Está en la página 1de 39

PRIMERA UNIDAD

Qallariq ñiqi yachanapaq (primera lección)

SUFIJOS VERBALES.

1) SUFIJOS FLEXIVOS.
FLEXIÓN DE PERSONA.
PERSONA SUJETO. Los sufijos de personas no son únicas, a lo largo de los
paradigmas verbales.
Dependen del modo y del tiempo.
-ni Primera persona
-nki Segunda persona
-n Tercera persona.
Ejemplos:
Mikhu –ni como
Mikhu –nki comes
Mikhu –n come

Ñuqa iskay YURAQ tantata mikhuni


Qam chunka millay wakata uyqanki
Pay, paqarin llaqtata purinqa
Pay tawa yana misita uywan
Pay, tutakama pukllay canchapi pukllan
Ñuqa huq yachaywasipi yachani
................................ ………………………………………………….
……………………………………….. ………………………………………………….
……………………………………….. ………………………………………………….
……………………………………….. ………………………………………………….
……………………………………….. …………………………………………………..
……………………………………….. …………………………………………………..

YACHACHIQ: BENJAMIN MANGO MAMANI 1


PERSONA OBJETO. En este caso no se marca la tercera persona objeto, porque es
ambiguo.
-yki 1ra a 2da persona
-wanki 2da a 1ra persona
-wan 3ra a 1ra persona
-sunki 3ra a 2da persona
Ejemplos:

YACHACHIQ: BENJAMIN MANGO MAMANI 2


Muchay = besar
Phaway /
Yanapay
Tiyay / tiyayki, tiyawanki, tiyawan, tiyasunki

Munay
Qhaway
Yanapay
Qipiy
Willay
Yachay
Apay
Khuyay
Uyariy
Riqsiy
Niy
Rimay

Qhawa –yki Te veo


Qhawa –wanki Me ves
Qhawa –wan Me ve
Qhawa –sunki Te ve
Musuq rimaykunata qillqay.
…………………………………………………………………………………………………………………….
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………

Riqsichinakuymanta:

1. Ñuqa Santusa kani.


2. Qam Demetrio kanki.
3. Payqa Martina. (ella es martina)
4. Qam Faustino kanki.
5. Ñuqa María kani. ¿Qamri? José
6. Qam Pedro kanki. ¿Payri? Lidia
7. Payqa José. ¿Ñuqari? Sandra

YACHACHIQ: BENJAMIN MANGO MAMANI 3


FLEXION DE NÚMERO. Como hemos visto en el caso de los pronombres
personales, los sufijos en singular y plural.
FLEXIÓN DE TIEMPO.
TIEMPO PRESENTE. Los sufijos de persona y tiempo son: ni, nki, n, nchis,
yku, nkichis, nku; singular y plural respectivamente
Ejemplos:
qhawa –ni veo
qhawa –nki ves
qhawa –n ve
qhawa –nchik vemos (todos)
qhawa –yku vemos (excluye)
qhawa –nki chis Ustedes ven
qhawa –n-ku ven/vieron

Qallariy ruraykuna: Rimanakuy


Mikhuyni
Mikhunki
Mikhun

Ñuqa tutapi wasiyta pichanani


Ñuqa qhatupi mikhunata rantini
Qam qhatupi mikhunata rantinki
Pay llaqtapi mikhunata rantin

TIYAKUY

Ñuqa WASIPI Tiyani (TIYAKUNI)


Taytay tiyanki (tiyakunki)
Tiyan (tiyakun)
Tiyanchik (tiyakunchik)
Tiyayku (tiyakuyku)
Tiyankichik (tiyakunkichik)
Tiyanku (tiyakunku)

Allin p’unchay Martín


Allin p’unchay Josefina.
¿Imaynalla?
Allillan.

YACHACHIQ: BENJAMIN MANGO MAMANI 4


¿Pitaq pay? Quien es el
Payqa tata Marcelo. El es papa marcelo
¿Pitaq chaqay runa? Quien es aquella persona
Chaqay runaqa Freddy. Aquella persona es fredy
¿Pitaq chay runa? Quien es esa persona
Chay runaqa José. Esa persona es Jose
¿Imataq chaqay? Que es aquel?
Chaqayqa wasi. Aquello es casa
Paqarinkama panay.
Paqarinkama turay.
Iskaymanta huk ruraynin: Riqsinapaq tapuykuna.

¿Imataq kay? Kayqa wasi.


¿Imataq chay? Chayqa awtu.
¿Imataq chaqay? Chaqayqa punku

Iskaymanta iskay ruraynin: Muyuyninchikpi kaqkunamanta rimarispa

Kay warmiqa k’acha runa.


Chay awtuqa, hatun.
Chaqay wasiqa, huch’uy.

TIEMPO PASADO. En el quechua existen dos formas de tiempo pasado:

a) EL PASADO EXPERIMENTADO. El sufijo es –rqa, se refiere a todo lo


realizado, conscientemente por el hablante, muy lejanamente.

Ejemplos:
Puklla –rqa –ni jugué
Puklla –rqa –nki jugaste
Puklla –rqa –n jugó
Puklla –rqa –nchik jugamos
Puklla –rqa –yku jugamos
Puklla –rqa –nki- chik Uds. jugaron
Puklla –rqa –n –ku ellos jugaron

Pukllana Canchapi Phawarqani, jampina wasita yanaparqani


Pukllana Canchata phawarqanki, jampina wasita yanaparqanki
Qayna punchaw, Masiywan Puno llaqtata Phawarqayku, jampina wasita
yanaparqan
Pukllana Canchata Phawarqan, jampina wasita yanaparqan
Pukllana Canchata Phawarqanchik, jampina wasita yanaparqachik
Pukllana Canchata Phawarqayku, jampina wasita yanaparqayku
Pukllana Canchata Phawarqankichik, jampina wasita yanaparqakichik
Pukllana Canchata Phawarqanku, jampina wasita yanaparqanku

YACHACHIQ: BENJAMIN MANGO MAMANI 5


Qayna punchaw

FRASES FUNDAMENTALES
A.Wasiykiman hamuRQAni. Vine a tu casa.
Sumaqta ruraRQAnki. Hiciste bien.
Llaqtaman riyta munaRQAn Quiso ir al pueblo.
P’anqata ñawinchaRQANchik. Leímos el libro.
Tataykimanta parlaRQAyku. Hablamos de tu padre.
Chakraykichikman riRQANKIchik. Fueron a su chacra.
Llaqtamanta kutimuRQAnku. Regresaron del pueblo.

B. T'antata rantikuRQANI. ………………………………………


Wasita rurachiRQANKI. ………………………………………
P’achata apamuRQAN. ………………………………………
Awtuta rantikuRQANCHIK. ………………………………………

EXPLICACIÓN GRAMATICAL
PRETÉRITO: "RQA"
muna – RQA – ni
muna – RQA – nki
muna – RQA -n
muna – RQA – nchik
muna – RQA – yku
muna – RQA – nkichik
muna – RQA – nku

DIÁLOGO "¿Imaynalla karikuckkanki, comadrey?"


"¿Cómo estás, comadre?”

I- Allin p’unchaw, comadrey, ¿imaynalla karikuchkanki?


J- Allillan, comadrey, ¿maymanta rikurimuchkanki? Unayña mana hamunkichu.
I- Mana pachay kanchu. Qhichwa kursupi kani. Ñawpaqta Punoman rirqani;
tatayta mamachaytawan watukurqani.
J- ¿Arequipakamachu rirqanki?
I- Arí, rirqani. ¿Arequipata riqsinkichu, comadrey?
J- Mana riqsinichu. Ñawpaqta tataymi Arequipapi tiyakurqan; kunanqa
Taknapi tiyakun. ¿Taknamanchu rirqanki?
I- Mana rirqanichu. Ancha karu. ¿Qanri, comadrey? ¿Rirqankichu? Ñawpaq
simanaqa hamurqani, mana kaypichu karqanki. No estuve aqui
J- Arí, Juli llaqtaman qusaywan rirqani. (si, yo con mi esposo fui al pueblo de
juli) Cuñadoy Acorapi wañurqan.
I- ¡Llakiy, a! Mana yacharqanichu. ¿Hayk’a unayta Acorapi llank'arqan?
J- Kinsa watata llank'arqan. (trabajo 3 años)
I- Sinchita llakikuni, comadrey. (me preocupo mucho)

YACHACHIQ: BENJAMIN MANGO MAMANI 6


b) EL PASADO NO EXPERIMENTADO. El sufijo es –sqa, se refiere a todo lo
realizado, de la cual no se tiene conciencia plena. Es propio de los mitos,
leyendas, etc.

