Está en la página 1de 90

Elsa Natalia Flores Escobar

AYMAR ARU YATIQAÑÂNI


‘Aprendamos el Idioma Aymara’
MODULO II

Elsa Natalia Flores Escobar

Autor: Fernando Lucio Ocampo - Sandy


Elsa Natalia Flores Escobar

2
Elsa Natalia Flores Escobar

YATIQAWI 1. JAQI JANCHIN SUTINAKAPA


I. ARUNAKA
a. PATA JANCHINAKA:

Ispillu P’iqi
Chhipchhi Ch’illa
Chara
Nayra - chhiphu

.
T’usu Lankhu Ch’akha laka Laka Kayu sillu Laxra
chara.

Qunquri
phichhu K’ak’i Para Nasa Ampara

Mujlli Kunka Ati Ampar sillu Qallu


Jinchu
luk’ana

Taypi Tayka Kayu muyu Ampara


Wiku luk’ana Ina luk’ana
luk´ana luk’ana muqu

3
Elsa Natalia Flores Escobar
b. MANQHA JANCHINAKA:

K’ili k’ili Mallq’a Lluqu

Tixni Jikhani Mama tika Chuyma K’iwcha


Lixwi

Mulla
Maymuru Wila Sirk’a Q’uruta Parpa

II. ARUTHAKHINCHA

USU = DOLER.

USUTA = ENFERMO.
Las siguientes terminaciones
USUNTAÑA = ENFERMAR. significa:

JUMARU= A TI. -tam ‘te’ Ustam ‘te duele’

NAYARU = A MI. -utu ‘me’ Usutu ‘me duele’

-u ‘le’ Usu ‘le duele’


JUPARU = A ÉL O ELLA.

TATAMARU = A TU PAPÁ.

SAÑÄNI: EJEMPLO

Jumar kunas ustama. > Nayar p´iqiw usutu.

¿A ti que te duele? A mí me duele la cabeza.

Jupar kunas usu. > Jupar qunquriw usu.

¿a él que le duele? A él le duele la rodilla.

Jumar chuymat ustam. > Janiwa, nayax k’umarasktwa.

4
Elsa Natalia Flores Escobar
¿A ti te duele el pulmón? No, yo soy saludable.

Tatamar kunas usu. > Jupar ch’illaw usu.

¿Qué le duele a tú papá? A mí papá le duele la cintura.

Jumar kamachtamsa > Nayar parawaychuw apitu

A ti que te ocurre. > A mí me ha dado mareos.

III. ARUSKIPAWINAKA
a) ARUSKIPAWI

Akax kunasa >Ukax p´iqiwa


Janiti nasaki > Janiwa, p´iqiwa
b) ARUSKIPAWI

Akax lluquti. > Jisa, ukax lluquwa.


Janit maymuruki. > Janiw maymurukiti, lluquwa.
c) ARUSKIPAWI

Jumax qawqha luk’ananitasa. > Nayax tunka luk´ananitwa.


Janit tunka mayan luk’ananikta. > Janiwa, nayax tunka
luk’ananitwa.

5
Elsa Natalia Flores Escobar

d) ARUSKIPAWI

Nayramax kuna samisa > Nayrajax sululu samiwa.


Janit lamaram samiki. > Janiwa, sululu samiwa.

e. ARUSKIPAWI:

Jumar kunas ustama. > Nayar kayuw usutu.

Jupar kunas usu. > Jupar chuymaw usu.

6
Elsa Natalia Flores Escobar

Jumar chuymat ustam. > Janiw kunas uskituti, nayax k’umarasktwa.

Yuqamar kunas usu. > Jupar p’iqiw usu.

Awichamax kunanisa. > Awichajax parawaychuniwa.

7
Elsa Natalia Flores Escobar

IV. ARUSKIPAWI: ARXATIRIMPI CH’AXWANIMPI.

Jis.: Aski urukipan tata arxatiri.


Buenos días señor abogado.
Jay.: Aski urukipan mama, kunas wakisi.
Buenos días señora, que se le ofrece.
Jis.: Jilir jilajaw nuwjitu.
Me pego mi hermano mayor.
Jay.: Kunats nuwjtama.
¿Por qué te pegó’
Jis.: Uraqix aparañ munitu.
Me quiere quitar mi terreno.
Jay.: Oh! Jan samti, llakisä
Oh! ¡No me digas!, ¡qué pena!

Jis.: Jisa, ukhamaraki mamajar nuwji, kayut takinti, nayarux ajanut


ch’akuntitu.

Sí, a mi mamá también le golpeo, le pateo del pie y a mí me dio un


puñete en la cara.

Jay.: Ukhamax uñakipri ukar sarañäni, juchap mutuyañataki ukampiw


katjawi iyawsa apsuñäni.
Entonces vamos al forense, para sacar la orden de aprehensión y así
recibirá el castigo que se merece.

Jis.: Iyaw tata arxatiri, ukhamax sarañäniya.


Está bien señor abogado, entonces vamos.
Jay.: Waliki, laqaki sarañäni.
Bien, vamos de prisa.

8
Elsa Natalia Flores Escobar

V. LUWINAKA UÑJAÑÄNI
Lurawi 1: Jayllisa yatiqañäni. (Nayaxa khirkhiña)
https://youtu.be/tHpy8i0fLo0
(Canción en aymara del cuerpo humano)
1. Escucha la canciones y practica con tu grupo o individual.
2. Luego, crea otra canción con las partes del cuerpo y con el ritmo de tu
preferencia.
3. La actividad puede ser realizada en grupo o individual.
4. Presentar la canción creada en la clase presencial.

Lurawi 2: Jaqi janchinakata

I. ARUNAKA:
1. Escribe 10 nuevos términos del cuerpo humano exterior más sus ilustraciones.
……………………………………………………………………………………………………………

2. Escribe 10 nuevos términos del cuerpo humano interior más sus ilustraciones.

……………………………………………………………………………………………………………

II. ARUTHAKHINCHA:
A las siguientes palabras agrega los sufijos, -tam, -u, - utu.
a. Juparux chuymaw us…………….
b. Nayarux kayuw us…………………….
c. Jumarux qunquriw us……………………………..
d. Awichamarux kunas us…………………………….
e. Tata marcelorux amparanakaw us……………………..

III. QILLQANAKA.

Escribe un diálogo utilizando estas ilustraciones. Iniciando del saludo


terminando en la despedida.

9
Elsa Natalia Flores Escobar

YATIQAWI 2: KUNA USUNITASA / KUNA USUMPITASA

ARUNAKA.

Wila k’urpha T’ukha usu Chhuju ch’aqa Luqhi

Tisik usu Wanthi usu Rumarisu K’aja usu

p’iqi usu ch’akha t’aji Ampar usu Laka k’am usu

Purak usu Jinchu t’aji Ch’uxu usu Llixti

Nayra usu Q’utu Coronavirus


ñanqha usu

10
Elsa Natalia Flores Escobar

URAQ USUNAKA ‘Enfermedades de la tierra’

KATJA: Agarrado por la tierra o el lugar AJAYU: Jañayu, Espíritu, alma, viveza,
por asustarse. energía.
LARPHA: Raquitismo, enfermedad KUTUKUTU: enfermedad que se agarra
infantil. por haber bebido agua del manantial
donde llego el arco Iris. También suele
ocurrir por no haber tomado el
desayuno.
AMAYA: Cadáver ANA: Lunar.
WAK´A: Guaca. Dios Tutelar masculino LIMPU: Se trata de una enfermedad que
del lugar que miran en piedras entra al cuerpo humano de la persona
antropomorfas o de formas viva que manejo a un muerto.
impresionantes.
SAXRA: Perverso, depravado. Espíritu de CHULLPA: Momia. Cadáver conservado
manqha pacha. Viento, torbellino. en tumbas antiguas. Espíritu antiquísimo
Persona mala. de chullpas que introduciéndose puede
hacer enfermar a los actuales habitantes.
ILLAPA, ILLAPU: Rayo. En el lugar dónde
cae el rayo si alguien se asusta o se ha
caído se enferma.

ARUTHAKHINCHA.
PUSI JALJAMPI ‘USUÑA’ ANATAYAÑÄNI ‘Conjugar con las cuatro formas el verbo enfermar’
SUTILANTINAKA JISKHIRI (F.I.) IYAW SIRI (F.A.) JANIW SIRI (F. N.) JANIWAMP
JISKHIMPI
(F. I./N.)
Nayax usunitti? (tengo usunitwa (tengo Janiw usuniktti (no Janit usunikta
enfermedad?) enfermedad.) tengo enfermedad) (no tengo
enfermedad?)
Jumax usunitati? (tienes usunitaw (tienes Janiw usuniktati (no Janit usunikta
enfermedad?) enfermedad) tienes enfermedad) (no tienes
enfermedad )
Jupax usuniti? (tiene usuniwa ( tiene Janiw usunikiti (no Janit usuniki
enfermedad) enfermedad) tiene enfermedad) (no tiene
enfermedad)
Jiwasax usunitati? usunitanwa Janiw usuniktanti Janit
(tenemos (tenemos (no tenemos usuniktan (no
enfermedad?) enfermedad) enfermedad) tenemos
enfermedad)

11
Elsa Natalia Flores Escobar

ARUSKIPAWI 1. ‘Payïr jaqimpi’


Jis.: Jumax kuna usunitasa. Jay.: Nayax purak usunitwa, jumasti.
Jis.: Nayax ch’uxu usunitwa.

Jis.: Nayax kuna usunitsa. Jay.: Jumax jinchu usunitawa,


jumasti.
Jis.: Nayax kayu t’ajinitwa.

ARUSKIPAWI 2. ‘Kimsïr jaqimpi’


Jis.: Jupax kuna usunisa. Jay.: Jupax ch’uxu usuniwa, jupasti
Jis.: Jupax ch’akha t’aji usuniwa.

Jis.: Jupax kunampis usunti Jay.: Jupax wila k’urphampiw usunti,


jupasti
Jis.: Jupax katjampiw usunti.
---------------------------------------------------------------------------------------------------
-
ARUSKIPAWI 3. ‘wila masimpi’
Jis.: Taykamax kuna usunisa. Jay.: Taykajax rumarisu usuniwa. Taykamasti.
Taykajax q’utu usuniwa.
Jis.: Kullakamax kunampis usunti. Jay.: Jupax kututumpiw usunti.
kullakamasti.
Kullakajax coronavirus ñanqha usumpiw usunti.

12
Elsa Natalia Flores Escobar

ARUKIPAWI 3. –TI K’ILA ARUMPI.


