik. runatapish rikuchinchu. churarin.
ka = tapuk yuyaypi naku = ishkaypura tak = shutinmi
ka = tapuyta kutichik rimankapakmi/. tak = munayachikwan. Shina:
ka = tapuk Rirpuy yuyaymi chaytatak charishpaka.
ka = shuk yuyaypika nishkata nchik = tawkak shukniki tak = shuk shimipak kipami
jarkachik runamanta churakpika, shuktak nisha

74
ka = sinchiyachik nka = shamuk pachamanta sapa ninmi. Shina: Shuktakwan
ka = shuk shuk kachachik, kimsaniki runamanta apamuychik. (Traigan otro más)
ka = pish shimikupak ranti. ni = sapa shukniki runamanta tak = kay shimipak kipa
kana = kana imachikka shimiku niki = ñawpakta katikta churakpika, jatun kashkata
shina japikpica warmi, kari, rikuchik rikuchikmi. Shina: kaytak
shimikunawan, llutarikpica, nki = sapa ishkayniki llaki (Gran problema)
sawarinapakmi kashkata runamanta tak = kunan shimipak kipa
rikuchik. nki = shamuk pachamanta sapa churakpika utkalla rurana
karin = imapish mana tukuy ishkiniki runamanta kanata rikuchikmi
puncha kak shina, nkichik = tawkak ishkayniki tak = mana shimipak kipa
shuktakta kakpimi, shina runamanta. churakpika jatun mana nik
rimachik. nkapak = imapak yuyayta rikuchikmi. Shina:
kay = shimiwan llutarikpika nki = kunan pachamanta sapa Manatak ninichu (no mismo
pacha tukun ishkiniki runamanta quiero)
kpi = imallichik yuyay nkichik = kunan pachamanta taklla = kikin ayllu shina rikchakta
shuktak imak tawkak ishkiniki rimankapakmi kan. Shina:
kakpimi. runamanta ñuka yayataklla llukshishkani.
nman = munayachik sapa Kanka allkutaklla killa
kri = rinata rikuchik kinsaniki runamanta runami kanki.
ku = rurakuklla ntin = tantalla kakta rikuchik
kuna = tawkakyachik pa = kushi, muchay wa = pi ima rurashkapish ñukapi
lla = imashina kakta, tiyakta, rimankapak urmaktami rikuchik
shamukta rikuchik. Shina: Kachachik pachapi wan = imawanyachik
lluchu chakillami kan, astawan rimanchik wan = piwanyachik
lla = uchillayachik pak = charina yuyay. wan = mirachishkataka rikuchikmi.
lla = shutillika lla shimikuwan pak = mayjanpak kashkata Shina: shuktak pichka talento
llutarishpaka shutipak rikuchik kushkiwanmi mirachirka
rantichu, shutichu, pak = shamuk pachamanta wan = I shimikuwan imachik shuti
imallichik tukun. rimankapakmi tukukpika wan shimiku
lla = sapalla rurak pi = mayjan kuskapi kashkata llutarikpika kallarinata,
lla = uyay nina tukuk rikuchik katinata, tukuchinata
llatak = yuyayllatatakmi kuk pi = mayjan pachapi kashkata rikuchikmi. Shina:
llawan = pi shimikupak ranti. rikuchik tutaka puñurkani. Kayantik
Shina: Kayllawan kanpak pi = imapi kashkata rikuchikmi punchaka yachaywan
kullki = aquí tienes tu dinero pish = tsuyu shutipak rantitaka kallarirkani, katirkani,
man = Mayjan kuskaman, rinata rurankapak. Pi kakpi, tukuchirkani.
chayanata rikuchik/ ima kakpi, mayjan wan = shka shimikuwan
man = sapa kimsaniki runawan kakpipish mana llutarikpika, rurashpa
llutarishpa kuskaman yachaypak kashpa rinalla rikuchikmi. Shina:
rinata rikuchik. Sh. rimankapakmi kan. mikushkawan shamuni.
Jesuska pi mana pish = tinkichik ya = shutipi, shutillipi, imallichikpi
kawsanman paylla shuk pish = imallichik imachikwan ya shimiku llutarishpami
wanpupi rirka. Mt 14,13 (aunque). Shina: imachik tukuk
Maria maypi kashkaman wañushka kashpapish yuk = charina yuyayta kuk.
Chaski yaykushpa, Lc
1,28
Jesus tiyakun wasiman
Pedro yaykukukpika
Jesusrakmi. . . .