Ejemplos:
Puklla –sqa –ni yo había jugado
Puklla –sqa –nki tú habías jugado
Puklla –sqa –n él había jugado
Puklla –sqa –nchik nosotros habíamos jugado
Puklla –sqa –yku nosotros habíamos jugado
Puklla –sqa –nki- chik Uds. habían jugado
Puklla –sqa –n –ku ellos habían jugado

Wasipi Mikhusqani / Qhatupi rantisqani


Mikhusqanki / Qhatupi rantisqanki
Mikhusqan / Qhatupi Rantisqan
Mikhusqanchik / Qhatupi rantisqanchik
Mikhusqayku / Qhatupi rantisqayku
Mikhusqankichik / Qhatupi rantisqankichik
Mikhusqanku / Qhatupi rantisqanku

MUSUSQ RIMAYKUNATA QILLQAY.


………………………………………………………………………………………………………………..
…………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………………………………..

FRASES FUNDAMENTALES
A. ¡Chay chhika karumanta hamuSQANI!
¡Chile llaqtamanta hamuSQANKI! Habias venido desde la ciudad de
Chile
¡Raymiman hamuSQA!
¡P’unchawninpi hamuSQANCHIK! Habias venido en su día
¡Yachachiqwan hamuSQAYKU! Habíamos venido con el profesor
¿Chaymanchu hamuSQANKICHIK?
¡Chayman hamuSQANKU! ESO HABÍAN VENIDO
PLUSCUAMPERFECTO: "SQA"
Ha–mu–SQA–ni HE VENIDO
Ha–mu–SQA–nki HABIAS
Ha–mu–SQA
Ha–mu–SQA–nchik HABIAMOS VENIDO
Ha–mu–SQA–yku HABIAMOS VENIDO
Ha–mu–SQA–nkichik
Ha–mu–SQA–nku

YACHACHIQ: BENJAMIN MANGO MAMANI 7


El pluscuamperfecto se expresa por la inclusión del infijo "SQA" seguido de la
terminación del presente del indicativo. En la tercera persona se suprime la
"N". (En el Perú se la mantiene: "hamusqan".)

Idea fundamental: evento pasado < no presenciado por el narrador.


Sorprendente

La característica "SQA" usada en este tiempo del verbo, expresa una


situación que causa sorpresa por presentarse repentinamente o por no
haber sido prevista.
Ej: ¡ChayamuSQA! ¡Había llegado!
¡Ukhu kaSQA! ¡Había sido profundo!
Q’uñi kasqa! Había sido caliente
Millay kasqa!

Karu kasqa! Lejos había sido


Millay kasqa!
Wira kasqa! Había sido gordo
Machasqa chayamusqa!
Munay kasqa!
Punchayña kasqa!
Allqu kasqa!
Chiri kasqa!
Huch’uy runa kasqa!
Pisi kasqa!
Warmi kasqa!

Mikhusqa! Había comido


Wañusqa! Había muerto
Wachasqa!
Puñusqa! Había dormido
Tususqa!
Tapusqa!
Waiqusqa
Liqisqa
Llinp’isqa
Sirasqa
T’irasqa

Ruqt’u kasqa = había sido gordo


Ñawsa kasqa = había sido ciego
Hup’sa kasqa = había sido mudo
Anayuq kasqa = había sido con lunar

Qelqasqa! Había escrito

YACHACHIQ: BENJAMIN MANGO MAMANI 8


Qhatqi kasqa!

Este tiempo expresa también situaciones que el narrador no ha presenciado


personalmente. Es valioso para relatar sueños, leyendas, eventos, etc.

Ej: Kunan tuta suwa, wasiman waykusqa.


Esta noche el ladrón había entrado a la casa

Los otros casos del pluscuamperfecto castellano, se traducen en quechua por


el pretérito perfecto con "RQA".

Ej: Qayna wata hamuRQAN. Había venido el año pasado.


Mana kaypichu karqanki. No habías estado aquí.

RIMANAKUY
¡Sumaqta raymichakusqa!
¡Se había festejado muy bien!
p- Allin p’nchaw, ¿imaynalla kakuchkanki?
E- allilan, ¿qanrí?
P- Allillanpuni?. ¿Maymanta hamuchkankiri?
E- María tiyaypaq wasinmanta hamuchkani; kunanqa paypaqta p’unchwnin.
Tukuy ayllun karumanta chayamusqa. Paywan kuska raymichakuyta
munasqaku.
P- ¿Maymanta chayamusqaku?
E- Juanqa Puno llaqtamanta chayamusqa, Paulinaqa Lima llaqtamanta
chayamusqa. Pablopis. Arequipa llaqtamanta. Tukuy ninku sumaq p’achata
tiyaypaq apamusqaku.
P- ¿P’achata rikunkichu?
E- Arí, munaypuni kasqa, ¡ancha k'achitu kasqa!
P- ¡Tiyaykiqa sumaqta raymichakusqa!
E- Arí, sumaqta mikhunku, sumaqta machanku, sumaqtataq tusunku.
P- ¿Tiyaykiri sinchitachu kusikusqa?
E- Arí, sinchita kusikun (SÍ, demasiado se alegra)

TIEMPO FUTURO.Los sufijos para cada una de las personas gramaticales son:
saq, nki, nqa, sun, saqku, nkichis, nqaku; en singular y plural
respectivamente.
Ejemplos:
Puklla –saq jugaré

YACHACHIQ: BENJAMIN MANGO MAMANI 9


Puklla-nki jugarás
Puklla –nqa jugará
Puklla -sun jugaremos
Puklla –saqku jugaremos
Puklla –nqaku ellos jugarán

Mamay mincha tantata


rantisaq/rantinki/rantinqa/rantisun/rantisaqku/rantinkich
is/rantinqaku
Mincha
Tatay paqarin mikhunqa
Tatay chaya munka
Musuq rimaykunata qillqay.
…………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………………………….
DIÁLOGO "Hukta willasqaykichik."
"Voy a avisarles una cosa."
M- ¡Yachaqaqkuna, sumaqta uyariwaychik! ¡Qhipan lunista examen final
kanqa!
A- ¡Llakikuy, tatáy! Ñuqaqa mana atisaqchu. Camionta allinchayta
yachani, qhichwata mana yachaniraqchu.
M- ¿Aqhatapis upyayta yachanki, Alberto, manachu
A- Arí, tatáy.
M- Raymimanpis riyta yachanki, ¿manachu? Sipaswan tusuyta
yachallankitaq, ¿manachu? ¡Kunan rikurinki, Alberto!
A- Arí, taytay Manuel. Chaywanpis nuqaykuqa examenmanta mana
yacharqaykuraqchu.
M- ¿Manachu yachachiqkunaqa willasunkichik?
A- Manaraq, don Manuel.
M- ¿Don Germán willasunkichikchu manachu?
A- Manaraq, wiraqucha Manuel.
M- ¡Waw! ¡Qunqapusqa! — ¡Caramba! ¡Se había olvidado!
J- ¡Wak P’unchawpaq kachun, don Manuel! ¡Miercolisllapaq kachun!
M- Khusapuni. Yachachiqkunawan parlasaq. Q'aya willasqaykichik.
A- ¡José, sinchita kusikuni! Lunes ch'isi huk sumaq raymi kanqa Puno
llaqtapi...

FLEXIÓN DE MODO. Está fusionado entre el tiempo y la persona,


distinguiéndose cuatro modos:

YACHACHIQ: BENJAMIN MANGO MAMANI 10


a) MODO INDICATIVO. En este modo, la acción indica un hecho real tangible,
aún cuando sea futuro. Este modo lo tratamos en “flexión de persona y
flexión de tiempo”.

b) MODO SUBJUNTIVO O POTENCIAL. La acción parece como algo


puramente factible, virtual, algo que podría ocurrir. Tiene dos formas:

El sufijo –man
Mikhuy –man comiera
SUFIJO: "MAN"
Este sufijo indica la dirección:
──────►
A o Hacia

Ej: LlaqtaMAN rini. Fui al pueblo.

