Está en la página 1de 9

MORFEMAS KICHWA

El kichwa es una lengua aglutinante, es decir, es una lengua en la que las


palabras se forman uniendo morfemas y raíces independientes tales
como:

SUFIJO DEFINICIÓN NISHKAKUNA (EJEMPLO)

Indica el plural,
-kuna Pluralizador Paykunaka yachakuk-kunami kan.

Adverbializado
-ta r (=mente) Chay kuytsaka sumak-ta tushun.

Acusativo
(compl.
-ta directo) Jose tiyuka tanta-ta mikun.

-ta Prolativo Chay runaka shaykuk-ta purishka.

-pak Benefactivo Maria-pak mikunata apakuni..

Posesivo
/Genitivo
-pa (GEN) Mariaka pay-pa wasiman kayawarka.

-yuk Posesivo Tukuykunami llakta-yuk kanchik.


(inalienable)

Adlativo (de
-man dirección) Ñukanchikka Pujilí llakta-manmi rinchik.

Ablativo (de Ñukanchikka Pujilí llakta-mantami


-manta dirección) kanchik.

Locativo
(lugar
-pi /espacio) Atuk tiyuka urku-pimi kawsan.

-kama Terminativo Arininka-kama mashkasha.

-wan Instrumental Kuyllur wawaka yaku-wan pukllan.

Comitativo
-wan (Compañía) Saraka Juanchu-wan tushukun.

Rosaka kusa-ntin yunkaman rirka.


-nti(n) Inclusivo Tamya-ntin purimuni.

Runakunaka maki-purashpami
-pura Conjuntivo yanapanchik.
-shina Comparativo Pay-shinaka mana tiyankachu.

-lla Comparativo Kay wawaka mama-llami kan.

Chayta-lla ninkapak munarkani. Ñuka-


-lla Limitativo llamanmi kurka.

Kuyashka wawa-lla. Llakishka


-lla Afectivo? mamaku-lla.

Diminutivo
(sustantivo o
-ku adj.) Sumak sisa-ku. Kuyashka mama-ku.

Tanta-wata apamurkani. Mashi-wakuna


-wa Diminutivo tiyaripaychik (en el Centro)

-sapa Aumentativo Chay runaka yuyay-sapami kan.

-ruku Valorativo Payka shuk sasi-rukutami charin.

Habitual Puñuy-siki kashpaka mana imatapash


-siki (Reiterativo) paktankachu.

-siki ? Atukka urkus-ikipimi wacharishka.


Wasi-sikitami pichakrinchik.

-ka Topicalizador Paypak ñaña-ka yachachikmi.

Validador Tamyapak kusaka hampik-mi. Shina-


-mi /Enfático mi.

-mari (- Azuwata-mari apamuchun nirkani.


ma) Enfático Lllaki ma (Imbabura, Chimborazo)

Miku-y-ari. Shamu-y-ari. Apamu-y-ari.


-yari (- (Parece está formado por el
y+ari?) Reafirmativo imperativo -y mas ari)

Agentivo
(Asigna Ñuka panika awa-kmi. Taki-k runaka
-k función) raymikunapimi takin.

-chu Negativo Payka mana wasita charin-chu.

Otavalo llaktapi-chu raymikrinki. Pay-


-chu Interrogativo chu unkushka.

Kanka maypi-tak kawsanki. Imanalla-


-tak Interrogativo tak kanki.
Durativo (en el
-ku verbo) Karu llaktamantami shamu-kuni.

Payka yarikachi-shpami llankanata


-shpa Condicional sakirka.

-kpi Condicional Paykuna shamu-kpimi wasiman rishun.

-cha Incertidumbre Kusha-cha. Kuyanki-cha.

Kaya risha-chari. Shamuk killaka


-chari Dubitativo tamyanka-chari.

Ñuka rimashkata uyankashi. Mana


-shi Supositivo kayakpika shamunkachu-shi.

Ingresativo Wasimanmi ri-krini. Aswatami apamu-


-kri (empezar) krini.

-ri Reflexivo Ñanpi urma-rirkani.

Kanta rikunka-rayku tukuyta sakishpa


-rayku Causativo shamurkani.

-chi Causativo Wasi-chinami kanchik. Taytamamaka


ushushipak shutita killka-chinkapakmi
rirka. (?)

-manta Causativo Kan-mantami ari nirka.

-y Imperativo Shamu-y nikpika mana uyanki.

-y Infinitivizador Paktachi-y, Miku-y, taki-y

Kawsana. Takina. Muskuna. (Existe la


Infinitivo propuesta de cambiar el infinitivo -na
-na (verbo) por -y)

Kanka sumak-pachami killkanki. Alli-


-pacha Superlativo pacha. Runa-pachami kanchik.

-chun Propositivo Utka shamu-chun munani.

Mikun-kapak rishunchik. Takin-
-nkapak Propositivo kapak rirkakuna.

-mu Cislocativo Riobambamanta sha-muni.

-karin Afirmativo Paykarin ñami rishka.


/Contrastivo

-lli Maki-lli. Kunka-lli. Tunku-lli.

Terminativo Wañu-kta makarka. Wiksa nana-


-kta verbal kta asini.

-
nkakam Terminativo
a verbal Arininkakama

Chuchita ama anka apachunka rikura-


-raya (- Repetitivo yanami kanchik. Riku-rana (Amazonia)
ra) /Continuativo (también -ryana en la Sierra)

Desiderativo Ñukataka mishki tanta miku-nayan.


-naya (deseo) Waswatami upya-nayan.

-rak Continuativo Mana-rak rinichu. Chay-rak tutami kan.

Transformativo Murukunaka ñami raku-yashka.


-ya (verbo) Chishika yana-yashkami.

Ordinal (de Runa Rimay yachaypika ishkay-


-niki orden) niki patapimi yachakuni.
Yachay wasipika sukta-patakamami
-pata Orden? paktana.

-rka Pasado Antonioka Espñamantami sham-urka.

Gerundio Ñukanchikka tarpu-shpami


-shpa /Progresivo tikramunchik.

Chay wawaka shuk arawitami killka-


shka.  (Verificar si es lo mismo
Participio Perfectivo que Participio =pasado
-shka /Perfectivo “ado”, “ido”)

Kayaka wasimanmi ri-sha. Ñukaka


-sha Futuro paywanmi tupa-sha.

-shun Futuro Kunanka ñukanchik …

Primera
Persona
-ni Singural (Ñukaka) Antisuyumantami shamu-ni.

Segunda
Persona
-nki Singural (Kanka) Antisuyumantami shamu-nki.

-n Tercera (Pedroka) Antisuyumantami shamu-n.


Persona
Singural

Primera (Ñukanchikka) Antisuyumantami


-nchik Persona Plural shamu-nchik.

Segunda (Kankunaka) Antisuyumantami shamu-


-nkichik Persona Plural nkichik.

Tercera (Paykunaka) Antisuyumantami shamu-


-nkuna Persona Plural nkuna.

Verbo V

Sustantivo S

Adjetivo A

Adverbio ADV

Sufijo SUF

Prefijo PREF

También podría gustarte