75
KICHWA RIMAY YACHAYMANTA SHIMIKUNA
VOCABULARIO DE LA GRAMÁTICA KICHWA

allchi = nieta del abuelo abuela = apa mama


ankash = azul acento = sinchiyachina.
antawa = bus acercarse = kimirina
ashanka = canasto adjetivo = shutilli
chawata wañuk = medio muerto, casi muerto. admiración = mancharishka.
chimpapurachik = comparativo. adverbio = imallichik.
chunkachishkakancha = decenas adverbio de afirmación = shutin imallichik.
imachik = verbo. adverbio de cantidad = mashna ima allichik.
imachik imashinayachik = modos del verbo. adverbio de lugar = kuska imallichik.
imachik imashinayachikta pachatapish rikuchik adverbio de modo = imashina imallichik.
= adverbios de tiempo = pacha imallichik.
conjugación del verbo afirmación con emoción = mari (llakiwan
imachik paktachik = complemento del verbo. kushiyaywan ari nina)
imachik sapi = raíz verbal. afirmativo = shutin.
imachik shimikukuna = morfemas del verbo. ahorcar = sipina
imachik shukyachik = complemento albañil = wasichik
circunstancial. alrededor : kivi
imachik yuyayki = frase verbal. anillo = shiwi
imak = sujeto. apretar = ñitina
imak illak yuyay = oración impersonal aplastar = ñitina
imallichik = adverbio. arisco = kita
imapakyachik = finalidad. arrimado = kimirishka
imashina imallichik = adverbio de modo. asquear = millana
imashina rurasha nik = modo subjuntivo. atrasado aunque = washallatapish
imashinami shimi tukun = estructura de la aunque es así = shina kashpapish
palabra. azadón = llachu
imashinami yuyay tukun = estructura de la azul = ancas
oración bus = antawa
imashinayachik = complemento circunstancial café ( color ) = shañu
de modo. calambre = kintiyay
imashka paktachik = complemento. canasto = ashanka
ipa = tía capítulo = uma
ishkay imakwan = con dos sujetos. carrizo = shuku
ishkay kilometro chawpiwan = kilómetro y casi muerto, medio muerto = chawata wañuk.
medio caso = shuktakyachik.
jachya = tío causal = rikuchik.
jarkarik yallik paktachik = complemento centenas = patsakchishkakancha
indirecto. clase = sami.
jarkarik yuyay = oración adversativa Cobija = katarina,
jatun yachana wasi = universidad Cobijarse = katarina
kachachik = imperativo. color = llimpi, rikchak
kachachikpacha = modo imperativo. color claro, color vivo = punchalla tullpu
kachachik yuyay = oración imperativa. colores muertos : kutiska llimpi
kachun = cuñada colores vivos, finos, nina llimpi, llaka llimpi
kanchisri = semana comparativo = chimpapurachik.
karkuna = desterrar complemento = imashka paktachik.
kasilla kak yuyay = voz pasiva. complemento = paktachik.
katarina = cobija, cobijarse