FRASES FUNDAMENTALES
A. Sapa p'unchay riNI
Sapa p'unchay riNKI.
Sapa p'unchay riN
B. ¿Hayk’aq QAM rinki? Tú Cuando vas a ir?
ÑUQAqa sapa p'unchay riNI. Yo voy todos los días
¿Hayk’aq PAY riN? EL Cuando irá/va?
PAY sapa p'unchay riN. El va todos los días
C. PunomaMANTA hamuni.
ArequipaMANTA hamunki
EstacionMANTA hamun..
D. LlaqtaMAN rini. Voy al pueblo
WasiMAN rinki. Vas hacia la casa
urquMAN rin Irá a la casa
DIÁLOGO "Camino a Puno"
A- ¿Imaynalla, wiraqucha Germán? ¿Allillanchu kachkanki? Como esta señor
German? Estas bien?.
G- Arí, allillan kani, Alberto. Si estoy bien, alberto
A- ¿Mayman rin kay trenri?
G- Qusquman rin / iré a a cusco
A- ¿Maymanta chayamun
G- Punomanta chayamun.
A- ¿Punomantachu chayamunki? Has llegado de puno
G- Mana, Arequipamanta chayamuni. No,llegué de arequipa
A- ¿Hayk’aqtaq chayamurqanki? Cuando has llegado?
G- Kunan tutamanta chayamuni. esta noche llegué
A- ¿Arequipa karuchu? Arequipa es lejos
G- Mana karuchu, Alberto. ¿Manachu riqsinki? No es lejos Alberto. No conoces?
A- Mana riqsinichu no conozco

El sufijo –waq

YACHACHIQ: BENJAMIN MANGO MAMANI 11


Mikhu –waq comieras

Phawawaq

Jose yachachiqwan yachay wasipi yachawaq

Yachay wasipi qam yachawaq

riqsiwaq
Llank’awaq
…………………………………………. ……………………………………….
…………………………………………. ……………………………………….
…………………………………………. ……………………………………….
…………………………………………. ……………………………………….
Musuq rimayta qillqay.
……………………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………

Qallariy ruwaykuna: Rimanakuy

Allin p’unchay Jose. Buen dia jose


Allin p’unchay Ricardo. Buen dia ricardo
¿Imatataq rantichkankiri? Y que estas comprando
Llimp’inakunata. Pinturas, colores
¿Ima llimp’ikunatataq rantichkankiri? Que pint
Pukata, q’umirta, yanata, q’illuta, anqata ima. Rojo, verde, negr, amarillo
¿Imapaqtaq rantichkankiri? Para que estas comprando
Siq’ikunata llimp’inaypaq. Para pintar los cuadros / dibujos
¿Ima siq’ikunatataq llimp’inkiri? Y que cadros vas a pintar?
Wallpata, wasita, sach’ata ima. Gallina, casa, y arbol
¿Imapaqtaq llimp’inkiri? Y para que vas pintar?
Llimp’iy atipanakuymay rinaypaq. Para ir a la competencia / concurso de
dibujos.
Q’ayakama/paqarinkama Jose.
Q’ayakama/paqarinkama Ricardo.

c) MODO IMPERATIVO. Expresa una orden directa. Los sufijos para ello son.
Y chun, sun, ychis, chunku, sunchik; en singular y plural respectivamente.
Ejemplos:
Puklla –y ¡juega!
Puklla -chun ¡que él juegue!
Puklla -sun ¡juguemos!
Puklla -ychis ¡jueguen!
Puklla –chunku ¡que jueguen!
Puklla -sunchis ¡juguemos!

YACHACHIQ: BENJAMIN MANGO MAMANI 12


Musuq rimayta qillqay.
…………………………………………………………………………………………………………………………….
……………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………….
……………………………………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………………………………………………

"Pablocha q'aytu p'achata apamuchun."


"Que Pablito traiga la ropa de lana."
M- ¡Pablocha, hamullay! ¡Q'aytu p'achata hawamanta apaykamuy!
P- ¡Mamay, tienda man richkani! Sara hank'ata rantiyta munachkani.
M- Mana kunitan rinkichu; achhkha llank’ana kan. ¡Qhaway, Andrés tiyuyki
hamuchkan!
A- ¿Imaynalla kakuchkanki, María? —
M- allillan, Andrés, waykumullay. ¡Tiyarikuy! ¿Hayk’aq chayamurqankiri?
A- Kunitan chayamuni. Ahijadoypaq quri relojta rantimuni. Jueves paypaqta
paqariynin, ¿icharí? Pablocha, ¿waqachkankichu? ¡Ama waqaychu,
Pablocha! ¿Imamanta llakikuchkankiri?
P- Tiendaman riyta munani; sara hank'ata munachkani.
M- ¡Mana rinqachu! Kay q'aytu p'achata t'aqsayta munachkani. ¡Unuta
apamuchun!
A- Nuqa apamusaq. Huk chhikallata richun; chaymanta mamaykita
sumaqta yanapanki, Pablocha.¿Icharí?
P- Arí, tíyuy ... yusullpay kunachan kutirimusaq.
M- ¡Juanacha, chay q'aytu p'achata hawamanta apaykamuy!
J- ¡Ñawinchachkani, mamay! iPablocha q'aytu p'achata apaykamuchun!

LA SUBORDINACIÓN

1. LA APROXIMATIVA.

a) APROXIMATIVA ANTICIPATORIA. El sufijo es –spa, expresa un proceso


previo respecto a la acción del verbo principal, que subordina al otro.

Ejemplos:
Llamka –spa pisipani Me canso después de trabajar.
Mikhu –spa hamun Vino después de comer.
PUKLLASPA YACHANI / kirikuni
…………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………….
PARTICIPIO PRESENTE: "SPA"
Expresa contemporaneidad de dos acciones.

YACHACHIQ: BENJAMIN MANGO MAMANI 13


Participio presente "SPA"< La misma persona realiza las dos accione

Para expresar la contemporaneidad de dos accionas se utiliza el participio


presente con la característica "SPA".

Ej: Qhichwata parlaSPA runawan yuyaychakuni.


Hablando quechua, me entiendo con la gente.

Se usa la partícula "SPA" cuando la misma persona realiza las dos acciones.

Ej: KutimuSPA wawqinwan tuparqan.


Regresando, se encontró con su hermano.

La partícula "QA", por razón de eufonía, es muy usada con el participio


presente.
Ej: Llaqtaman rispaQA pullirata rantimusaq.
Yendo al pueblo, compraré una pollera.

FRASES FUNDAMENTALES
A. Qhichwata parlaSPA runawan yuyaychakuni. Hablando quechua con la
persona me entiendo
Llaqtaman riSPA pullirata rantimusaq. Yendo al pueblo comprare la pollera
B. Qhichwata parlaSPA pantani hablando quechua me equivoco
Llaqtaman richkaSPA Mariawan tupamuni. Yendo al pueblo me encontré con
maria
Campamentoman yaykuchhaSPA qhuya runata rikurqani. Ingresando al
campamento vi al minero.
C. MANARAQ llaqtaman chayaSPA atuqta rikuni.
MANARAQ wasiman waykuSPA payta waqyani.
D. ChakraMANTA kutimuSPAña wawqiywan tuparqani.
LlaqtaMAN riSPAraq pullirata rantimusaq.
E. MANA qhichwata parlaSPAqa mana runawan yuyaychakunichu.
F. ATISPA MANA ATISPA hamusaqpuni.

b) APROXIMATIVA SIMULTÁNEA. También el sufijo es –spa, (es


fundamental las circunstancias de los hechos en las que ocurre el
acontecimiento) expresa una acción simultanea de los verbos.
Ejemplos:
Mikhu –spa -m asikunki te ríes comiendo
Waqa –spa ripun se fue llorando

Mamay mikhuspa asikun.