Jis.: Jumax tisik usunitati. Jay.: Jisa, tisik usunitwa.
Jis.: Jupax chhuxu ch’aqa usuniti. Jay.: Janiw chhuxu ch’aqa usunikiti.
Jupax walikiskiwa.
Jis.: Jumax ajayumpitati. Jay.: Janiw ajayumpikti, katjampitwa.

ARUSKIPAWI: “CH’AXWANIMP ARXATIRIMPI”

Arxatirix usutar ch’axwapat jiskht’ani.


Jis.: Aski jaypukipan kullaka Jay.:Aski jaypukipan mama arxatiri.

Jis.: Kunas sutimaxa. Jay: Sutijax Marianawa.

Jis.: Qawqha maranitasa. Jay: Phisqha tunka suxta maranitwa


Jis.: Irnaqtati. Jay: Jisa irnaqtwa.
Jis.: Kunans irnaqta. Jay: Nayax aljirit irnaqta.
Jis.: Kawkinkirïtasa. Jay: Nayax Oruro markankiritwa.
Jis.: Jichhax kawkins utjasta. Jay: Nayax Senkata sayan utjasta
Jis.: Jichhax kunjamats ch’axwax
Qallti ukxat jiskht’ama. Jay.: Iyaw mama arxatiri.
Jis.: Jumax pitiritäti. Jay: Janiw pitiriktti.
Jis.: Machañ umanaka umiritati. Jay: Janiwa mama arxatiri.
Jis.: Jumax chachanitati. Jay: Jisa mama arxatiri
Jis.: Jupax nuwiritamti. Jay: Jisa mama arxatiri.
Jis.: Ukat aka qullasiñ utankta. Jay: Jisa, chachajaw purakat
takintasaw usuchjitu.
Jis.: Pallapall utar jucha uñt’ayir sartati. Jay: Janiw sarktti.
Jis.: Qawqha wawanitasa. Jay: kimsa wawanitwa.
Jis.: Yaqha usunitati. Jay.: Jisa, t’ukha usunitwa.

13
Elsa Natalia Flores Escobar

Jis.: Iyaw mama, ukhamax yanapt’amawa. Jay.: Ampsuma mama arxatiri,


Yanapt’itaya.
Jay.: Jan llakisimti chachamar mutuyañäniwa.

LURAWI 1: KUNA USUNITASA


a. Buscar 10 tipos de enfermedades en idioma aymara más su sigificado que no
estén en el vocabulario de la lección.
1………………………. 2………………………. 3………………………. 4……………………. 5…………………..

6……………………… 7……………………….. 8……………………… 9. …………………. 10. ………………

b. Payïr jaqimpi.
1.

Jis.: Jumax kuna usunitasa. Jay.: Nayax ……………………………………….., jumasti.

Jis.: Nayax ……………………………………...

2.

Jis.: Jumax ……………………………….. jay.: ……………… wila k’urpha usu………. , jumasti.

Jis.: Nayaxa …………………………………………

3.

Jis.: Jumax kuna ………………………….. Jay.: ………………………………………………………., jumasti.

Jis.: Nayax tisik usu………………………….

c. Kimsïr jaqimpi.
1.

Jis.: ……………………….. kuna usunisa. Jay.: ………………………………., jupasti

Jis.: Jupax k’aja usu……………………...

2.

Jis.: Jupax kuna usu…………………… Jay.: Jupax …………………………….., jupasti

Jis.: Jupax ……………………………………… usuniwa.

14
Elsa Natalia Flores Escobar

3.

Jis.: Marcelax ………………………. usunisa. Jay.: Jupax ampar ………………., Rebecasti

Jay.:……………. Q’utu usu……………….

d. Wila masimpi.
1.

Jis.: Awicha………x kuna usunisa. Jay.: Awicha………..x ch’akha t’iji usuniwa.


Awicha………sti.

Jis.: Awicha……………..x katjampiwa.

2.

Jis.: Ipu………..x kuna usu………….. Jay.: Ipu………..x ……………….. usuniwa. Ipu……..sti?

Ipu……………….x kutukutu usu………………

3.

Jis.: Masi…………….x kunas usu. Jay.: Masi………….x laka k’amaw …………………..


Masi……………….sti.

Masi………….x qunquriw ……………………………..

e. –ti k’ila arumpi.


Jis.: Jumax ……………………. Usunitati. Jay.: Jisa,…………………………… usunitwa.

Jis.: Jupax ……………………………………... Jay.: Janiw ………………………………… usunikiti.

Jis.: Jumax ………………………….mpitati. Jay.: Janiw ……………………..mpikti,

…………..mpitwa.

Jis.:Taykamax t’ukha usu……………………. Jay.: Jisa, ………………………. Usuni……………

Jis.: Kullakamax usutati. Jay.: Janiw usuta……………. Jupax k’umaraskiwa.

Jis.: Ramirox limpumpiti. Jay.: Jisa, …………………………………………………………

f. Aruskipawi qillqañäni. Realizar un dialogo tomando en cuenta un caso en el contexto


de la carrera de derecho, donde interviene el abogado de acuerdo al tema de avance.
Jis.: ………………………………………………………………………..
Jay.: ……………………………………………………………………….

15
Elsa Natalia Flores Escobar

YATIQAWI 3: LURASKAÑA (JAN TUKUSIRI)


I. Aruthakhincha. ‘Gramática’
En el idioma aymara el marcador del presente progresivo o gerundio es el sufijo –
ska, la misma se adiciona a los verbos y, es similar a los afijos del castellano -iendo, -
ando.
JAN TUKUSIRI ‘Presente progresivo’.
ARUNCHIRI ‘Verbo’: LURAÑA ‘hacer’.
SAPACHIRI ‘Singular’.
SUTILANTINAKAMP, PUSI JALJANAKAMPI ‘pronombres personales y las cuatro
formas para conjugar’.
SUTI LANTINAKA IYAW SIRI JISKHIRI JANIW SIRI JANIWAMP /
JISKHIMPI

NAYAX LURASKTWA. LURASKTTI. JANIW LURKTTI. JANIT LURKTA.

JUMAX LURASKTAWA. LURASKTATI. JANIW JANIT LURKTA.

LURKTATI.

JUPAX LURASKIWA. LURASKITI. JANIW JANIT LURKI.

LURKITI.

JIWASAX LURASKTANWA. LURASKTANTI. JANIW JANIT LURKTAN.


LURKTANTI.

Si observamos el recuadro de arriba en


la forma negativa y forma
interrogativa/ negativa se elide el sufijo
marcador de gerundio –ska por lo cual
se conjuga como en el presente
/pasado.

16
Elsa Natalia Flores Escobar

II. ARUNAKA ‘Vocabulario’.


Verbos en el presente progresivo o gerundio.
ARUNCHIRI AMUYT’AYIRI ARUNCHIRI AMUYT’AYIRI

Katuskaña Estar pescando. Estar Phusaskaña Estar soplando.


agarrando.

Q’isusiskaña Estar rasurándose. Ch’ukuskaña Estar cociendo.

Luraskaña Estar haciendo Laruskaña Estar riendo.

Thuqhuskaña Estar bailando T’ijuskaña Estar corriendo

Ullaskaña Estar leyendo Phayaskaña Estar cocinando

Jariskaña Estar lavando algo Manq’askaña Estar comiendo


sólido.

Umaskaña Estar tomando Aljaskaña Estar vendiendo

Uñch’ukiskaña Estar mirando. Sarnaqaskaña Estar caminando

Q’umachaskaña Estar limpiando T’axsuskaña Estar lavando algo


flexible.

III. ARUSKIPAWI 1: ‘Payïr jaqimpi’


a. Jiskhir sutilantinakampi.

1. Jis.: Kuns jumax yatiqaskta.


Jay.: Nayax aymar aru yatiqaskta.
Jis.: Kawkins jumax aymar aru yatiqaskta.
Jay.: Nayax Universidadan aymar aru yatiqaskta.

2. Jis.: khitirus jumax thasqhaskta.


Jay.: Nayax mä arxatir thaqhaskta.
Jis.: Kunatakis arxatir thaqhaskta.
Jay.: Tuti lurayañatakiw thaqhaskta.

17
Elsa Natalia Flores Escobar

3. Jis.: Kawks jumax saraskta.


Jay.: Nayax defensoria utaruw saraskta.
Jis.: Kunarus saraskta.
Jay.: Irkatiriw saraskta.
4. Jis.: Khititakis yuriñ laphi apsur saraskta.
Jay: Mamajatakiw yuriñ laphi apsur saraskta.
Jis.: Janit yuriñ laphiniki.
Jay.: Janiwa chhaqhayiwa.

IV. ARUSKIPAWI 2: ‘Kimïr jaqimpi’


a. Jiskhir sutilantinakampi.

1. Jis.: Kuns jupax yatiqaski.


Jay.: Jupax Derecho yatiqaski.
Jis.: Kawkins jupax Derecho yatiqaski.
Jay.: Jupax UMSA ukan yatiqaski.

2. Jis.: Mamamax palla pallarut thaqhaski.


Jay.: Jisa palla pallaruw thaqhaski.
Jis.: Kunatakis palla pallar thaqhaski.
Jay.: Lunthatar katuntayañatakiw thaqhaski.
b. –ti ch’axta arumpi.
1. Jis.: Arxatirix chachar warmimpirut sumthapiyaski.
Jay.: Jisa jupanakaruw sumthapiyaski.
Jis.: Kunxats sumthapiyaski.
Jay.: Jaljtañ tuqit sumthapiyaski.

2. Jis.: Awkimax uraqipan laphinakap q’umachaskiti.


Jay.: Janiw q’umachkiti.
Jis.: Kunata.
Jay.: Mä suma notario thaqhaski.

18
Elsa Natalia Flores Escobar

LURAWI 1: JISKHT’ANAK QILLQAS PHUQHACHAÑÄNI.

a. AKA JAMUQANAKAN KUNS LURASIPKI.

Aka wawax kuns luraski. Jay.: ………………………….


Janit anatki. Jay.: ………………………………………

Uka warmiw kuns luraski. Jay-: ……………………………..


Janit ukhamak qunki. Jay.: ………………………………

Khä lluqallax kuns luraski.


Jay.: ………………………………………
Janit jach’suski.
Jay.: ……………………………………..

Jorgex kuns luraski. Jay.: …………………………….


Kuns ullaskpacha. Jay.: ……………………………

19
Elsa Natalia Flores Escobar

Anax kuns luraski. Jay.: …………………………………


Kuns manq’askpacha. Jay.: ………………………………….