76
katuk pampa = mercado complemento circunstancial de modo =
kawsaymantapacha = nota cultural. imashinayachik.
kikin shutipak ranti = pronombre posesivo. complemento circunstancial = imachik
killkana kaspi = lápiz shukyachik.
killkay = ortografía. complemento circunstancial de compañía =
kimirina = acercarse, arrimarse piwanyachik.
kimirishka = arrimado complemento circunstancial de tiempo =
kimirishka yuyaykuna = oraciones subordinadas. pachayachik.
kincha = empalizado, redil complemento del verbo = imachik paktachik.
kintiyay = calambre complemento directo = Yallik paktachik
kita = arisco complemento indirecto = jarkarik yallik
kiti = hacia, alrededor, espacio, sitio, anchura paktachik.
kitilli = parroquia complementos circunstancial de lugar =
kunan pacha = tiempo presente. kuskayachik.
kuska imallichik = adverbio de lugar. con dos sujetos = ishkay imakwan.
kushma = poncho largo y angosto con un sujeto = shuklla imakwan.
kuskayachik = complemento circunstancial de conjugación del verbo = imachik
lugar. imashinayachikta
kutiska llimpi = colores muertos pachatapish rikuchik
llachu = azadón consonante = uyantin.
llimpi, rikchak = color coordinación = tinkichiy.
llutana = tapar, embarrar, pegar, untar cuñada = kachun
mallki = renuevo, brote, chicha aún no fermentada = tikti
mana nik yuyay = oración negativa. decenas = chunkachishkakancha
mana rikuchikpacha = infinitivo demostrativo = rikuchik.
mancharishka = admiración. derramar = tallina
mancharishka = interjección. desterrar = karkuna
mancharishka yuyay = oración admirativa ejemplo = shina.
mari (llakiwan kushiyaywan ari nina) = enfático = sinchiyachikpacha.
afirmación con emoción empalizado = kincha
mashna ima allichik = adverbio de cantidad. estructura de la oración = imashinami yuyay
mashnachik = numeral. tukun
millana = asquear estructura de la palabra = imashinami shimi
munayachik = modo condicional o potencial tukun.
munaypakyachik shukyachik = oración finalidad = imapakyachik.
condicional. frase = yuyayki.
niki yupaykuna = números ordinales. frase nominal = shuti yuyayki.
nina llimpi, llaka llimpi = colores vivos, finos frase verbal = imachik yuyayki.
ñitina = apretar, aplastar gramática = rimay yachay.
pacha imachikkuna = verbos impersonales. hacia = kiti
pacha imallichik = adverbios de tiempo. inteligente = sayti
pachayachik = complemento circunstancial de imperativo = kachachik.
tiempo. infinitivo = mana pachata, mana runatapish
paktachik = complemento. rikuchikchu
papayanu = papa cocinada interjección = mancharishka.
patsakchishkakancha = centenas kichwa unificado = shuklla samita
piwanyachik = complemento circunstancial de killkankapakmi.
compañía kilómetro y medio = ishkay kilometro
puchukay shimikipak ñawparayak shimiki = chawpiwan
penúltima sílaba lápiz = killkana kaspi
punchalla tullpu = Color claro, color vivo machete, sable, cuchillo = tumi
rikuchik = causal. manera, modo = sami
rikuchik = demostrativo. mercado = katuk pampa
rikuchikpacha = modo indicativo millar = warankachishka
modificador = shukyachik.