Panichay waqaspa ripun.
Carlos yachaywasipi qillqaspa riman
Tatay pukllana canchapi pukllaspa parlan

YACHACHIQ: BENJAMIN MANGO MAMANI 14


Ruray.
………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………..

c) LA SUBORDINACIÓN OBVIATIVA. El sufijo para este caso es –qti (-pti),


establece relación entre sujetos diferentes, requiriendo el verbo
subordinado, la referencia personal.
Ejemplos.
Hamu -pti –n tususun si viene bailaremos
Rikuwa –pti –yki waqasaq si me ves lloraré
Wayk’uqtin mikhusunchik si cocina comemos
Parlaqtin uyarini
Puñuqtin kusikuni cuando duerme me alegro
Wañuqtin waqasunchik si muere lloramos

Pukllaqtin parlasunchik

Pay hamuptin tususun


Mana rikuwaptiyki ñuqa waqasaq
……………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………
FRASES FUNDAMENTALES
A. Qhichwapi parlaQTIY kusikunku.
Qhichwapi parlaQTIYKI kusikunku.
Qhichwapi parlaQTIN kusikunku.
Qhichwapi parlaQTINCHIK kusikunku.
Qhichwapi parlaQTIYKU kusikunku. Si hablamos en quechua se alegran
Qhichwapi parlaQTIYKICHIK kusikunku. Si uds hablan en quechua se
alegran
Qhihwapi parlaQTINKU kusikuni.
B. Qhichwapi parlachkaQTIy kusikunku.
Qhichwapi parlachkaQTIyki kusikunku.
C. ManaraQ hamuchkaQTIY Pedro ripurqan. Aun cuando no hemos venido
todavía Pedro se fue
Manaraq hamuchkaQTIYKU ripUrqan.

2) SUFIJOS DERIVACIONALES.

DERIVACIÓN DEVERBATIVA. Estos sufijos derivan de verbos a partir de


raíces. Expresan nociones gramaticales y semánticas. Existen tres grupos de
esto sufijos:

DEÍCTICOS

a) INDUCTIVO. El sufijo es –yku, indica movimiento de fuera hacia adentro.

YACHACHIQ: BENJAMIN MANGO MAMANI 15


Ejemplos:
Apa –yku –y llevar adentro
Pusa –yku –y conducir hacia adentro
Kuti –yku –y regresar/ volverse

Qhawaykuy
Pukllaykuy
Uyaykuy
riykuy

Nuqayku t’antata irqikunaman apayku.


Qharikuna unuta chakraman pusaykun.
Warmikuna mikhuna waykuq kutiykun.
…………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………

DIÁLOGO "En el tren a Puno"


C- ¿Imaynalla? Como estas
M- allillan. bien
C- ¿Pitaq pay? Quien es el?
M- Payqa wiraqucha Francisco. El es el señor francisco
C- ¿Pitaq chaqay? Quien es aquel
M- chaqayqa Lucas.
C- ¿Pitaq chay? Quien es ese
M- Chayqa Carlos es Carlos
C- ¿Imataq chaqay? Que es aquel
M- chaqayqa llaqta.. Es pueblo
C- ¿Imataq kay? Que es esto
M- Kayqa Puno llaqta. Esta es la ciudad de Puno

b) DEDUCTIVO. El sufijo es –rqu, indica movimiento de dentro hacia fuera.


Ejemplos:
Wikch’u – rqu –y arrojar hacia afuera
Qhawa – rqu –y ver afuera
Upya – rqu –y tomar

llusirquy
aparquy
aysarquy
hunp’irquy
picharquy
phukurquy

Mikhunanta khuchiman wikch’urquy.

YACHACHIQ: BENJAMIN MANGO MAMANI 16


La comida

Pedrucha chay runata qhawarquy.

Pedrito mira esa persona.

Papay, chay aqata upyarquy.

…………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………

INTERROGACIÓN DE TEXTOS.

Ch’aqu pitu ruramapaq, wayk’unapaq qillqasqata ñawinchay:


Lee la receta de la preparación del ch’aqu:

Plato de arcilla
Sal
Cucharon de

/preparación
1. Poner el chaco en un plato de arcilla.
2. Echar agua fría
3. Poner sal al gusto
4. Mover con una cucharita pequeña

YACHACHIQ: BENJAMIN MANGO MAMANI 17


Con este preparado

c) ASCENSOR. El sufijo es –rku Se utiliza con verbos de movimiento;


desplazamiento de abajo hacia arriba. En nuestro quechua sureño se ha
perdido, sin embargo podemos rescatar los siguientes.
Ejemplos.
Warkhuy cuelga
Juliacha aychata kaspiman warkuy.
Mamay ch’uqutunta pirqaman warkhun mama cuelga su sombrero en la
pared.
………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………
d) DESCENSOR. El sufijo es –rpu Se utiliza con verbos de movimiento;
desplazamiento de arriba hacia abajo. En nuestro quechua sureño se ha
perdido, sin embargo podemos rescatar los siguientes.
Ejemplos.
Tarpuy ¡siembra¡
Mariyacha sarata chakranchispi tarpuy.
Kunan punchay papata tarpusaq
Tatay machwata tarpun
………………………………………………………………………
……………………………………………………………………..
……………………………………………………………………..

RIMANAKUY "En el tren a Cusco"


A- ¿Imaynalla, don Germán
G- Allillan, Alberto, ¿qanri?
A- Waliqlla. ¿Imataq kaykuna?
G- Kaykunaqa urqu.
A- ¿Chaykunari?
G- Chaykunaqa atuqkuna.
A- ¿Imataq chaqaykuna?
G- chaqaykuna mayu.
A- ¿Kaykunari?
G- Kaykunaqa chakra
A- ¿Chayri?
G- Chayqa munay t’anta.
A- ¿Imamantataq
G- hak’umanta.

e) CISLOCATIVO. El sufijo es –mu, se utiliza con verbos de movimiento,


indica dirección hacia el hablante.
Ejemplos:
kuti –mu –y regresa
apa –mu –y trae

YACHACHIQ: BENJAMIN MANGO MAMANI 18


llaqtaman
llaqtaman phawamuy
hamuy
purimuy
qhatimuy arrear
qatipamuy perseguir
uraqamuy
astamuy
phawamuy
Chay karu llaqtamanta usqhaylla kutimuy.
Chaqay wayk’unata apamuy.
………………………………………………………………………
……………………………………………………………………..
……………………………………………………………………..
……………………………………………………………………..
INFIJO: "MU"
IDEA FUNDAMENTAL:

EL LUGAR
MOVIMIENTO HACIA... DE DONDE
──────────────► SE HABLA

La idea fundamental expresada por la partícula "MU" es de movimiento hacia


el lugar de donde se habla o de una acción que lleva esa misma idea. En este
caso puede expresar el hecho de venir de allá hacia acá y también partir de
acá, ir haciaallá y regresar acá.
Ej: Q'ipita apaMUsaq. Voy a traer el bulto.

PARTIR DE ACÁ ─────►


IR ALLÁ
REGRESAR ◄───────
Ej: RantiMUsaq. Voy a ir a comprar.

FRASES FUNDAMENTALES
A. Q'ipita apaMUsaq.
¿Hayk'aq chayaMUnki?
Wasiman yaykuMUn.
Kunitan hurquMUychik.
Tatituq wasinmanta lluqsiMUnkichik.
Wawqiykikuna wahakaMUnku.
B. huk P’anqata rantiMUsaq.
Q'ipita apaMUsaq.
C. ParaMUchkan.
WayraMUchkan.
D. Wasiyman risaq.
RuraMUsaq.
RuraMUnki.

YACHACHIQ: BENJAMIN MANGO MAMANI 19


RIMANAKUY "T'ikakuna phutumunqanku, t'ikanqaku ima."
"Las flores van a brotar y florecer."

P- ¡Teresa, p'achata hawamanta hapamuy! Kunitan paramunqa.


T- ¿Paramunqachu?
P- Arí, sinchita wayramuchkan.
T- ¡Kusikuni! T'ikasqa k'achituta phutumunqanku t'ikamunqankutaq.
¿Manachu rit'imunqa?
P- Mana, kay punapi mana rit'imunchu. Urqu patapi rit'imun qasamuntaq;
kaypiqa mana.
T- P'achata apamusaq. Kunitan paramunqa, arí.
P- Q'aya t'ikasta pallasunchik cursupitaq churasunchik. Tukuy yachakaqkunaqa
kusikunqanku.

f) TRASLOCATIVO. El sufijo también es –mu, se utiliza con verbos que no


son de movimiento, indica.
Ejemplos:
Mikhu –mu –y anda ve a comer
Puñu –mu –y anda ve a dormir

Maria wak mut’ita mikhumuy.


