Está en la página 1de 5

YATI LURAWI: 11

PACHATA ARUNCHIRINAKA (LOS TIEMPOS DEL VERBO)

1. Pachata arunchirinaka (Tiempos del verbo). Donato Gómez (2000), en aymara básicamente
se reconocen tres tiempos: tiempo presente, tiempo pasado y tiempo futuro. Ejemplos:

Antes ahora después


Cast. Pasado presente futuro

Jugué Juego Jugaré

Aym. Nayra jichha qhipa/jutiri

Anatayätwa Anatwa Anatäwa

Los verbos constituyen una de las riquezas más importantes de idioma aymara:

Aka arunchirinaka kimsa pachana arsupxañäni:

Saña imaña jutaña puriña munaña

Churaña mantaña suyt’aña sayt’aña kutiniña

Yatichaña yatiqaña jikisiña parlxayaña manq’aña

Umaña tantachasiña apnaqaña arkaña ist’aña

Alaña jachaña thaqaña yanapaña tumpasiña

Jiskt’aña yatiña saraña khiwiña anakiña

NAYRA (ANTES) JICHHA (AHORA) QHIPA (DESPUÉS)

Sayäta sista säwa

Churayäta churta churä

Yatichayäta yatichta yatichä


Manq’äna manq’ta manq’ä

Yatichayäta yatichta yatichä

Umäna umi umani

Alayäta alta alä

1.1. Tiempos simples y compuestos

-Simples. Tanto en castellano y aymara el significado del verbo se expresa con una sola palabra.
Ejemplos:

Pasado presente futuro


Antes ahora después
bailé Bailo bailaré
thuqhuyäta Thuqta thuqhü

comí Como comeré


manq’ayäta Manq’ta manq’ä

-Compuestos. En castellano el significado de los verbos se expresa con dos palabras, en aymara
se expresa con una sola palabra. Ejemplos:

Habíamos cantado - jayllipxatätwa (no testimonial)

Hemos bailado - thuqhupxayätwa (testimonial)

Verb. Auxiliar verb. Princ.

2. Pachata arunchrinaka (Tiempos del verbo) En lengua aymara, de acuerdo al texto de


gramática de Donato Gómez (2000-134), se comprueba los siguientes tiempos:

Jichha pacha - presente

Nayra pacha - pasado (testimonial- no testimonial)

Jutiri/qhipa pacha - futuro

2.1. Jichha pacha. (Tiempo presente). Este tiempo no es presente ni futuro, gramaticalmente es
presente. Marca la acción ejecutada por el sujeto en el momento del habla y rápidamente se
vuelve pretérito o pasado. Ejemplos:

Mayataki waljataki

Manq’ta manq’pxta
Qillqi qillqapxta

Ikta ikipxta

Apanta apanipxta

Aptasta aptasipxta

Tama arunaka qillqañäni

1………………………………………………..

2.2. Jilakipayaña jichha pacha. (Tiempo presente progresivo). Este tiempo indica la acción
verbal en proceso, es decir, que la actividad se está realizando, es imperfectivo, porque la
acción del verbo no ha terminado. Para identificar se agrega el sufijo –sk., en castellano equivale
a verbos en gerundio (ando – endo) . Ejemplos:

Sataskta sarasipkta

Manq’askta manq’asipkta

Ikiskiwa ikisipkiwa

Jutaskiwa jutasipkiwa

Manq’askiwa manq’asipkiwa

Uñjaskta uñjasipkta

Tama arunaka qillqañäni

1………………………………………………………………

2.3. Nayra pacha uñjata (Tiempo pasado testimonial). Es la acción verbal que se realiza en el
tiempo pasado después del presente, el marcador de este tiempo es el sufijo –yä, es
testimonial. Ejemplos:

Mayataki waljataki

irnaqa-yä-ta - manq’apxayäta

Sata-yä-ta - satapxayäta

Manq’ayäta - manq’apxayäta

Jutayäta - jutapxayäta
Tama arunaka qillqañäni

1……………………………………………………………

2.4. Jilakipayaña nayra pacha uñjata (-ska) (Tiempo pasado progresivo testimonial). Es la
acción verbal que indica la acción pasada, pero en sentido progresivo no acabado. Ejemplos:

Sara-ska-yä-ta - sarasipkayäta

Sata-ska-yä-ta - satasipkayäta

Jacha-ska-yä-ta - jachasipkayäta

Manq’a –sk- ä – na - manq’asipkäna

Tama arunaka qillqañäni

1………………………………………………………….

2.5. Nayra pacha jani uñjata (–tä) (Tiempo pasado no testimonial). Es la acción que se realiza
sin la presencia del actor es no testimonial, no le consta al hablante. Ejemplos:

Mayataki waljataki

qillqatäna - qillqapxatäna

tuqisitäna - tuqisipxatäna

Juta-tä-na - jutapxatäna

Purinitayna - purinipxatayna

Phayatäna - phayapxatäna

Tama arunaka qillqañäni.

1……………………………………………………………..

2.6. Jilakipayaña nayra pacha jani uñjata (–ska,-tä) (Tiempo pasado progresivo no
testimonial). Es la acción verbal que se realiza en el tiempo pasado, la diferencia está en sentido
progresivo con relación al gerundio del aspecto verbal. Ejemplos:

Mayataki waljataki

Manq’a-ska-tä-na - manq’asipkatäna

Jacha-ska-tä-na - jachasipkatäna
Tuqisi-ska-tä-na - tuqisisipkatäna

Jutaskatäna - jutasipkatäna

Umaskatäna - umasipkatayna

Tama arunaka qillqañäni

1……………………………………………………………….

2.7. Qhiphata jutiri pacha) (-¨) (Tiempo futuro). Es la acción que marca el tiempo futuro, algo
que está por realizarse. Ejemplos:

Mayataki waljataki

Satä - satapxä

Manq’ä - manq’apxä

Sarä - sarapxä

Jutaniwa - jutapxaniwa

Jutäta - jutapxäta

Tama arunaka qillqañäni

1……………………………………………………………………..

También podría gustarte