77
rikuchik shutipak ranti = Pronombres modo condicional o potencial = munayachik.
demostrativos. modo del verbo = imachik imashinayachik.
rimay yachay = gramática. modo imperativo = kachachikpacha.
rirpuy = recíproco. modo indicativo = rikuchikpacha
rumpa = pelota modo infinitivo = mana rikuchikpacha
runa shutipak ranti = pronombre personal. modo subjuntivo = imashina rurasha nik.
rurakuk yuyay = voz activa. morfema = shimiku.
rurayta mana yallichik = verbo intransitivo. morfemas del verbo = imachik shimikukuna.
rurayta yallichik = verbo transitivo. nieta del abuelo = allchi
sami = clase, manera, modo nombre o sustantivo = shuti.
sapak = singular. nota cultural = kawsaymantapacha.
sapi = raíz. numeral = mashnachik.
sarunpacha = pretérito indefinido número = yupa.
sayti = inteligente números ordinales = niki yupaykuna.
shamukpacha = tiempo futuro. oración = yuyay.
shañu = café oración afirmativa = shutin yuyay.
shimi = palabra. oración admirativa = mancharishka yuyay
shimiki = sílaba. oración adversativa = jarkarik yuyay
shimiku = morfema. oración compuesta = yuyaysapa.
shina = ejemplo. oración copulativa = shinayachik yuyay
shina kashpapish = sin embargo, aunque es así oración condicional = munaypakyachik
shinayachik imachik = verbos copulativos. shukyachik.
shinayachik yuyay = oración copulativa oración coordinada = tinkichiy yuyay.
shiwi = sortija, anillo oración imperativa = kachachik yuyay.
shuk arawilla = versículo oración impersonal = imak illak yuyay
shuklla imakwan = con un sujeto. oración interrogativa = tapuk yuyay
shuklla samita killkankapakmi = kichwa oración negativa = mana nik yuyay.
unificado. oración simple = yuyaylla.
shukllachishka = unidad. oración subordinada = kimirishka yuyay.
shukllachishkakancha = unidades ortografía = killkay.
shuktakyachik = caso. pantalón = waru
shuku = carrizo palabra = shimi.
shukyachik = modificador. Papa cocinada = papayanu
shuti = nombre o sustantivo. parroquia = kitilli
shuti sapi = raíz nominal. pasado = yallishka
shuti yuyayki = frase nominal. pelota = rumpa
shutilli = adjetivo penúltima sílaba = puchukay shimikipak
shutin = afirmativo. ñawparayak shimiki
shutin imallichik = adverbio de afirmación. pintar = tullpuna
shutin yuyay = oración afirmativa. plural = tawkak.
shutipak ranti = Pronombre. poncho largo y angosto = kushma
sinchiyachikpacha = enfático. pretérito indefinido = sarunpacha
sinchiyachina = acento. pretérito perfecto = yallishkapacha
sinchiyachina aspi = tilde. pronombre = shutipak ranti.
sipina = ahorcar pronombre demostrativo = rikuchik shutipak
tallina = derramar ranti.
tapuchik = signo de interrogación. pronombre interrogativo = tapuk shutipak ranti.
tapuk shutipak ranti = pronombre interrogativo. pronombre personal = runa shutipak ranti.
tapuk yuyay = oración interrogativa. pronombre posesivo = kikin shutipak ranti.
tawkak = plural. pronombres indefinidos = tzuyu shutipak ranti.
tikti = chicha aún no fermentada raíz = sapi.
tinkichiy = coordinación. raíz nominal = shuti sapi.
tinkichiy yuyaykuna = oraciones coordinadas. raíz verbal = imachik sapi.
tuku = ventana recíproco = rirpuy.
tullpuna = pintar redil = kincha

78
tumi = machete, sable, cuchillo renuevo = mallki
tzuyu shutipak ranti = pronombre indefinido semana = kanchisri
uma = capítulo semana pasada = yallik kanchisri
unanchay = significado. significado = unanchay.
uyay nina = vocativo signo de interrogación = tapuchik.
uyantin = consonante. sílaba = shimiki.
uyaywa = vocal sin embargo = shina kashpapish
warankachishka = millar singular = sapak.
waru = pantalón sintaxis = yuyay awariy.
washallatapish = aunque atrasado sortija = shiwi
wasichik = albañil sujeto = imak.
yallik kanchisri = semana pasada sustantivo = shuti
yallik paktachik = complemento directo. tía = ipa
yallishka = pasado. tiempo futuro = shamukpacha.
yallishkapacha = pretérito perfecto. tiempo presente = kunan pacha.
yupa = número. tiempo pretérito = yallishkapacha.
yuyay = oración. tilde = sinchiyachina aspi.
yuyay awariy = sintaxis. tía = ipa
yuyayki = frase. tío = jachya
yuyaylla = oración simple. unidad = shukllachishka.
yuyaysapa = oración compuesta. unidades = shukllachishkakancha
universidad = jatun yachana wasi
untar, tapar, embarrar, pegar = llutana
ventana = tuku
verbo = imachik.
verbo intransitivo = rurayta mana yallichik.
verbo transitivo = rurayta yallichik.
verbos copulativos = shinayachik imachik.
verbos impersonales = pacha imachikkuna.
versículo = shuk arawilla
vocal = uyaywa.
vocativo = uyay nina
voz activa = rurakuk yuyay.
voz pasiva = kasilla kak yuyay.