Andrés wak puñunapi puñumuy.

Qelqamuy llamkamuy, takimuy, phukumuy, llinp’iuy,


malliy / probar, machamuy/ beber cerveza

Tusumuy, upyamuy
……………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………..
KUTICHISUN.
Está lloviendo. Paramuchkan
Está brotando. Phutumuchkan ch’ikchiy
Está floreciendo. tikamuchkan
Está helando. Q’asamuchkan
Está nevando. ritimuchkan
Está haciendo viento. wayramuchkan
Está haciendo sombra. Llanthumuchkan
Está granizando. Chikchimuhckan
Esta garuando sullamuchkan

g) OSCILATIVOS. El sufijo es -ykacha, se utiliza con verbos que indican


acción en diferentes direcciones no son de movimiento, indica.
Ejemplos:
Puri –ykacha caminar sin rumbo

YACHACHIQ: BENJAMIN MANGO MAMANI 20


Puriykachay = caminar sin rumbo
Apa –ykacha llevar de aquí para allá

Runa chakra ukhupi puriykachan.


Haytaykachay
Rantiykachay
Rimaykachay
riykachay

Mamay unuta apaykachan.


…………………………………………………………………………..
…………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………

YACHAY WASI AYLLU

Iskay ñiq'i wasinchikmi yachay wasiqa. LA ESCUELA ES NUESTO SEGUNDO


HOGAR Qhari warmi irqikunam kastilla simi, qillqay,TANTOS HOMBRES COMO
MUJERES ESCRIBEN EN CASTELLANO ñawinchay yachaq rinchik. Huk
llaqtakunap yachaynin huqariq, kikin ayllup yachayninkuna, yuyayninkuna
yachaqaq purinchik.
Qhari/ warmi yachay wasi umalliqqa, yachay wasip runankunap alli allin
kawsayninta chiqanchanku. Warmi qhari hamawt'akuna irqikunaman
imaymana Yachaykunata yachachinku. Irqikunap sunqunta umantawan
munayta yuyaychanku puquchinku ima.

SUFIJOS GRAMATICALES

a) CAUSATIVO. El sufijo es –chi, indica que el verbo tiene implícito un


sujeto.

Ejemplos:
Puñu –chi -y hacer dormir
Llaki –chi –y causar pena

Mamay wayqeta waqachiy

Munachiy (hacer querer)


MIKHUCHIY
LLANKACHIY
UPYACHIY
T’AQSACHIY

Wak wallpakunata puñuchiy


Panchucha mamaykita llakichiy.
………………………………………………………………………….

YACHACHIQ: BENJAMIN MANGO MAMANI 21


……………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………..
…………………………………………………………………………..

IDEA FUNDAMENTAL:
HACER REALIZAR AQUELLO INDICADO POR EL VERBO

Ej: Wasita ruraCHIni. He mandado hacer una casa.


Qhichwata yachaCHInqa. Enseñará quechua. (hará saber)

"DEJAR"
También expresa la idea de: "PERMITIR"
"LOGRAR"

Ej: Qullqita chinkaCHIn. Ha dejado perderse el dinero.


Alquta ayqiCHIn. Ha dejado escapar al perro.

RADICAL DEL VERBO + CHI + KUMU + TERMINACIÓN

El infijo "CHI" es muy usado con varias otras partículas, entre ellas "MU" y
"KU".
Ej: Wasita ruraCHIKUnki. Te has mandado hacer una casa.
Q'ipita apaCHIMUnki. Harás traer el bulto.

Irqikunata purichimuni he enviado a los niños


uywakuna mikhuchimuni

qarpay (regar a agua o liquido)


parquy

tikata unuwan qarpachimuni

FRASES FUNDAMENTALES
A. Wasita ruraCHlni.
Pirqata ruraCHInki.
Manuta qupuCHInku.
B. Qullqeita chinkaCHln.
Papasta chayaCHIn.
Mamanta kusiCHln.
Chaski qillqata apaCHIsaq.
Qhichwata yachaCHInqa.
C. Q'ipita apaCHIMUnki.
Alquta wasimanta lluqsiCHIMUnki.
huk wasita ruraCHIKUnki.
huk hanp’arata rantiCHIKUnki.

YACHACHIQ: BENJAMIN MANGO MAMANI 22


b) ASISTIVO. El sufijo es –ysi, indica ayuda o acompañamiento.
Ejemplos:
Puñu –ysi –y acompañar a dormir
Llamka –ysi –y ayudar a trabajar

Mukhuysi
Pukllaysiy
Puriysiy
Tusuysiy

Juancha, awichaykita puñuysiy.


Mario papaykita llankaysiy.
…………………………………………………………………..
…………………………………………………………………..

Rantisqa mikuykunapa siqinkuna

Kay siq’ikunata qhaway: ¿Imantaq allinpuni rikukun?, ¿Sutinchu?,


¿Llimpinkunachu?, ¿Siqinkunachu?

Kay mikuykunapa siq’inkunata allin riqsinapaq kaqninkunata


qhawarisunchik:
Sutin: …………………………….
LIasaynin: …………………………….
Ruraqkunapa sutin: ……………………………
Imatapas willarinapaq: ……………………………
Ima suyupi rurakusqan: ……………………………
Kikin kasqan riqsinapaq: ……………………………
Haykapikama mikuna kasqan: ……………………………

YACHACHIQ: BENJAMIN MANGO MAMANI 23


Llamkamunapaq: ……………………………

Huk rantispa mikhuypa siq’inta apamuspa, kay tapukuykuna kutichiy.

1. ¿Ima sutiyuqmi kasqa? ………………………………………………………………


2. ¿Mayqin simipi qillqasqataq? ……………………………………………………………..
3. ¿Pikunataq rurasqaku? ………………………………………………………………
4. ¿Maypitaq rurasqaku? ………………………………………………………………
5. ¿Haykapikamataq mikhuna kasqa? ……………………………………………………………..
6. ¿Imaninmantaq RUC? Tapurikamuy. ……………………………………………………………..

c) REFLEXIVO. El sufijo es –ku, indica acción que recae sobre el propio


sujeto y beneficio o provecho personal.

Ejemplos:
Riku –ku –y mirarse uno mismo.
Tusu –ku –y bailar con satisfacción.

Wak lirpupi uyaykita qawakuy.


Wata huntakuynikipi tusuykuy.
……………………………………………………………………….
……………………………………………………………………...
………………………………………………………………………
INFIJO: "KU"
RADICAL DEL VERBO + KU + TERMINACIÓN DEL VERBO

La partícula "KU" hace el verbo reflexivo. Puede usarse con este sentido en
todos los tiempos del verbo.

Ej: Ñanpi urmaKUni. Me he caído en el camino.

A veces añade sentido de provecho para el mismo sujeto.

Ej: Camionta rantiKUni. Me he comprado un camión.


T'antata mikhuKUni. Me he comido el pan.

FRASES FUNDAMENTALES
A. Ñanpi urmaKUni.
Ñanpi urmaKUnki.
Ñanpi urmaKUn.
B. Tukuy sarata mikhuKUnchik.
Tukuy sarata mikhuKUyku.
Tukuy sarata mikhuKUnkichik.
Tukuy sarata mikhuKUnku.
C. Q'ipita apaKUsunchik.
Q'ipita apaKUsqayku.

YACHACHIQ: BENJAMIN MANGO MAMANI 24


Q'ipita apaKUnkichik.
Q'ipita apaKUnqanku.
D. Ch'uluta rantiKUni.
Ch'uluta rantiKUnki.
Ch'uluta rantiKUn.
E. Tukuy sarata mikhuYKUnchIK.
Tukuy sarata mikhuYKUyku.
Tukuy sarata mikhuYKUkunchik.

RIMANAKUY "Lucas Albertowan."


