Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
1. Pachata arunchirinaka (Tiempos del verbo). Donato Gómez (2000), en aymara básicamente
se reconocen tres tiempos: tiempo presente, tiempo pasado y tiempo futuro. Ejemplos:
Los verbos constituyen una de las riquezas más importantes de idioma aymara:
-Simples. Tanto en castellano y aymara el significado del verbo se expresa con una sola palabra.
Ejemplos:
-Compuestos. En castellano el significado de los verbos se expresa con dos palabras, en aymara
se expresa con una sola palabra. Ejemplos:
2.1. Jichha pacha. (Tiempo presente). Este tiempo no es presente ni futuro, gramaticalmente es
presente. Marca la acción ejecutada por el sujeto en el momento del habla y rápidamente se
vuelve pretérito o pasado. Ejemplos:
Mayataki waljataki
Manq’ta manq’pxta
Qillqi qillqapxta
Ikta ikipxta
Apanta apanipxta
Aptasta aptasipxta
1………………………………………………..
2.2. Jilakipayaña jichha pacha. (Tiempo presente progresivo). Este tiempo indica la acción
verbal en proceso, es decir, que la actividad se está realizando, es imperfectivo, porque la
acción del verbo no ha terminado. Para identificar se agrega el sufijo –sk., en castellano equivale
a verbos en gerundio (ando – endo) . Ejemplos:
Sataskta sarasipkta
Manq’askta manq’asipkta
Ikiskiwa ikisipkiwa
Jutaskiwa jutasipkiwa
Manq’askiwa manq’asipkiwa
Uñjaskta uñjasipkta
1………………………………………………………………
2.3. Nayra pacha uñjata (Tiempo pasado testimonial). Es la acción verbal que se realiza en el
tiempo pasado después del presente, el marcador de este tiempo es el sufijo –yä, es
testimonial. Ejemplos:
Mayataki waljataki
irnaqa-yä-ta - manq’apxayäta
Sata-yä-ta - satapxayäta
Manq’ayäta - manq’apxayäta
Jutayäta - jutapxayäta
Tama arunaka qillqañäni
1……………………………………………………………
2.4. Jilakipayaña nayra pacha uñjata (-ska) (Tiempo pasado progresivo testimonial). Es la
acción verbal que indica la acción pasada, pero en sentido progresivo no acabado. Ejemplos:
Sara-ska-yä-ta - sarasipkayäta
Sata-ska-yä-ta - satasipkayäta
Jacha-ska-yä-ta - jachasipkayäta
1………………………………………………………….
2.5. Nayra pacha jani uñjata (–tä) (Tiempo pasado no testimonial). Es la acción que se realiza
sin la presencia del actor es no testimonial, no le consta al hablante. Ejemplos:
Mayataki waljataki
qillqatäna - qillqapxatäna
tuqisitäna - tuqisipxatäna
Juta-tä-na - jutapxatäna
Purinitayna - purinipxatayna
Phayatäna - phayapxatäna
1……………………………………………………………..
2.6. Jilakipayaña nayra pacha jani uñjata (–ska,-tä) (Tiempo pasado progresivo no
testimonial). Es la acción verbal que se realiza en el tiempo pasado, la diferencia está en sentido
progresivo con relación al gerundio del aspecto verbal. Ejemplos:
Mayataki waljataki
Manq’a-ska-tä-na - manq’asipkatäna
Jacha-ska-tä-na - jachasipkatäna
Tuqisi-ska-tä-na - tuqisisipkatäna
Jutaskatäna - jutasipkatäna
Umaskatäna - umasipkatayna
1……………………………………………………………….
2.7. Qhiphata jutiri pacha) (-¨) (Tiempo futuro). Es la acción que marca el tiempo futuro, algo
que está por realizarse. Ejemplos:
Mayataki waljataki
Satä - satapxä
Manq’ä - manq’apxä
Sarä - sarapxä
Jutaniwa - jutapxaniwa
Jutäta - jutapxäta
1……………………………………………………………………..