Lurawi 2: Kuns luraskta.

– ska k’ila arumpi aka jiskht’anakar jaysama

Sañani: Jis.: Masimax kuns luraski. Jay.: Masijax piqut anataski


1. Kawkins tatamaxa irnaqaski Jay.: ………………………………………

2. Kawkirus mamamax saraski. Jay.: ………………………………………

3. Khitirus uka lluqallaxa thaqhaski. Jay.: ……………………………………..

4. Khitimpis Mariax thuqhuski. Jay.: ………………………………………

5. Kunatakis arxatirir thaqhaskta. Jay.: ………………………………………

6. Kuns jumax luraskta. Jay.: ……………………………………..

7. Khititakis jiwat laphi apsuskta. Jay.: ………………………………………

8. Jilir irpirix qullqi lakiraskiti Jay.: ………………………………………

9. Kawkins jumax yatiqaskta. Jay.: ………………………………………

10. Khä chachar juchapa arsuyasipkiti. Jay.: ………………………………………

20
Elsa Natalia Flores Escobar

Lurawi 3: Jayllisa yatiqañäni.

https://youtu.be/ld4-TAs_Fj4

Comunidad Sagrada Coca - "QHUSI TAWAQU" Tarqueada (Prov. Sud

Yungas - Dpto. La Paz / Recop. GRUPO JILATA ) - Producción SWASTI -

Cámaras YOMAR FERINO - Febrero 2008.

1. Escucha la canción y completa lo que falta luego practica para presentar

en la clase.

Taqini thuqht’asis (a)

………………………………………,

Mistura qhispillisisa

…………………………………………………..,

Qharuru, ……………………………………………...

Markat(a) ………………………………………,

……………………………….. kusisita

21
Elsa Natalia Flores Escobar

YATIQAWI 4: LURASIPKAÑA ‘JAN TUKUSIRI’


IV. Aruthakhincha ‘Gramática’.
JAN TUKUSIRI ‘Presente progresivo’
ARUNCHIRI ‘verbo’: LURAÑA ‘Hacer’.
WALJACHIRI SUTILANTINAKAMP, PUSI JALJANAKAMPI: ‘Pronombres plurales y
las cuatro formas’.
SUTI IYAW SIRI JISKHIRI JANIW SIRI JANIWAMP /
LANTINAKA JISKHIMPI

NÄNAKAX LURASIPKTWA. LURASIPKTTI. JANIW JANIT


LURAPKTTI. LURAPKTA.
Nosotros ‘Estamos
haciendo’

JUMANAKAX LURASIPKTAWA. LURASIPKTATI. JANIW JANIT


LURAPKTA.
LURAPKTATI.

JUPANAKAX LURASIPKIWA. LURASIPKITI. JANIW JANIT LURAPKI.


LURAPKITI.

JIWASANAKAX LURASIPKTANWA. LURASIPKTANTI. JANIW JANIT


LURAPKTANTI. LURAPKTAN.

Así como en el singular, en las formas negativa e interrogativa / negativa, se conjuga


como en el presente pasado puesto que el sufijo marcador de gerundio plural –sipka
se elide.

YATIQAÑATAKI AKA K’ILA ARUNAKA KUN SANS MUNI.

-ska, es el sufijo que marca la forma singular


del gerundio.
- sipka, es el sufijo que marca la forma plural
del gerundio.

V. Cambios en la terminación de las oraciones.

22
Elsa Natalia Flores Escobar

La desinencia del gerundio cambia en función de la presencia o no de complementos


en la oración. Veamos algunos ejemplos:
 Oración sin complemento:
Jis.: Marlene kawkinkis jilatamaxa. Jay.: Jupax anataskiwa.
Jis.: Awichamax kuns luraski. Jay.: Awichajax p’itaskiwa.
Si la oración tiene complemento, entonces en la desinencia se omite el sufijo –wa, por
ejemplo:
 Oración con complemento:
Jis.: Roberto kawkirus saraskta. Jay.: Nayax ullañ utaruw saraskta.
Jis.: Taykamax kuns luraski. Jay.: Taykajax isi t’axsuski.
VI. ARUSKIPT’AWINAKA 1: ‘Payïr jaqimpi’
a. Waljachir jiskhir sutilantinakampi. ‘Con los pronombres personales
plurales’

5. Jis.: Kuns jumanakax lurasipkta.


Jay.: Nänakax aymar aru yatiqasipkta.
Jis.: Kawkins jumanakax aymar aru yatiqasipkta.
Jay.: Nänakax Universidadan aymar aru yatiqasipkta.

6. Jis.: khitirus jumanakax thasqhasipkta.


Jay.: Nänakax mä arxatir thaqhasipkta.
Jis.: Kunatakis arxatir thaqhasipkta.
Jay.: Tuti lurayañatakiw thaqhasipkta.

b. –ti ch’axta arumpi


1. Jis.: Jumanakax taripir utarut sarasipkta.
Jay.: Jisa nänakax taripir utaruw sarasipkta.
Jis.: Kunarus sarasipkta.
Jay.: Audiencia ist’iriw sarasipkta.

2. Jis.: Mamamatakit jumanakax yuriñ laphi apsusipkta.


Jay.: Jisa nänakax mamajatakiw yuriñ laphi apsusipkta.
Jis.: Janit wawanakatak apsusipkta.
Jay.: Janiwa mamajatakiw apsusipkta.

23
Elsa Natalia Flores Escobar

IV. ARUSKIPT’AWI 2: ‘Kimsïr jaqimpi’


Waljachir jiskhir sutilantinakampi. ‘Con los pronombres personales
personales’

1. Jis.: Kuns jumanakax yatiqasipkta.


Jay.: Nänakax criminología yatiqasipkta.
Jis.: Kawkins jumanakax criminología yatiqasipkta.
Jay.: Nänakax jach’a yatiqañ utan yatiqasipkta.

2. Jis.: Kawks jupanakax sarasipki.


Jay.: Jupanakax salar de Uyuni sarasipki.
Jis.: Kunarus sarasipki.
Jay.: Yatxatiriw sarasipki.

3. Jis.: Kawks jiwasanakax sarasipktan.


Jay.: Jiwasanakax qullasiñ utaruw sarasipktan.
Jis.: Kunarus sarasipktan.
Jay.: Usutanakar uñjiriw sarasipktan.

4. Jis.: Khitirus jumanakax thaqhasipkta.


Jay.: Pantoja arxatiriruw thaqhasipkta.
Jis.: Janit taripirir thaqapkta.
Jay.: Janiwa, Pantoja arxatiriruw thaqhasipkta.

24
Elsa Natalia Flores Escobar

LURAWINAKA 1: Jiskht’anak phuqhachañäni.


AKA JAMUQANAKAN KUNS LURASIPKI UKXAT JAYSAÑÄNI.

Uka warminakax kuns lurasipki.


Jay………………………………………………………….
Janit thuqhupki.
Jay. ……………………………………..

Aka jaqinakax kuns lurasipki.


Jay.: ……………………………………………………..
Janit sayapki. Jay.: …………………………………………

Aka chachanakax kuns lurasipki.


Jay. ………………………………………………………

Jupanakax kuns lurasipki.


Jay. …………………………………………….

Katimpi, Carolinampix kuns lurasipki.


Jay.: ………………………………………………………….
Kunxats parlasipki. Jay. ……………………………………………

25
Elsa Natalia Flores Escobar

LURAWI 2: KUNS LURASKTA WALJACHIRIMPI.

I. Jan tukusir pachampi arunchirinaka anatayañäni. (Conjugar los ‘verbos’ con


el tiempo progresivo).

1. Jumanakax t’ant’a ……………………………………………… (luraña /Hacer)


2. Lulukujan phuchanakapax ……………………………… (anataña /jugar)
3. Nänakax aymar aru …………………………………………. (parlaña / hablar)
4. Jupanakax manq’a ……………………………………… (phayaña / cocinar)
5. Jiwasanakax qullqi ………………………………………... (jakhuña / contar)
6. Kullakanakajax t’inkhu…………………………………..(thukhuña / bailar)
7. Jumanakax ………………………………………………………. (ullaña / leer).
8. Wawanakajax …………………………………………… (yatiqaña / estudiar)
9. Pilinakax ………………………………………………………..… (tuyuña / nadar)
10. Lluqallanakax …………………………………………………. (Khuyuña / silvar)

II. Aka tama arunaka aymar aruru jaqukipstayama. (Traduzca las oraciones al
idioma aymara).

1. Nosotras estamos haciendo tik tok.


…………………………………………………………………………
2. Ustedes están cocinando.
…………………………………………………………………………
3. Ellos están durmiendo.
………………………………………………………………………..
4. Mis tías están bailando.
………………………………………………………………………..
5. Ellos están contando dinero.
………………………………………………………………………..
6. Los estudiantes están caminando.
…………………………………………………………………………
7. Las vizcachas están corriendo.
………………………………………………………………………….
8. Los profesores se están reuniendo.
………………………………………………………………………….
9. Nosotros estamos estudiando medicina.
…………………………………………………………………………
10. Ustedes están cantando.
………………………………………………………………………….

26
Elsa Natalia Flores Escobar

Lurawi 3. Lurasipkaña.
I. AKA JAMUQANAK UÑXATAS QILLQAÑÄNI.
II. AKA JAMUQANAK UÑXATAS QILLQAÑÄNI.

Jupanakax kuns kurasipki. Uka waynanakax kuns lurasipki.

……………………………………… ……………………………………………..

Aka jaqinakax kuns lurasipki. Jupanakax kuns lurasipki

………………………………………….. ……………………………………………..

Wawanakax kuns lurasipki. Jisk’a lalanakax kuns lurasipki.

…………………………………………… ………………………………………………

27
Elsa Natalia Flores Escobar

III. Aka tama arunak jakhunakamp chiqapar uskuñäni.

------- P’asanqallamp, jasampi alasiriw saraskta.


Jumasti.
------- Waliki, jumasti.

------- Waliki, ukhamax kutt’anisina jikisiñäni, sarxä.

------- Copacabanaruw saraskta. Jumasti.

------- Walikiskaraktwa. Kawks saraskta

------- Copacabanar kunarus saraskta.

------- Kamisaki

------- Ukhamapanay jikisiñkamaya.

------- Nayax Corioco uñt’iriw saraskta.

------- Nayax Coroico saraskta.