"Lucas y Alberto."
L- ¿Imaynalla, Alberto?
¿Sumaqtachu samarikunki?
A- Arí, sumaqta samarikuni. ¿Qanri?
L- Nuqaqa, mana. Mana puñuyta atinichu.
A- Nuqaqa sumaqta puñuni. Kunanri... qhichwata yachakasaq.
L- ¿Maypitaq tiyarikunki?
A- Qhawana larupi tiyarikusaq. Ahinamanta aswan usqhayta cursomanta
lloqsisaq.
L- Wakinkuna manaraq hamunkuchu. Paykunata machkharisaq.
A- Nuqaqa kaypi kakusaq. Qhichwata yachaqasaq. Mana pantayta munanichu.
L- Kusikuni, Alberto, sumaq yachakaqq kanki.
A- ¿Sumaq yachakaqmanchuq rikch'akuni?
L- Kunan, arí, rikch'akunki. ¿Paqarin?...

d) RECIPROCO. El sufijo es –na unido a -ka, indica acción mentada por la


raíz, tiene efectos recíprocos entre los sujetos.

Ejemplos:
Rima –na –ku –y dialogar
Maqa –na –ku –y pelearse

Llamk’anaykipaq, turiykiwan rimanakuy.


Wak qharimasiykiwan maqanakuy.
……………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………..

e) BENEFACTIVO. El sufijo es –pu, indica acción realizada en beneficio de una


tercera persona.

Ejemplos:
Aklla –pu –y escógeselo
Qillqa –pu –y escríbeselo

Allin sarachakunata mamaykipaq akllapuy.


Huq willakuyta irqikipaq qillqapuy.

YACHACHIQ: BENJAMIN MANGO MAMANI 25


……………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………

EXPLICACIÓN GRAMATICAL
"PU"
(1) EXPRESA lo, los la, las
Dos papeles fundaméntalas: (2) HACE REFLEXIVO

La partícula "PU" tiene un uso amplio y muy diverso. Dos son sus papeles
fundamentales: expresar "lo", "la" y hacer reflexivos ciertos verbos. Pero nunca
traduce la idea de "provecho para sí", idea que es expresada por el infijo "KU", sino
"provecho para otro".

"PU" = (LO)

a) "LO SUYO A EL": Este caso no tiene la forma pronominal.

Ej: AllinchaPUsaq. Se lo arreglaré.

b) "LO MIO PARA MÍ": Esta expresión traduce la idea de "a cuenta mía" y contiene
necesariamente la forma pronominal "a mí".

Ej: qhatuPUwanki. Me lo has desvenden

c) "LO TUYO A MÍ": Aunque esta expresión se parezca a la anterior ("lo mío para mí"),
el sentido general de la conversación indica claramente de cual de los casos se trata.
Puede expresar una orden o también un ruego.

Ej: Wasiykita qhatuPUwanki. Me la venderás tu casa.

d) "LO TUYO PARA TÍ": Esta expresión traduce una acción hecha en favor de otra
persona. Lleva la forma pronominal.

Ej: qhatuPUsqayki. Yo te lo venderé.


QhatuPUnqa. El te lo venderá.

e) "LO TUYO A EL": Esta forma del verbo, por motivos obvios, no lleva la forma
pronominal.
Ej: Wasiykita qhatuPUnki. Se la venderás tu casa.

RIMANAKUY "Aynipi wasiykita rurapusqaykiku."


"Te lo haremos tu casa en conjunto."
L- ¡Julio, ama qunqankichu! Kunan Ch’isi Victorpaqman risunchik.
J- ¿Imaman, a?
L- Wasinta allinllachipusunchik.
J- ¿Tikakuna kanchu?
L- Ñawpaq killa paramurqan; hallp'aqa t'uruyapurqan. Victorpaqta llaqtamasinnin
achkha tikaka rurapunku; kunanqa tikakuna ch'akinkuña.
J- Víctor hamuchkan. Paywan parlasunchik.
V- ¿Imaynalla kankichik?

YACHACHIQ: BENJAMIN MANGO MAMANI 26


L- Allillan, Víctor, ¿qanrí?
V- Nuqapis. Favorta mañasqayki, Lucas, wasiyta ruraysiwaychik.)
L- ¿Llaqtamasiyki yanapanqakuchu?
V- Arí, tukuy yanapanqaku.
L- Nuqaykupis risaqku. Aynipitaq wasiykita rurapusqaykichik.
V- Añay, Lucas, Ripusasaq
L- Ripullay, Víctor. Paqarin hamusaqku
V- Paqarinkama.
L- Paqarinkama kachun.

f) DITREMENTATIVO. El sufijo también es –pu, indica acción realizada en perjuicio


de una tercera persona.
Ejemplos:
P’aki –pu –y rómpeselo
Saqi –pu –y abandónalo/déjalo

Kay k’aspita turaykipaq p’akipuy.


Mana puquchiq chakraykita saqipuy.
………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………….

SUFIJOS ASPECTUALES. Son sufijos, en las que el hablante en cara la acción del
verbo; esta puede ser perfectiva, puntual, imperfectiva, repetitiva, etc. Estos sufijos
son:

a) INCOACTIVO. El sufijo es –ri, expresa el inicio del proceso verbal o la


realización parcial de la misma. Ejemplos:

Apa –ri –y comienza a llevar


Rima –ri -y comienza a hablar

Mihkunata wawqikiman apariy.


Imayna tarpusqaykita rimariy.
…………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………

EXPLICACIÓN GRAMATICAL

SUFIJO: "Rl"
Este infijo, muy usado, traduce la idea de cortesía, suavidad, cariño, ruego suave.

Ej: Llaqtaman pusaRlway. Llévame al pueblo, por favor.

Sirve también para expresar una invitación cortés.

Ej: TiyaRIkuy. Siéntate, por favor.

YACHACHIQ: BENJAMIN MANGO MAMANI 27


También puede expresar un reproche cariñoso al traducir el popular "pues".

Ej: SuyaRIy. Espera, pues.

RIMANAKUY "Francisca, ¡rikuwaman risun!"


"Francisca, ¡iremos al mercado!"

E- Francisca, ¡rikuwaman risun!


F- ¿Manachu wayk’uq rinqa
E- Mana, cuentanpi risunchik. Señora, ¿imata rantimusunchik?
L- Verdurata rantimuwaychik; phichqa kilo khuchi aychatataq apamuwankichik.
E- ¿Hayk’ataq? ¿Phichqa kilostachu ninki?
L- Hinalla, chay yachaqaqkuna anchata mikhunku.
E- ¿Papatari? ¿Rantimunqakuchu?
L- Arí, iskay arrobata rantinkichik.
Misk’i rurukunatapis rantinkichik.
E- Qullqita quriwayku, señora.
L- Kay iskay pachakta hap’iy, sipas.
E- Ya. Ratukama, Panay.
E- ¡Achkha runa tiyan kanchapi, Francisca! Chay panaymanta rantimusunchik.
M- ¡Rantirikuway!
E- Achkhata rantisaq. Rebahawanki panay.
M- Arí, sipas.
E- ¡Casero!, ¡yanapaway! Kay q'ipita awtuman apanki. ¡Llasa kasqa!
F- Achkhata rantinki; chayrayku llasa.
E- Sumaqta rebajawan yapitatawan caseritay quwan.
F- Wayk’uq sinchita kusikunqa
E- Arí, a.

b) DURATIVO. El sufijo es –chka expresa prolongación en el tiempo. En nuestro


medio es frecuente el uso de sha, el sufijo señalado es el normalizado, se tienen que
utilizar como tal, para efectos de pronunciación se puede reemplazar por sha.

Ejemplos:
Tusu –chka –n (tusushan) está bailando
Puklla –chka –n (pukllashan) está jugando

Pillpintu umachiki patanpi tusuchkan.


Waway tarwiwan pukllachkan.
………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………….
QILLQAY.
Siq'ikunata qhawaspa sut'inchay / riqsichiy:
Irqikunapa
rimasqanta
ñawinchay:

YACHACHIQ: BENJAMIN MANGO MAMANI 28


aylluykita sut'inchay:
Describe a tu familia:
___________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________

c) REPETITIVO. El sufijo es –pa, expresa acción verbal de repetición.


Ejemplos:

Picha –pa -y Barrer una y otra vez


Qati –pa -y Seguir una y otra vez (perseguir)

Puñunayki wasita pichapay.


Mamayki risqanta qatipay.
...........................................................
...........................................................
...........................................................