PICHKA PARLANAKUYMANTA SHIMIKUNA


Vocabulario de las cinco conversaciones

¡ay! = ¡ay! cuyta = el cuy


Alfonsoka = Alfonso cuytaka = el cuy
Alli puncha = buenos días Diosta = Dios
Allillami = bien nomás escuelaman = a la escuela
Almuzupi = en el almuerzo escuelamanta = de la escuela
apamukri = anda a traer imanalla = ¿cómo?
apamuychik = traigan imapitak = ¿en qué?
aparimukri = anda a traer cargando imashinatak = ¿cómo?
armakushkatami = que se ha estado bañando imata = que
Carlos = Carlos imata mana = nada
Carloska = Carlos imatatak = ¿qué?
churikuna = hijos imawantak = ¿con qué?

79
ishkay = dos rurasha = haré
japik = el que coge shamukuni. = estoy viniendo
japik shamukuni = estoy viniendo a coger shamun. = viene
japik shamuy = ven a coger shamuni = vengo
japisha. = cogeré shamushka. = ha venido
jatarichik = levántense shamuy. = ven
jatarikunchik = nos estamos levantando shamuychik = vengan
kanka = ¿y tú? shaykuni = me canso
kankunaka = ¿y ustedes? shuk = uno
karay = da de comer Tayta = Padre
kararkankichik = ustedes dan de comer tukushpa = haciendo
kay = este, esta tukuylla = todos
kay waskawan = con esta soga utka = pronto
kayka = he aquí, coge wakichi = guarda
kaypi = aquí wakichinapi = en el armario
killaka = mes wakichisha = guardaré
kuchi = puerco wamra = muchacho, joven
llamata = oveja wamrakuna = muchachos jóvenes
llankanaman = a trabajar washamanta = de la espalda
lluchunki = pelarás waskawan = con la soga
mamita = mamacita watamukri = anda a volver amarrando
Mamitallatak = mamacita mismo watasha = amarraré
mana = no wawakuna. = hijos muchachos
mañankapak = para pedir wawki = hermano
manarak = todavía no yachankika = pero, tú mismo sabes
mankata = la olla yakuman = al agua
matikuna = los platos yakumanta = del agua
matikunata = los platos yakuta = el agua
matita = plato yantata = la leña
mayllakrini = voy a lavar yanukrini = voy a cocinar
mayllasha = lavaré yanusha = cocinaré
mayllasha ninichu = no quiero lavar yanushachu = no cocinaré
mayllay = lava yarikan. = me da hambre
maypitak = ¿en dónde? Yayito = Papacito
Miku = Nicolás
Mikuman = a Nicolás
mikunata = la comida
mikunkapak = para comer
Mirianwan = con Mirian
Mirianwan ishkay tukushpa = entre los dos
con Mirian
muskushkanchikchu = ¿ustedes han soñado?
muskushkani = he soñado
muskushkanki = has soñado
ña = ya
ña, ña = ya, ya
ñami = ya
ninichu = no quiero
ñukaka = y yo
ñukanchikka = nosotros, nosotras
Equipo Misionero Itinerante
ñukataka = a mì
pakarishkanchik = hemos amanecido
puñupi = en el cántaro
ri = anda
risha = iré

80

También podría gustarte