28
Elsa Natalia Flores Escobar

YATIQAWI 4: ULLASA YATIQAÑÄNI:

“UNKALLAMPITA TIWULAMPITA”

Mänxa mama Tiwulawa, mä wawa ant´ata mama Unkällaru katjañataki jikxatatayna,


ukata Unkällaru Tiwulaxa satayna.

_ ¿Wawanakamaxa kunatsa ukhama jiwanakaki, phuyuki phuyuki, p´iqipasa yüruki


yüruki?, jiwanakakirakisä _ sasina satayna, ukata unkällaxa Tiwularu satayna.

_ Wawajaxa wajaratawa. Nayraqata jiwk´i parichäta. Ukaruwa wawanakamxa anantäta,


ukata maya p´utxtani ukata jumaxa säta mä qillqa sasa, ukata mayampi p´utxtani ukata
pä qillqa, säta, mayampi p´utxtani ukata kimsa qillqa säta, ukata warsüta, ukata
nayanjama wawanakamaxa jiwanakakiniwa – sasa…

Ukata tiwulaxa wawanakaparu warjchi, wawanakapaxa liju nakhantata, purakaxa


phallata.

Ukata tiwulaxa jachatäyna siwa, kunatakisa akhama lurasiyituxa, aka umxa anchhitawa
wañt´ayaxa, katuwa sasina jachatayna.

Ukañkamaxa, Uñkällaxa jayaruwa wawanakapampi chhukhuwaxatäna siwa.

Ukata tiwulaxa umaki sisantatayna, walja uma. Purakapaxa wali jach´axarakitaynawa.

Ukata Tiwulaxa jachatayna…, sarxtwa usuritwa, sarasktwa sikuyaraki junt´itaspa, sasa


tiwulaxa sarxatäna.

Ukata tiwularux ch´illiwaxa juntxatäna purakata, umakiwa phallxatäna, ch´usa lip´ichiki


jaqtataxatäna siwa.AR

ARUNAKA

Mänxa = Una vez


29
Elsa Natalia Flores Escobar

Ant’ata = Llevaba

Unkalla = Pato Silvestre.

Tiwula = Zorro.

Katjaña = Agarrar, atrapar.

Jikxataña = Encontrar.

Satayna = Le dijo, le había dicho.

Jiwanakaki = Bonitos

Yüruki Yüruki = Amarillos

Sasina satayna = Le había dicho.

Jiwk’i = Olla tostadora de cereals.

Parichata = candente, caliente.

Anantata = Le vas a meter.

Maya p’utxtani = cuando uno reviente.

Sata = dirás

Mä qillqa = una letra.

Warjchi = le saca, derrama.

Anchhita = Ahorita, enseguida.

Wañt’ayaxa = Haré secar.

Usuritwa = Estoy embarazada.

Ch’usa lip’ichi = cuero vacío.

Jaqtataxatayna = había estado botado.

Pallxatana = se habia reventado.

Siwa = dice.

30
Elsa Natalia Flores Escobar

LURAWI 1: ULLASA PHUQHACHAÑÁNI.

WAWA WAJARIRINAKA
“Unkallampita tiwulampita”

a. JISKHT´ANAKA JAYSAÑÁNI.
1. Tiwulaxa khitirusa katjañataki jikxatatayna.
Jay.: -------------------------------------------------------
2. Unkallaru tiwulaxa kamsataynasa.
Jay.: -------------------------------------------------------
-3. Unkallaxa tiwularu kamsataynasa.
Jay.: ------------------------------------------------------
4. Tiwulaxa kunsa wawanakaparu luratayna.
Jay.: --------------------------------------------------------
5. Tiwulaxa kuna lurasasa phallatayna.
Jay.: ------------------------------------------------------

b. JISKHT´ANAKA CHIQACHA K´ARICHA RIXT´AÑÄNI.


Chiqa k´ari
1. Tiwulaxa unkallaru jiwayatayna. -------- --------
2. Tiwulaxa wawanakapata jachatayna. -------- --------
3. Uñkallaxa jayaruwa wawanakapampi
Chhukhuwayxatayna. -------- --------
4. Tiwulaxa wali manq´antatayna. -------- --------
5. Tiwulaxa ch´usa lip´ichiki
Jaqtataxakitaynawa. -------- --------

c. MAYSATA ARUNAKA

1. Jiwaña --------------------------------------
2. Parichaña --------------------------------------
3. Jachaña --------------------------------------
4. Jaya -------------------------------------
5. Walja --------------------------------------
6. Mama --------------------------------------
7. Umaki --------------------------------------
8. Ch´usa --------------------------------------

31
Elsa Natalia Flores Escobar

YATIQAWI 5: Jumax Lurasktati ‘Jan tukusiri pacha’


I. ARUTHAKHINCHA
–ti, es el sufijo que tiene la función de interrogar y, busca una respuesta afirmativa o
negativa depende de la pregunta y contexto. Ejemplo.
Jis.: Tatamax qharürux irnaqaskaniti. ¿Tu papá va estar trabajando mañana?
Jay.: Jisa, jupax irnaqaskaniwa. ‘Si, él va estar trabajando’
Jis.: Kullakapax qhatur saraskaniti. ¿Su hermana va estar yendo a la feria?
Jay.: Janiw sarkaniti. ‘No irá’

II. ARUNAKA

Arunaka Amuyt’ayiri Arunaka Amuyt’ayiri


Qullasiñ uta Hospital Suyaskaña Estar esperando
Qhatu Feria Saraskaña Estar yendo

Ullañ uta Biblioteca Jutaskaña Estar viniendo


Thuquñ uta Escuela de danza Manq’askaña Estar comiendo
Jach’a yatiqañ uta. Universidad Yatiqaskaña Estar estudiando /
aprendiendo.

Thayach uta Heladería Umaskaña Estar tomando


Maq’awj uta Restaurant Ullaskaña Estar leyendo.

III. ARUSKIPAWI.
a. –ti ch’axta aru. ‘sapachirimpi’

1. Jis.: Jumax lurawim lurasktati.


Jay.: Jisa, lurawij lurasktwa.
Jis.: Ricardo jumasti.
Jay.: Nayax kullakajaruw suyaskta.

2. Jis.: Jumax arxatiritakit yatiqaskta.


Jay.: Jisa, arxatiritakiw yatiqaskta.
Jis.: Janit qulliritak yatiqkta.
Jay.: Janiwa, arxatiritakiw yatiqaskta.

32
Elsa Natalia Flores Escobar

3. Jis.: Awichamax jutaskiti.


Jay.: Jisa jutaskiwa.
Jis.: Kuns phayarapiskta.
Jay.: wank’u kanka phayarapiskta

4. Jis.: Maria yuriñ laphi apsurit saraskta.


Jay: Janiwa, chimpu apsuriw saraskta.
Jis.: Khitakis chimpu apsur saraskta.
Jay.: Mamajatakiw apsur saraskta.

b. –ti ch’axta aru. ‘waljachirimpi’


1. Jis.: Jumanakax taripir utarut sarasipkta.
Jay.: Jisa nänakax taripir utaruw sarasipkta.
Jis.: Kunarus sarasipkta.
Jay.: Audiencia ist’iriw sarasipkta.
2. Jis.: Mamamatakit jumanakax yuriñ laphi apsusipkta.
Jay.: Jisa nänakax mamajatakiw yuriñ laphi apsusipkta.
Jis.: Janit wawanakatak apsupkta.
Jay.: Janiwa, mamajatakiw apsusipkta.

LURAWI 1: Jamuqanakampi jiskht’asiñäni.

1. Realizar un diálogo con los temas que se avanzó. Con el tiempo progresivo del
singular, del plural, con el sufijo –ti.
2. Para la tercera persona usar ilustraciones.
3. Los estudiantes trabajan en el grupo designado.
4. Cada grupo debe responder a la pregunta de sus compañeros a la cuenta de tres,
sino responde pierden el turno, entonces puede contestar otro grupo.
5. El grupo que conteste a mayor pregunta tiene más puntaje.

33
Elsa Natalia Flores Escobar

LURAWI 2: AKA JISKHT’ANAKA AMTASISA JAYSAÑÄNI.

1. Aka tama arunakar arunchirimpi phuqhachañäni. ‘completemos con las oraciones a las
respuestas.
Jis.: Kuns jumax luraskta.

Jay.: Nayax cueca …………………………………………………………… (estoy bailando)

Jis.: Kawkins jumax cueca ……………………………………………………………. (estas bailando)

Jay.: Nayax ……………………………………………………………………… (estoy bailando en mi casa)

2. Jaysawimpi phuqhachañäni. ‘Completemos las respuestas’

A. Jis.: khitirus mamamax thaqhaski.


Jay.: ………………………………………………………………………………....(mi mamá le está buscando a
mí hermano)
Jis.: Kunatakis jilamar thaqhaski.

Jay.: Qhatur sarañapatakiw …………………….. (Le está buscando para que vaya a la feria)

B. Jis.: Kawks jumanakax ………………………………………………………………….. (Están yendo)


Jay.: Nänakax ………………………………………………………………………...(Estamos yendo a la

biblioteca)

Jis.: Kunarus satrasipkta.

Jay.: ……………………………………………………………. (Estamos yendo a investigar.

c. Jis.: khuns jupanakax thaqhasipki.

Jay.: Jupanakax……………………………………………………………………………….(Ellos están

buscando la UNICEN)

Jis.: Kunatakis thaqhasipki.

Jay.: ………………………………………………………............. (Para inscribirse a la carrera de

medicina).

34
Elsa Natalia Flores Escobar

3. Jaysawi phuqhachañäni. ‘completa las repuesta’

1. Kawkinkis masimaxa
Jay.: …………………………………………………………………….
3. Kawkirus ipalitamax saraski.

Jay.: ………………………………………………………………….
4. Khitimpis jumax tuyur saraskta.

Jay.: ……………………………………………………………………
5. Kuns jumax luraskta.

Jay.: ……………………………………………………………………
4.Aka jamuqanakan kuns lurasipki.

Jis.: Jupanakax kunjams sarasipki.

Jay.: Jupanakax……………………………………….

Jis.: Jupanakax anatasipkiti.

Jay.: ……………………………………………..

Jis.: Uka qaqilunakax qhumasisipkiti.

Jay.: Jisa, …………………………………………………

Jis.: Khä tiwulax parlaskiti.

Jay.: Janiwa, …………………………………….

Jis.: Aka chachax sarnaqaskiti.