El matrimonio de las ovejas


San Juan raymipi, junio killapi, hatun raymin, uhakunapaq kan. Visperas San
Juanpin llapa uywaqkuna, pitowan tinyakunawanpas, musicapi qunakunku.
Tragota machakuspas, uhakunata tutapi kusichinkupas. Paqarintaqmi
tutallamanta machasqa uywaqkuna maltona urqu uhakunatapas china
uhakunatapas hap’inku. Uywaqninkunataq uhakunaman tragota uhachinku.
Chaymi uhakunapa kasarakuyninku kan.

Kay willakuyta kastilla simiman kutichiy.

......................................
................................................................................................
................................................................................................

YACHACHIQ: BENJAMIN MANGO MAMANI 29


................................................................................................
................................................................................................
................................................................................................
................................................................................................

d) FRECUENTATIVO. El sufijo es –paya, expresa la reiteración del proceso


verbal.
Ejemplos:
Asi –paya -y Reírse constantemente de alguien
Mucha –paya –y Besar constantemente a alguien

Wak runata asipayay.


Mamaykita muchapayay.
..............................................................
..............................................................
e) DESIDERATIVO. El sufijo es –naya, expresa el deseo o inclinación sobre algo.
Ejemplos:
Waqa -naya -y Tener ganas de llorar
Malli –naya -y Tener ganas de probar

Unquq runata qawaspam, waqanayay hapiwan.


Aychasapa mikhuyta qawaspam, mallinayay hap'iwan.
......................................................................
......................................................................

Juana
Ñuqaqa Limamantan kani. Ñuqapa sutiy Juana Quispen. Ñuqaqa Lampapin
aylluywan tiyachkani. Ñuqaqa Linguisticatan Catolica Universidadpi
yachakuchkani. Taytaypa sutin Jorgen. Payqa ingenieron. Mamaypa sutin
Juanan. Payqa wasiypi llamk’an. Ñuqaqa harawikunatan qillqaq kani. Kunanqa
harawikunatan tukuchkani.
• Imataq sutin?
…………………………………………………………………………………………………………………..
• Maymantataq pay?
……………………………………………………………………………………………………………………
• Maypitaq tiyachkan?
…………………………………………………………………………………………………………………..
• Piwantaq tiyachkan?
…………………………………………………………………………………………………………………..
• Imatataq yachakuchkan?
…………………………………………………………………………………………………………………..
• Maypitaq yachakuchkan?
……………………………………………………………………………………………………………………

f) CONTINUATIVO. El sufijo es –raya, expresa continuación.


Ejemplos:
Kicha -raya -y Permanecer abierto

YACHACHIQ: BENJAMIN MANGO MAMANI 30


Unqu –raya –y Estar permanentemente enfermo

Wachaywasipa punkun kicharayan.


Mario uhuwan unqurayan.
.............................................................................
.............................................................................

DERIVACIÓN DENOMINATIVA. Derivan temas verbales a partir de raíces


verbales. Estos son:

a) FACTIVO. El sufijo es –cha, expresa hacer o realizar el referente expresado


por aquellos. En Temas nominales.
Ejemplos:
Rumi –cha -y empedrar
Misk’i –cha –y endulzar.

Wakakanchata paqarinpaq rumichay.


Ahanchista chakra apanapaq misk’ichay.
......................................................................
......................................................................

Kuntur
Kunturkuna hatun punakunapin tiyanku. Kunturkunaqa manan allintachu
phawanku. Paykunaqa wañusqa uywakunata mikhunku. Paykunaqa hanan
qaqakunapin qisachanku. Huk, iskay runtutan Churanku. Runakuna
kunturkunataqa wañuchinku. Toro pukllaypin runakuna maqanku. Manam
allinchu chayqa. Kunan punchaw manan achkachu kunturkunaqa kanku.

.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................

b) TRANSFORMATIVO. El sufijo es –ya, expresa el resultado de convertirse en lo


que la raíz indica.
Ejemplos:
Machu –ya -y Envejecer
Tuta –ya -y Anochecer

Mallkikuna mana raymasqa machuyan.


Wakakuna urqupi tutayan.
.....................................................................
.....................................................................

c) SIMULATIVO. El sufijo es –tuku, se ha ido perdiendo en nuestra lengua,


expresa fingimiento o aparentar.
Ejemplos:
Runa –tuku -y Simular ser hombre

YACHACHIQ: BENJAMIN MANGO MAMANI 31


Ruqtu –tuku –y hacerse el sordo
Hup’a-tuku-y hacerse el mudo

Runatukuyraq chakrata ruwanku.


Irqikunata ruqtutukuyta taytanku kanin.
............................................................
............................................................

RIMANAKUY (TIKRANAPAQ)
A. Qué es esto?
B. Eso es un libro.
A. Qué es eso?
B. Eso es una montaña
A. Y esto?
B. Eso es un cigarrillo.
A. Qué es tu nombre?
B. Mi nombre es María.
2. A. Quieres un cigarrillo?
B. Sí quiero. Gracias. Y tú?
A. No, gracias. No quiero.
B. Entonces qué quieres?
A. Yo quiero chicha.
B. Entonces vamos por chicha.
A. Formidable. Dónde hay?
B. Hay en mi casa.

RIMAYLLAPI

A. Kayllatachu.

L. Kayllatan.

A. Maytatah rishankiri.

L. Uruwambatan rishani.

A. Imamantah rishankiri.

L. Saramanmi rishani.

A. Imatatah chay saramantari ruwanki.

YACHACHIQ: BENJAMIN MANGO MAMANI 32


L. Ahatan ruwasah.

A. Imata ninkín

L. Ahata ninitáh.

A. Aaannn. Icha siyaruyki kashanchu.

L. Arí, kashanmi. Kayqa.

A. Yusulpayki urpilláy.

L. Hinallatapis.

Willaspa qillqachiy (Dictado)

Hallch’anapaq

Pitah kay waynari kashan, nishankichá. Nuqaqa Pawlu Awqakusin kani.


Chinchirumantan kani chaymi kichwata allinta rimani. Llahtaypiqa runa
kichwallapin riman. Kunanqa manan chaypichu tiyani. Phamillaymi ichaqa
chaypi kashan. Taytaymi chakariru, mamaytah wasipi tiyan, panaytah uwixiru.
Huhllan panay, manan waqiyqa kanchu. Chinchirupiqa papata llank'anin,
wakatapis michinin. Kunanqa iskuylapin kashani Qusqupi chaymi
kastillanutapis rimani. Chinchiruqa Uruwambapin, Uruwambatah Qusqupi,
Qusqutah Peruwpi.

Ch’iqaq simipi hallch’ay.


………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………

KAY RIMANAKUYTA HAP’IQALLAY

A. Yaw warmakuna. Ñachu unnibus hamunqaña.

E. Arí, yaqañan chayaramunqa. Tutallamantan sapa tutamantanpis hamun.

YACHACHIQ: BENJAMIN MANGO MAMANI 33


A. Chaynaqa hakuyá ñuqapiwan suyasunchis, hinaspa qankunata

qatikusaykichis, Wila Wilakama.

E. Riki. Hamuyá. Chaypas ñuqaykuqa llaqta wasiman ripuchkayku.

A. Chayri llaqta wasimantachu kankichik.

E. Arí. Panaturantinmá kaykupas.

A. Aaannn. Manan chaytaqa yacharqanichu. Pikunataq taytamamaykichikri

kanku.

E. wiraqucha Juan, mama Mariyapiwan

A. Chiqaqta Paykunataqa riqsinin. Ñuqapis kay llaqtasun kani.

E. An. Chhaynaqa ñuqanchisqa llaqtamasintinchá kanchis. Mayqintaq

kachkankiri.

A. Pablo Ayqikusun. Hayk'a watayuqñataq kankichisri.

E. Ñuqan chunka tawayuq kani, paytaqmi chunka iskayniyuq.

A. Allinmi. Imakunatataq yachay wasiykichikpiri yachachisunkichik.


E. ñawinchayta, qilqayta, kastilla rimayta iman.

HALLCHANAPAQ
(RIMANAKUY)
E. Allillanchu, mayistru.