Jay.: Janiw …………………………………

35
Elsa Natalia Flores Escobar

36
Elsa Natalia Flores Escobar

YATIQAWI 6: PACHANAK ULLASA UÑT’AÑÄNI

I. Kuna pachaxisa

ALWA - URU. PACHA TUPU

5:00 Phisqha alwa 8:00 kimsaqallqu uru


(wallpa aru)

6:30 suxta uru chikatani 9:45 Tunka phisqha


(willjta) k’atampix tunka
(wallpa ar pachaxaniwa

pachawa
7:15 Paqallqu uru tunka 10:25 Tunka uru pä tunka
phisqha k’atampiwa. phisqha k’atampiwa.
(inti jalsu) (akhulli)

11:50 tunka k’atampix


chikurüxaniwa.
II. Kuna pachaxisa
JAYP’U. PACHA TUPU

12:00 chiküru / 13:00 mä 16:05 pusi jayp’u


jayp’u phisqha k’atampiwa

14:30 pä jayp’u chikatani 17:45 tunka phisqha k’atampix


suxta jayp’uxaniwa (uywa anthapi)
(akhulli)

15:15 kimsa jayp’u tunka 18:25 suxta jaypu pä tunka phiqha


phisqha k’atampiwa k’atampiwa.

18:55 phisqha k’atampix


paqallqu arumaxaniwa

III. Kuna pachaxisa

ARUMA. PACHA TUPU

19:00 Paqallq aruma 22:05 Tunka aruma phisqha


(susjthapi) k’atampiwa

20:30 Kimsaqallq aruma 23:45 Tunka phisqha k’atampix


chikatani. (ch’amakthapi) chika arumaxaniwa

21:15 Llätunka aruma tunka 24:00 Chika aruma


phiqha k’atampiwa.
1:00 mä qhantati

37
Elsa Natalia Flores Escobar
IV. ARUNAKA

Arunaka Amuyt’ayïri Arunaka Amuyt’ayïri

Ura, pacha Hora Chiküru Medio día

Chika aruma Media noche Phaxsin Fases de la luna.


saranakapa

Jayri aruma/jayri Sin luna, luna Llullu phaxsi, Cuarto creciente.


ch’amaka. nueva. wawa phaxsi.

Sunaqi Cuarto Urt’a Luna llena


creciente.

Pacha tupu Reloj Pacha chimpu Calendario

Saräta ¿Irás? Jutäta Vendrás

Samüru Sábado Phaxsüru Lunes

Atüru Martes Warüru Miércoles

Illapüru Jueves Saxrüru Viernes

Irnaqawi Trabajo Willküru Domingo

Kuna pachaxisa ¿Qué hora Suxt’a Seis de la tarde


es? jayp’uwa

V. ARUTHAKHINCHA

Jiskht’ir sutilanti: Kuna ¿qué?


k’ila aru jikthaptayîri: -ru ‘a, al’.
Jiskht’ir k’ila aru:-s (a), se usa con los pronombres
interrogativos.
Sañäni (ej.): Irnaqawimaru: irnaqawi=trabajo, ma= tu, ru = a.
–iri, k’ila aru: nominalizador de verbos:
Sañani (ej). Anataña - Anatiri = jugador.

38
Elsa Natalia Flores Escobar
VI. Jutir pacha pusi jaljanakamp anatayañäni.
Arunchiri: Jutaña.
Arsuyïrinaka: ¨, ¨ta, ni, ñäni.
Sapachirimpi
SUTILANTINAKA JISKHIRI (F.I.) IYAW SIRI JANIW SIRIMPI JANIWAMP
(F.A.) (F.N.) JISKHIMPI (F. I./N.)
Nayaxa Jutäti Jutäwa Janiw jutkäti Janit jutkäxa
¿No vendré?
¿Vendré? Vendré No vendré

Jumaxa Jutätati Jutätawa Janiw jutkätati Janit jutkäta


¿No vendrás?
¿Vendrás? Vendrás No vendrás

Jupaxa Jutaniti Jutaniwa Janiw jutkaniti Janit umkani


¿No vendrá?
¿Vendrá? Vendrá No vendrá

Jiwasaxa Jutañaniti Jutañäniwa Janiw Janit jutkañäni


¿Vendremos? Vendremos jutkañäniti ¿No vendremos?

No vendremos

VII. ARUSKIPASA YATIQAÑÄNI


a. Aruskipawi 1.

Jis.: Aski jayp’ukipan mama. Jay.: Aski jayp’ukipanay tata.

Jis.: Mama may jiskht’asima. Jay.: Kunas tata.

Jis.: Kuna pachaxisa. Jay.: Phisqha jayp’uwa.

Jis.: Yuspajara kullaka. Jay.: Janiw kunakisa jilata.

b. Aruskipawi 2. ‘payïr jaqipi jiskiñäni’

Jis.: Jumax kuna pacharus sartasïta. Jay.: Nayax suxta alwaw sartasï.

Jis.: Kuna pacharus jariqasïta. Jay.: Nayax suxta alwa chikataniruw jariqasï

Jis.: Kuna pacharus junt’um umasïta. Jay.: Nayax paqallqu uruw umasï

Jis.: Kuna pacharus irnaqawimar sarxäta Jay.: Paqallqu uru chikataniruw sarxä

Jis.: Kuna pacharus manq’asïta. Jay.: Chika jayp’u chikataniruw manq’asï.

Jis.: Kuna pacharus utamar sarxäta Jay.: Suxta jayp’uruw sarxä.

Jis.: Kuna pacharus samarâta. Jay.: Llä tunka arumaw samarä.

Jis.: Willkürux kuna pacharus anatir saräta Jay.: tunka uruw sarä.

39
Elsa Natalia Flores Escobar

c. Aruskipawi 3. ‘Kimsïr jaqimpi jisht’asiñäni’

Jis.: Jupax kuna pacharus sartasini. Jay.: Jupax suxta alwaw sartasini.

Jis.: Kuna pacharus jariqasini. Jay.: Jupax suxta alwa chikataniruw jariqasini

Jis.: Kuna pacharus junt’um umasini.. Jay.: Paqallqu uruw junt’um umasini.

Jis.: Kuna pacharus irnaqawipar sarxani Jay.: Paqallqu uru chikataniruw sarxani

Jis.: Kuna pacharus manq’asini. Jay.: Chika jayp’u chikataniruw manq’asini

Jis.: Kuna pacharus utamar sarxani Jay.: Suxta jayp’uruw sarxani

Jis.: Kuna pacharus samarani. Jay.: Llä tunka arumaw samarani.

Jis.: Willkürux kuna pacharus anatir sarani Jay.: tunka uruw sarani.

d. Aruskipawi 4. ‘-ti k’ila arumpi jiskht’asiñáni’

Jis.: Suxta jayp’uti tarip utar saräta Jay.: Jisa suxta jayp’uw taripir uta saräxa.

Jis.: Pusi jayp’ut alisnukur saräta Jay.: Jisa jilata.

Jis.: Paqallqu arumat manu phuqhir saräta. Jay.: Janiwa phisqha alwaw saräxa.

Jis.:Llä tunka urut yatiqir saräta. Jay.: Jisa llä tunka uruw yatiqir saräxa.

Jis.: Mamapax kimsa alwati purinini. Jay.: Jisa uka pacharuw purinini.

Jis.: Jiwasax paqallq arumat tumpir sarañäni. Jay.: Janiwa, paqallqu alwaw

Sarañäni.

e. Aruskipawi 5. ‘Yaqha aruskipawinaka uñt’añäni’

Jis.: kuna pacharus aymar aru tukuyäta. Jay.: Suxta jayp’u chikataniw tukuyä

Jis.: Kuna pacharus utajar jutäta. Jay.: Kimsaqalqu arumaw jutäxa

Jis.: Kuna pacharus defensoría utar saräta. Jay.: Pä jayp’uw saräxa

Jis.: Kuna pacharus arxatirimp jikisïta. Jay.: Llä tunka uruw jikisï.

Jis.: Kuna pacharus tarip qillqa luräta. Jay.: Phisqha alwaw luräxa

Jis.: Kuna pacharus jucha yatiyäta. Jay.: Tunka uruw yatiyäxa.

Jis.: Samürux kuna pacharus anatir qhatur sarani. Jay.: kimsa jayp’uw sarani.

40
Elsa Natalia Flores Escobar

LURAWI 1: PACHANAKATA

I. ARUSKIPAWI ‘payïr jaqimpi’

1. Jumax kuna pacharus sartasïta


jay.: ………………………………………………………….

2. Jumax kuna pacharux isi t’aqsïta.


Jay.: ………………………………………………………..

3. Kuna pacharus saxra ura manq’asïta


Jay.: ………………………………………………………….

4. Kuna pacharus aymar aru yatiqäta.


Jay.: …………………………………………………………

5. Kuna pacharus utamar sarxäta


Jay.: …………………………………………………………

6. Kuna pacharus phayäta.


Jay.: ---------------------------------------------------

7. Kuna pacharus ulläta.


Jay.: ………………………………………………………….

8. Samürux kuna pacharus qhatur saräta


Jay.: …………………………………………………………

II. ARUSKIPAWI ‘kimsïr jaqimpi’ (Escribe en tercera persona preguntas y


respuestas las oraciones de la segunda persona)
Sañani: Jupax kuna pacharus anatani. Jay.: Jupax suxta alwaw anatani.
1. ………………………………………………………………………………………..
Jay.: ………………………………………………………………………………..
2. ………………………………………………………………………………………
Jay.: ………………………………………………………………………………
3. ……………………………………………………………………………………..
Jay.: ……………………………………………………………………………….
4. ………………………………………………………………………………………
Jay.: ………………………………………………………………………………
5. ……………………………………………………………………………………..
Jay.: ……………………………………………………………………………...
6. ……………………………………………………………………………………..
Jay.: ……………………………………………………………………………..
41
Elsa Natalia Flores Escobar

7. ……………………………………………………………………………………..
Jay.: ……………………………………………………………………………..
8. ……………………………………………………………………………………..
Jay.: ……………………………………………………………………………..

III. YAQHA ARUSKIPAWINAKAMPI


1. Kuna pacharus derecho civil yatiqir saräta.
Jay.: ………………………………………………………………………………
2. Kuna pacharus palla pallax jutani.
Jay.: ………………………………………………………………………………
3. Kuna pacharus arxatirimp jikisïta.
Jay.: ……………………………………………………………………………..
4. Kuna pacharus defensoriar saräta.
Jay.: ………………………………………………………………………….
5. Tatamax kuna pacharus audienciani.
Jay.: …………………………………………………………………………….
6. Kullakamax kuna uruyt’arus Derechos Reales sarani.
Jay.: ……………………………………………………………………………

IV. KUNA PACHASA.


1. 18:00 kuna pachasa aymar aruna.
Jay.: ………………………………………………………………………………
2. 7:15 kuna pachasa aymar aruna.
Jay.: ………………………………………………………………………………
3. 22: 23 kuna pachas aymar aruna.
Jay.: ……………………………………………………………………………..
4. Pusi alwa, kuna pachas kastill aruna.
Jay.: ………………………………………………………………………….
5. Llä tunka k’atampix tunka uruxaniwa, kuna pachas kastill aruna.
Jay.: …………………………………………………………………………….
6. Kimsaqallqu uru chikatani, kuna pachas kastill aruna.
Jay.: ……………………………………………………………………………

42
Elsa Natalia Flores Escobar

V. AKA PACHA TUPUNAKAR PHUQHACHAÑÄNI. ‘completa las horas’

KUNA PACHAXISA

PACHA TUPU

Kimsa alwa chikatani

43
Elsa Natalia Flores Escobar

YATIQAWI 7: ULLASA TUPU PACHAT YATXATAÑÄNI.

MARTINUX KUNS URU JURNALAX LURI


kamisaki jilatanaka kullakanaka, nayax Martin Salas Mamani satatwa. Nayax sapakiw

qamasta, utat mistusinxa jurnalaw jan utar purktti, yatiyapxäma.

Sapüruw suxta alwar sartasta, ukat jariqasta. Ukjarux paqallq urux junt’um umasta, niy

kimsaqallq uru chikatanix irnaqir sarxta. Irnaqawijan chika jayp’u chikataniw samarta,

ukat masinakajampi manq’asir sarapxta. Jayp´ux irnaqawit mistusinxa, masinakajampi

piqut anatir sarapxta. Ukat suxta jayp’ux utajar sarxta. Utajar purisinxa yatiqiwinak

tiliwisionan uñch’ukta. Ukat llätunka arumar ikintxta. Ukham uru jurnalax qamasta.

Lurawi 1: Ullasax jiskht’anaka phuqhachañäni.


MARTINUX KUNS URU JURNALAX LURI
I. Aka jiskht’anak phuqhachañäni.

1. Jis.: Kunas Martinun jatha sutipaxa.


Jay.: ……………………………………………………………………………
2. Jis. Martinux sapakit qamasi.
Jay.: ……………………………………………………………………………
3. Jis.: Jupax achachilaniti.
Jay.: ………………………………………………………………………..
4. Jis.: Martinux pusi pacharut sartasi.
Jay.: …………………………………………………………………………….
5. Jis.: Jupax 8:30 niruw junt’um umasi.
Jay.: ……………………………………………………………………………
6. Jis.: Jupax jurnalax utapankiti.
Jay.: …………………………………………………………………………….
7. Jis.: Kuna pacharus irnaqawipar sarxi.
Jay.: …………………………………………………………………………..
8. Jis.: Piqut anatir khitinakampis sari.
Jay.: ……………………………………………………………………………
9. Jis.: kuna pacharus utapar purxi.

44
Elsa Natalia Flores Escobar

Jay.: ………………………………………………………………………….
10. Jis.: Jupax kuna pacharus ikintxi.
Jay.: ……………………………………………………………………………

II. Chiqati k’aricha uk rixt’añäni.


1. Martinun jatha sutipax Salas Mamaniwa. chiqa k’ari
2. Martinux warminiwa. chiqa k’ari
3. Jupax awichaniwa chiqa k’ari
4. Martinux pusi alwaw sartasi. chiqa k’ari
5. Jupax llä tunka uru junt’um umasi. chiqa k’ari
6. Jupax janiw irnaqkiti. chiqa k’ari
7. Jupax kimsaqallqu uru chikataniw irnaqir sarxi chiqa k’ari
8. Masinakapampiw piqut anatir sari. chiqa k’ari
9. Kimsaqall aruma utapar sarxi. chiqa k’ari
10. Tunka aruma ikintxi. chiqa k’ari

III. Aka arunaka kamsañs muni uka qillqañäni.


Jurnalawa ------------------------- Sarxta = -------------------------------
Niya ------------------------------- Purisinxa = ---------------------------
Samarta -------------------------- Yatiwinaka = -------------------------
Janiw purktti -------------------- Uñch’ukta = -------------------------
Mistusinxa ----------------------- Ikintxta = -----------------------------

45
Elsa Natalia Flores Escobar

YATIQAWI 8: MARAN PHASINAKAPA ‘Jutir pachampi’

I. ARUNAKA

PACHA CHIMPU 2020

CHINUQA ANATA ACHUQA

QASIWI LLAMAYU MARA T’AQA

WILLKAKUTI LLUMPAQA SATA

TAYPI SATA LAPAKA JALLU CH’AQA

46
Elsa Natalia Flores Escobar

1.1. JUK’AMP ARUNAKA.

ARUNAKA AMUYT’AYIRI ARUNAKA AMUYT’AYIRI


Yuriña Nacer Yuriñ laphi Certificado de
nacimiento
Phunchawi Fiesta. Apsuña Sacar
Jutaña Venir Saraña ir
Taqpacha Todos. Khitimpi con quien
Q’umachaña Limpiar, organizar, Jan sawi Impugnación.
tramitar.
Markachiri habitante Tarip qillqa Memorial
Samarxawi Jubilación Waw jiwayawi. Infanticidio
Markachirir arxatiri. Fiscal Uñakipiri, yatsuta Forense
Jucha yatiyaña Demandar Jucha jaqu Demanda
Irkatawi. Denuncia Uywa lunthata Abigeato
Amta Acuerdo Ch’axwa sarawi Proceso
Katjaw laphi. Apremio Sullunukuña Abortar

II. ARUTHAKHINCHA. JUTIR PACHAN K’ILA ARUNAKAPA


‘Flexivos del tiempo futuro’

Suti Jutir pachan


lantinaka k’ila
arunakapa
Naya -¨
Juma -¨ta
Jupa -ni
Jiwasa -ñäni

III. ARUSKIPAWI.

a. Payïr jaqimpi arsuñäni.

1. Jis.: Jumax kuna phaxsins aymar aru yatiqäta.


Jay.: Nayax willkakuti phaxsin yatiqäxa.
Jis.: Janit mara t’aqa phaxsin yatiqkäta.
Jay.: Janiwa, willkakuti phaxsin yatiqäxa.

2. Jis.: Ana kuna phaxsis jaljtaw jucha jaqu qalltäta.


Jay.: Nayax lapaka phaxsin qalltä.
Jis.: Khiti arxatiris yanapt’atäma.
Jay.: Condori Alex arxatiriw yanapt’itani.

47
Elsa Natalia Flores Escobar

b. Kimsïr jaqimpi arsuñäni.

1. Jis.: Kullaka kuna phaxsins wawamax yurini.


Jay.: Wawajax jallu ch’aqa phaxsin yurini.
Jis.: Kuna phaxsis yuriñ laphi apsurapïta.
Jay.: Achuqa phaxsiw yuriñ laphi apsurapï.

2. Jis.: Kuna phaxsins Luisan kullakapax jutani.


Jay.: Luisan kullakapax mara t’aqa phaxsiw jutani.
Jis.: Kunarus jutani.
Jay.: Conde taripirimp jikisiriw jutani.

c. Wila masinakampi jiskht’asiñäni.

1. Jis.: Taykamax kuna phaxsis payllawi jucha jaqu qalltani.


Jay.: Taykajax qasawi phaxsiw paullawi jucha jaqu qalltani.
Jis.: Janit llamayutaki qalltkani.
Jay.: Janiwa, jupax qasawi phaxsiw qalltani.

2. Jis.: Roberto, kuna phaxsis jucha yatiyäta.


Jay.: Anata phaxsiw yatiyaxä. Jumasti.
Jis.: Nayax achuqa phaxsiw yatiyä.
Jay.: Waliki kullaka.

d. -ti k’ila arumpi jiskht’asiñani.

1. Jis.: Jiwasax Defensoria utar sarañaniti.


Jay.: Jisa sarañaniwa.
Jis.: Kuna phaxsis sarañäni.
Jay.: Qasiwi phaxsiw sarañäni.

2. Jis.: Jumax uywa lunthatatat axxatirir uñt’aytati.


Jay.: Jisa uñt’aytwa.
Jis.: Kuna phaxsis katjaw laphi qillqani.
Jay.: Llamayu phaxsiw qilqani.

48
Elsa Natalia Flores Escobar

Lurawi1: Kunti uru jurnalax lurktaxa ukxat


qillqt’anima.

-Redacta las actividades que realizas desde que te levantas hasta que te
acuestas en tu diario vivir.

-Escribe tomando como ejemplo la lectura de Martin.

- Toma en cuenta la estructura gramatical y la ortografía del idioma


aymara.

Lurawi 2: MARAN PHASINAKAPA

Aka jiskht’anaka phuqhachañäni.

1. Febrero, aymar arun kunjam sañasa

Jay.:……………………………………

2. Suxtir phaxsix kawknirisa.

Jay.: ……………………………………

3. Abril, aymar arun kunjam sañasa

Jay.: ………………………………..

4. Taypi satax, kuna phasisa.

Jay.: …………………………………

5. Phisqïr phaxsix kawknirisa

Jay.: …………………………………

Kimsïr jaqimpi jiskht’asiñäni.

1. Kullakamax kuna phaxsis aymara aru yatiqani.

Jay.: …………………………………..

49
Elsa Natalia Flores Escobar

2. Taykamax anatan jutaniti.

Jay.: ……………………………………

3. Awkipax piqut anatiri saraniti.

Jay.: ……………………………………

4. Masimax thuqür saraniti.

Jay.: …………………………………..

5. Jilamax kuna phaxsis Brazil markar sarani.

Jay.: ……………………………………

50
Elsa Natalia Flores Escobar

YATIQAWI 9: JUMAX KAWKIRUS SARÄTA

I. ARUNAKA.

Qutaqhawaña, Coroico, Chulumani, Salar de uyuni, Achacachi, inti wata, etc.

Alwir jamp´I, tunqu jamp’I, ulluku, t’ant’a, chankaka, jawas jamp’i, challwa, pasanq’alla,
waña iwu, tutur yampu, challwa tixita, wallaqi. Kalwaryu, wat´a, quta.

II. ARUSKIPAWI.

a. 2ir Jaqimpi aruskipañäni.

Jis.: Jumax kawkirus saräta. jay.: Nayax Coroico marka saräxa.