P. Allillanmi wawakuna. Imaynallan kashankichis.

E. Sumahllan aswan kamahninchispa munayninwanqa. Ima urasñan kashan.

P. Ñan las uchuña. Haykumuychis klasi uxuman.

E. Imatan kunan tutamantan ruwasahku.

P. Amarahyá. Chaymantaña nisaykichis. Llapaykichischu hampurankichis

icha pikunachu q'asa-kamurankupas.

E. Bixturchawan Mariyanuchawanmi mana kankuchu. Karupin wasinku,

YACHACHIQ: BENJAMIN MANGO MAMANI 34


chayqa chayrahchá rixurimunqaku.

P. Pihpan lapisnin kashan. Mañayuwaychis.

E. Nuqahqa kashanmi. Ima kulurtah munashankiri.

P. Pukata, allichu. Yaw Manulcha, punkuta wisq'ay. Qantah bintanata

kichay wayrah haykurimunanpah.

E. Mayistru, hayk'ahmi runa simita rimasahku.

P. Manan unaypichu, Liwruykichista qhawaspa rimasqayta uyariwachis,

chaymantatah qatichi-kuwaychis.

E. Allichu yapamanta niy. Manan atiruy-kurahchu.

P. Rimasqayta hinalla ninkichis. Kusa kunanqa. Chhayna manan sasachu

RIMANAKUY
(QHICHWA SIMIMAN KUTICHIY)
1. A. Cómo estas?

B. Estoy bien. Y tú cómo estás?

A. Yo estoy bien. Es un hermoso día.

B. Sí, así es. Qué harás hoy?

A. Pastaré mis vacas.

B. Entonces pastaremos juntos. Traeré mis ovejas.

A. Está bien. En dónde nos encontraremos?

B. En aquella pampa, pues.

2. A. Eh, muchacho! Hijo de quién eres?

B. De don Víctor.

A. Oh...! Cuántos años tienes?

B. 12 años.

A. Tu padre tiene chacra?

YACHACHIQ: BENJAMIN MANGO MAMANI 35


B. Sí. Mi Padre tiene chacra y casa.

A. Qué es el nombre de tu mama?

B. Doña Isabel es su nombre

allinllanmi
Ñuqa wasita tiyarqani, Puno llaqtapi, chocolateta upyarqani,
chay tuta ñuqa puñurqani

Chunka iskayniyuq Uva Wasiypi mikhurqanchik, aylluy sapanka achikay


Yuyanchik, imaytin allin saminiyuq kanapaq

achaqay

llamkanawan

 iñiy

3) SUFIJOS INDEPENDIENTES.
Estos sufijos no están asociados con las frases nominales ni verbales, pueden añadir a
cualquier raíz, sólo que en los verbos no pueden adjuntarse directamente. Estos
sufijos se clasifican:

VALIDADORES. Califican o validan las proposiciones que son expresadas por el


hablante, emitiéndose una serie de juicios. Estos son:

a) INFORMACIÓN DE PRIMERA MANO. Los sufijos son –m / mi, expresan


afirmación, sustentación, declaración.
Ejemplos:
Chayamun –mi Me consta que llegó
Aycha –m Es carne
Sapa punchaw –mi Todos los días

Amawtayqa chayamunmi.
Ñuqaqa sapa punchawmi uwihata michini.

b) INFORMACIÓN DE SEGUNDA MANO. Los sufijos son –s / si,


expresan: dicen que, se dice, se comenta.

Ejemplos:

YACHACHIQ: BENJAMIN MANGO MAMANI 36


Sapa punchaw –si dicen que todos los días
Huk runa -s dicen que un hombre

Wasiykipiqa sapa punchawsi tusunku.


Huk runas Mayuman pasaykuspa wañusqa.

EL CONJETURAL. El sufijo es –cha, expresa: tal vez, ojalá, quien sabe. Osea
una especulación, hipótesis, etc.
Ejemplos:
¡Pi –chá! ¡Quién será¡
¡Ima –chá! ¡Qué será¡

¡Pichá wak irqiqa!


¡Imachá kay unquyqa!

EL INTERROGATIVO. El sufijo es –chu, expresa interrogación cuya respuesta


puede ser afirmativa o negativa.
Ejemplos:
¿Huamangata–chu? ¿A Huamanga fue?
¿Nereo –chu? ¿Nereo es?

¿Mamayki Huamangatachu rirqa?


¿Nereochu qampa sutiyki?

EL NEGATIVO. Se forma con la siguiente estructura: “manam .....-chu” expresa


negación.
Ejemplos:
Manam rikuni -chu No he visto
Manam yachani -chu No sé

Manam uywaykitaqa rikunichu.


Manam yachanichu qillqaytaqa.

*La partícula negativa ama, tiene su significado prohibitivo.

Ejemplo.
Ama pukllaychu No juegues
Amaunuwan pukllaychu.

EL CERTITUDINAL. El sufijo es –puni, expresa seguridad o convicción sobre


aquello que se dice.
Ejemplos:
Qasachkan –puni -n siempre está helando
Qam –puni –n tú siempre lo harás

Kunan punchawkunaqa qasachkanpunim.


Qampunin wayk’uytaqa munarqanki

EL ENFÁTICO. El sufijo es –ya, expresa un mayor énfasis sobre lo que se dice.


Ejemplos:

YACHACHIQ: BENJAMIN MANGO MAMANI 37


¡Muchaway -yá ! ¡Bésame pues!
¡Haku –yá! ¡Vamos pues!

Maryacha, munaspaqa muchawayá.


Jorgecha hakuya pukllaq.

a) CONECTORES. Establecen relaciones explícitas o implícitas entre un


enunciado y otro. Son de los siguientes tipos:

EL TOPICALIZADOR. El sufijo es –qa, a través de ella en la conversación o en


el discurso se proporciona una información nueva.
Ejemplos:
Warmi-qa La mujer
Pay-qa El

Warmiqa llikllitanwanmi pachakun.


Imatacha payqa munan.

EL REANUNADOR. El sufijo es –ri, a través de ella se reanuda la conversación o el


discurso.
Ejemplos:
Qam-ri Y tú ¿De dónde vienes?
Kunan-ri Y ahora ¿adónde iré?

Qamri maymantataq hamuchkanki.


Kunanri maytataq risun.

EL ADITIVO. El sufijo es –pas, son de dos tipos

a) COMO COORDINADOR. Enlaza elementos en el mismo nivel. En castellano


equivale a“también”.
Ejemplos:
T’antata-pas, aychata-pas Pan, carne
Tusun-pas, takin-pa Baila, canta

Tantatapas, aychatapas ñuqaqa mikunim.


Wasillaypin tusunpas, takinpas.

b) COMO SUFIJO DE INDEFINICIÓN. Connota ambigüedad, desconocimiento o


imprecisión.
Ejemplos:
Pi-pas Quién sea
Maypi-pas Donde sea

Pipas qullqi wischusqaytaqa tarichkachu.


Maypipas uywaykunataqa michillanim.

YACHACHIQ: BENJAMIN MANGO MAMANI 38


EL CONTRASTIVO. El sufijo es –taq, establece una coordinación contrastivo, se
usa en las preguntas de información y además conlleva un matiz de sorpresa o
reproche.
Ejemplos:
¿Pi-taq ? ¿Y quién?
paqarin-taq Y mañana

¿Pitaq? Quqawtari mikurapura.


Kunanqa Qusqutan risaq, paqarintaq Limata.

EL CONTINUATIVO. El sufijo es –raq, expresa la continuidad de un estado de


cosas.
Ejemplos:
Manaraqmi No Todavía
Ñuqaraqmi takisaq Yo todavía

Manaraqmi illarimuchkanchu.
Ñuqaraqmi takisaq.

EL DISCONTINUATIVO. El sufijo es –ña, expresa lo opuesto del continuativo.


Ejemplos:
Mikuruniñam ya comí
Paqarinñamrisun Mañana ya

Ñuqaqa mikuniñam.
Paqarinña Qusquta risun.

EL LIMITATIVO. El sufijo es -lla, expresa afecto, es atenuador en los mandatos;


también señala el límite de algo.
Ejemplos:
Ñuqallam Yo nomás
Tantallatam Pan nomás

Ñuqallam llamkaqqa risaq.


Inqikunaqa Tantallatam munanku.

YACHACHIQ: BENJAMIN MANGO MAMANI 39

También podría gustarte