Jis.: Kunarus saräta. jay.: Irnaqiriw saräxa, jumasti.

Jis.: Nayax Salar de Uyunir saräxa. jay.: Kunarus saräta.

Jis.: Uñt’iriw saräxa.

b. 3ir jaqimpi aruskipawi.

Jay.: Jupax kawkirus saräni. Jis.: Jupax Corioco marka sarani.

Jay.: Kunarus sarani. Jis.: irnaqiriw sarani, jupasti.

Jay.: Jupax Salar de Uyunir sarani. Jis.: Kunarus sarani.

Jay.: Uñt’iriw sarani, siwa.

III. Otros flexivos de persona con el tiempo futuro

ARUTHAKHINCHA.

-sta = con la primera persona ‘naya’


-sma= con la segunda persona ‘juma’
-spa = con la tercera persona ‘jupa’
-sna = con la cuarta persona ‘jiwasa’

Las terminaciones del recuadro del tiempo futuro funcionan en las oraciones con uno o
dos verbos. Cuando existen dos verbos en la oración, el verbo auxiliar sin conjugar debe
anteceder al verbo principal conjugado que va al final de la oración.

51
Elsa Natalia Flores Escobar

Sañäni: Ejm.

Nayax arxatiritak yatiqirista. Yo estudiaré para abogado.

Nayax arxatiritak yatiqañ munirista. Yo quisiera estudiar para abogado

Jumax arxatiritak yatiqasma Tú estudiarás para abogado.

Jumax arxatiritak yatiqañ munasma. Tú quisieras estudiar para abogado.

Jupax arxatiritak yatiqaspa Él /ella estudiará para abogado.

Jupax arxatiritak yatiqañ munaspa. Él/ella quisiera estudiar para abogado.

Jiwasax arxatiritak yatiqsna. Nosotros estudiaremos para abogado.

Jiwasax arxatiritak yatiqañ munsna. Nosotros quisiéramos estudiar para abogado.

IV. ARUSKIPAWI.

a. Payïr jaqimpi: (-sta, -sma)

Jis.: Jumax Copacabanan kawkirus sarañ munasma.

Jay.: Nayax Inti watar sarañ munirista

Jis.: Ukan kuns uñt’añ munasma

Jay.: Taqi kun uñt’añ munirista.

Jis.: Nayar irpitasmati.

Jay.: Jisa irpirismawa, sarañäni Lulitu.

Jis.: Waliki mamayita irpitaya.

b. Kimsir jaqimpi: (-spa)

Jis.: Jupax Copacabanan kawkirus sarañ munaspa.

Jay.: Jupax Inti watar sarañ munaspa, siwa

Jis.: Ukan kuns uñt’añ munaspa

Jay.: Taqi kun uñt’añ munaspa, siwa.

Jis.: Jupax irpitaspati.

52
Elsa Natalia Flores Escobar

Jay.: Jisa, irpiristamwa, saram Lulitu.

Jis.: Iyaw mamayita.

c. Pusïr jaqimpi: (-sna)

Jis.: Jiwasax aymar aru yatiqsnati.

Jay.: Jisa, jiwasax aymar aru yatiqsnawa.

Jis.: Kawkins yatiqsna.

Jay.: Ceti ukan yatichasipki.

Jis.: Kawkins Ceti ukax jikxatasi.

Jay.: JJ. Perez thakhin jikxatasi.

Jis.: Waliki, ukhamax sarañäniya.

Jay.: Jisa qillqayasiri sarañäni.

LURAWI 1: ARUSKIPAWI QILLQAÑÄNI.

 Realizar en grupo o en parejas un dialogo secuencias con las lecciones avanzadas


hasta ahora.
 Presentar el dialogo grabado en el grupo de whatsApp.
 Se calificará la pronunciación, la coherencia gramatical y el vocabulario.

53
Elsa Natalia Flores Escobar

YATIQAWI 10: ULLASA YATIQAÑÄNI.


WAXT´A
Sapa marawa llump´aqa phaxsinxa muniri jaqinakaxa pachamamaru waxt´apxi.
Uka waxt´axa askiwa utanakataki, awtunakataki, aljañataki suma sartañataki, jan kuna
chijinakas puriñapataki lurayasipxi.
Aka llump´aqa phasixa wali manq´at awtjatawa purini, ukatpï waxt´ayasiñaxa, sapxiwa.
Waxt´ayañatakixa akhama wakichaña: muxsanaka, nueces ukanaka, palo santo, insiñsu,
samin t´arwanaka, qarwa untu, muxsanaka, kuka, alkula, winu, ukhamanakampiwa
waxt´aña.
Uka waxt´a lurasinxa akhamanaka pachamamaru mayipxi: sutitaki, suma yatiqañataki,
suma irnaqañataki, suma k´umara sarnaqañataki, suma chacha warmi sarnaqañatakiwa,
sapxiwa.
Yatirixa, sapa jaqina jakawipata, utawjapatsa, ukhamarjamawa waxt´araki kukata
uñxatasa ulli.

LURAWI 1: WAXT’A ULLAWIT AMUY JISKHT’ANAKA PHUQHACHAÑÄNI


I. JISKHT´ANAKA:
1. Kuna phaxsinsa munir jaqinakaxa pachamamar waxt´apxi.
Jay.: ………………………………………………………………………………
2. Waxt´axa kunatakisa aski.
Jay.: ………………………………………………………………………………
3. Kunats llump´aqa phaxsina waxt´apxi.
Jay.: …………………………………………………………………………….
4. Waxt´atakixa Kunanakasa munasi.
Jay.: ……………………………………………………………………………
5. kuns pachamamar mayipxi waxt´a lurasinxa.
Jay.: …………………………………………………………………………….
6. Waxt´añatakixa, kuns yatirixa luri.
Jay.: ………………………………………………………………………….
II. K´ARI CHIQA PHUQHACHAÑÄNI.
1. Waxt´axa janiw kusakiti. chiqa k´ari

54
Elsa Natalia Flores Escobar

2. Waxt´añatakixa, yatirixa wal thuqhu. Chiqa k´ari


3. Llump´aqa phaxsix wal manq´at awtjataw purini. Chiqa k´ari
4. Pachamamaru thuqhuñataki, jaylliñataki mayipxi. Chiqa K´ari
5. Waxt´atakixa, alkula, winu, kuka, insiñsu, sami t´arwa uskupxi. Chiqa K´ari
6. Llump´aqa phaxsin jaqinakax pachamamaru waxt´apxi. Chiqa K´ari

III. AKA ARUNAKAX KASTIL ARUN KUNS SAÑ MUNI.


1.Waxt´a: ………………….. 6. Phaxsi: …………………….
2. Llump´aqa: …………………. 7. Pachamama: …………………..
3. Aski: ………………………….. 8. Awtjata: …………………….
4. Uñxatasa…………………. 9. Muniri: …………………..
5. Mayiña: ……………… 10. Yatiri:…………………..

55
Elsa Natalia Flores Escobar

YATIQAWI 11: KHITIMPIS SARÄTA

I.
ARUNAKA

Ukhamakiwa: Así no más es. Askichaña: Solucionar.


Jan samti: ¡No digas! Cineruw sarä: Iré al cine
Jucha: Delito. Manq’iriw sarani: Irá a comer.
Irkatawi: Demanda. Piqut anatiriw sarani: Iré a jugar Futbol.
Nuwajatana: Le había pegado. utajar samaririw sarä: Iré a descansar a mi casa.
Aliqa: Adrede. Qullayïri: Hacer curar
Qillqayïri: Hacer inscribir
Uñt’ayiri: Denunciar.
Uñt’iri: A conocer.
Iyawa: Está bien. Alisnukuwi: Desalojo.
Yuriñ laphi: Certificado de nacimiento. Demandar Jucha yatiyaña

Chimpu Cédula
II.
de identidadARUTHAKHINCHA
ch’axwa: Lío,
problema
Khiti = pronombre interrogativo “quién”
-mpi= sufijo conjuntor “con o y”
Kuna = pronombre interrogativo “qué o cuál”
-sa = sufijo que busca información. Y que siempre
acompaña a los pronombres interrogativos.
Ukata = pronombre interrogativo “luego, después”.

Jutir pachampi anatayañani. Conjuguemos con el tiempo futuro

WALJACHIR SAPACHIRI

Nayax sarä. (¨) Nänakax sarapxä (pxä)

Jumax saräta. (¨ta) Jumanakax sarapxäta. (pxäta)

Jupax sarani. (-ni) Jupanakax sarapxani. (pxani)

Jiwasax sarañäni. (ñäni) Jiwasanakax sarapxañäni. (pxañäni)

56
Elsa Natalia Flores Escobar

II. ARUSKIPAWI: KHITIMPIS SARÄTA

A. 2ir Jaqimpi aruskipañäni.

Jis.: Jumax khitimpis palla palla utar saräta.


Jay.: Nayax mamajampiw saräxa.
Jis.: Kuna pacharus saräta
Jay.: Suxta alwaw saräxa. Jumax khitimpis saräta.
Jis.: Nayax sullka kullakajampiw saräxa.
Jay.: Kuna pacharus saräta.
Jis.: Tunka uru chikataniruw saräxa.
B. 3ir jaqimpi aruskipañäni.
1. Jay.: Jupax khitimpis palla palla utar saräni.
Jis.: Jupax mamapampiw saräni.
Jay.: Kuna pacharus sarani.
Jis.: Suxta alwaw sarani. Jupax khitimpis sarani.
Jay.: Jupax sullka kullakapampiw sarani.
Jis.: Kuna pacharus sarani.
Jay.: Tunka uru chikataniruw sarani.

2. Jay.: Elenax khitimpis palla palla utar saräni.


Jis.: Elenax mamapampiw sarani.
Jay.: Kuna pacharus sarani.
Jis.. Suxta alwaw sarani. Heliox khitimpis sarani.
Jay.: Heliox sullka kullakapampiw sarani.
Jis.: Kuna pacharus sarani.
Jay.: Tunka uru chikataniruw sarani.

57
Elsa Natalia Flores Escobar

III. ARUSPIPAWI PAYÏR JAQIMPI (JUTIR PACHAMPI)

A. Jumax, khitimpis defensoria utar saräta


Ch. Nayax tatajampiw saräxa
A. Kuna pacharus saräta
Ch. Arumathix, tunka uruw saräxa.
B. kunarus saräta
Ch. Jucha uñt’ayiriw saräxa
A. Kuna llakinitasa
Ch. Sullkajaruw masipax nuwjapxatäna.
A. Jan samti, llakisä
Ch. Ukhamaw kullaka.
A. Ukat kuns luräta
Ch. Ukat yuriñ laphi apsuriw sarä.
A. Iyaw kullaka, yaqhuruw jikisiñäni, sumakiw uka ch’axwanaka askichamxa.
Ch. Iyaw kullaka, ukhamapanaya.

IV. ARUSKIPAWI KIMSÏR JAQIMPI.

A. Jupax, khitimpis defensoria utar sarani.


Ch. Jupax tatapampiw sarani.
A. Kuna pacharus sarani.
Ch. Arumathix tunka uruw sarani.
A. Kunarus sarani.
Ch. Jucha uñt’ayiriw sarani
A. Kuna llakinisa.
Ch. Sullkaparuw, masinakapaw nuwjatäna.
A. Jan samti, Llakisä.
Ch. Ukhamaw kullaka, llakiwa.
A. Ukat kuns lurani
Ch. Ukat yuriñ laphi apsuriw sarni.
A. Iyaw kullaka, nayax sarañajatwa sarxä.
Ch. Iyaw kullaka, nayas sarxaraki jikisiñkamaya.

58
Elsa Natalia Flores Escobar

LURAWI 1: IST´ASA YATIQAÑÄNI.

(Autor santillana aymara maya)

A. Sum ist´asa phuqhachañäni. “Ururut purinitapa thakhi 29”

1. Khitis jawsani. Jay. ………………………………………………

2. Kawkhats purinitayna. Jay. ………………………………………………

3. Khitirus thaqhatayna. Jay. ………………………………………………

4. Kawkhans jilir jilapax qamasitayna. Jay. ………………………………………………

5. Khitinakampis jilir jilapax qamasitayna. Jay…………………………………………….....

6. Kawkhans irnaqatayna. Jay. ………………………………………………

7. Kunatakis jilir jilaparu thaqhatayna. Jay. ………………………………………………

59
Elsa Natalia Flores Escobar

YATIQA 11: JACH’A YATIQAÑ UTARU SARÄTATI.


1. ARUNAKA

Mistuwayañäni

Panini

Alwa

Jach’a yatiqañ uta

Thuqhuñ uta

Tuyuñ uta

Pallapall uta

Liqt’animawa

60
Elsa Natalia Flores Escobar

2. ARUTHAKHINCHA

3. ARUSKIPAWI. (2ir jaqita)

A.Jumax arumathix thuqhuñ utar sarätati.


Ch. Jisa saräwa, jumasti.
A.Nayax sararakiwa.
Ch. Ukhamax paniniy sarañänixa.
A.Ya kullaka, alwaw mistuwayañäni
Ch. Ukhamax nayaw liqt’anima.
A. Iyaw kullaka.

4. ARUSKIPAWI (3ir jaqita)

A. Jupax (Albertox) thuqhuñ utar saraniti.


Ch. Jisa saraniwa, Marcelasti.
A. Marcelax sararakiniwa.
Ch. Ukhamax paniniy sarapxanixa.
A. Jisa kullaka, alway mistuwayapxani.
Ch. Ukhamax, sarapxpanaya.

61
Elsa Natalia Flores Escobar

LURAWI 1: ARUSKIPASA YATIQAÑÄNI

‘Evaluación oral’

1. Realizar un dialogo oral en secuencia con los temas ‘Kawkirus


saräta, khitimpis saräta y sarätati’.
2. El dialogo debe ser realizado en el contexto jurídico.
3. El grupo puede estar sub dividido de cuatro personas.
4. La creatividad y el desarrollo de la presentación del dialogo
dependerá de la organización del grupo.
5. Tomar en cuenta que la actividad debe tener inicio, desarrollo y
conclusión.
6. La actividad será presentada en la clase presencial.

62
Elsa Natalia Flores Escobar
YATIQAWI 12: ULLASA YATIQAÑÄNI

“QAMIR TAWAQUN SARNAQAWIPA”

Nayra pachaxa markanxa, mä tawaquw utjasin siwa, jall ukjamat uka tawaqux karmich
sutinin sapxiwa. Ukjamata sapa uruwa jupax iwij awatir sariritayna siwa.
Mä uruxa tawaq karmichax mä waynampiw jikisitayna. Uka waynasti tuxu lawjam
waynataynawa. Ukatxa jupampiw walpin karmichax parlatayna, jall ukhamata uka
urutpacha aksaruxa sapa uruwa jupanakax jikisipxiritayna.
Mä uruxa wali k’uchikipuniwa uka waynampi Karmichax utapar sarapxatayna. Ukhamat,
awkipan taykapan utaparux panpamchaw puripxatayna. Jall ukhamat jupanakax
sarnaqatapxat yatiyapxatayna. Ukjama sarnaqkasaxa sapa uruwa waynax chhaqtawayxir
siwa, kunatixa arumakiwa utar jupax puriniritayna siwa.
Utanxa mä uruxa tawaqux akham jiskhitayna:
- Kawkiruraki sapa ur jumasti sartasti, nayax jumar thaqir jutawa, sasaw satayna.
Ukatwa waynax akhama satayna:

- Jumax jutamsaya khä qullu patxäna nayax qamasta. Uka patata jilajampiw nayax
uñch’ukiniskama, sasaw satayna.
Ukjamata uka qullu pataruw Karmichax waynar thaqir saratayna.

Uka patanxa inakiwa Karmichax thaqhatayna, janiwa khiti jaqis irnaqiri utjkataynat siwa.
Kunatixa uka iramanxa kimsa jararankhukiw winkurasipxatayna siwa.

Qhipa uruxa, mayampi Karmichax saratayna, uka chiqanxa jararakhunakakiw


winkuraskan siwa. Jall ukatwa tawaqux amuyt’asxatayna. Kunatixa jararankhumpiw
jupax chikasitayna.

Jall ukhamat Karmichan awkip taykapax wali qamirin sapxiwa, ukatwa jaqi masinakapar
walpin jisk’achapxiritayna. Jall ukatwa warmi phuchapax akjamar puritayna sapxiwa.

B. ARUNAKA

Jawari, arawaqi, siw sawi = cuento, leyenda.


Jall = Así, o interjección se emplea para aprobar o conceder algo
uka urutpacha aksaruxa= desde ahí para adelante
Ukjamata = De esa manera, forma.
Waynataynawa= había sido joven. Tayna= había (flexivo de 3ra persona del pasado no
testimonial)
Jikisitayna = se había encontrado.
Nayra pacha = Antiguamente, antes, hace muchos años.
Inakiwa= en vano, vanamente.
Qhipa uruxa, qhipüruxa = al día siguiente.
Amuyawi = comprensión.
Amuykaya = comprensible.
Amuyt’asiña = Imaginarse.
Amuyaña = imaginar, representar idealmente una cosa, Concebir.
Amuyaña, unjaña = observar, Reparar, fijar la atención en una cosa. O examinar con atención.

63
Elsa Natalia Flores Escobar
Amuyaña, arst’aña = Opinar, pensar, formar, o tener una opinión.
Irama =Ladera, costado.
jisk’achaña = Achicar, cortar. Criticar.

LURAWI 2: QAMIR TAWAQUN SARNAQAWIPA


I. AKA JISKHT’ANAK PHUQHACHAÑÄNI.
1 Kuna sutinisa arawaqixa? Jay……………………………………………………….

2.Tawaqux kuna sutinisa? Jay………………………………………………………………….

3.Jupax kuna luririnsa? Jay. …………………………………………………………………….

4. Khitimpis jikisitayna? Jay……………………………………………………………………..

5. Kawkirus karmichax uka waynar irpatayna? Jay……………………………………

6. Waynax, urunakax utankanti? Jay………………………………………………………..

7. Waynax, kawkins qamasina? Jay………………………………………………………….

8. Tawaqux, waynar thaqhasin kuns uñjatayna? Jay………………………………..

9. Karmichax khitimpis chikachasitayna? Jay.:……………………………………………….

10. Karmichax kunat ukhamar puritayna? Jay.:………………………………………………..

II. K´ARITI CHIQACHA UK RIXT’AÑÄNI.

1. Tawaqux Santusa satanwa. K´ari Chiqa

2. Waynax, lik’i waynanwa. K´ari Chiqa

3. Waynax arumanakakiw mistutayna. K´ari Chiqa

4. Tawaqux, jajarankhuki qulluñ uñjatayna. K´ari Chiqa

5. Tawaqux tiwulampiw sarnaqatayna. K´ari Chiqa

6. tawaqun, awkipa taykapax wali qamiritaynawa. K´ari Chiqa

III. AKA ARUNAKAX MAYSAT KUNJAM SAÑASPASA. Sañani: Awicha = Tawaqu.

1. Aruma ………………… 3. Tuxu ………………. 5. K’uchiki …………………. 7. Qullu …………………

2. Wali …………………… 4. Qamiri …………….. 6. Parlaña ………………... 8. Wayna ……………..

64
Elsa Natalia Flores Escobar

65
Elsa Natalia Flores Escobar

YATIQAWI 13: UÑANAQANAKA – ‘EMOCIONES’


KUNJAMS JIKXATASTA.
I. ARUNAKA:
UÑANAQANAKA JAMUQA UÑANAQAN JAMUQA
AKA

CHUYMA P'AKITA – IKI PURITA –


DECEPCIONADO DE IKIMAYA
AMOR
SOÑOLIENTO

PISAYASITA – WALI QARITA


ARREPENTIDO – EXAUSTO

CHUYMA MUNATA – PHUTHUTJATA


ENAMORADO – ACALORADO

PAYACHASITA – MANQ'A
CONFUNDIDO AWTJATA –
HAMBRIENTO

P'INQASITA – UMAT
AVERGONZADO PHARJATA -
SEDIENTO

66
Elsa Natalia Flores Escobar

II. Juk’amp arunaka

Uñnaqanaka Amuyt’ayiri Uñnaqanaka Amuyt’ayiri


Llakita Preocupado, Kusisita. K’uchiki Feliz, contento,
apenado, aflijido. alegre
Llakiña Penar Kusisiña Alegrarse
Llint’aqiña Enfadarse, Kusist’aña Saltar de alegría.
enojarse,
disgustarse.
Llint’aqita Enfadado, Phiñasita, Muy enojado,
enfadado,
disgustado
Thithita Enfadado. Tuji Curioso
Asxaräña, Tener miedo a una Axsariri, llajlla. Tímido
persona o a algo huraño
Chhijuyaña, Atemorizar, causar Llaytha Cobarde
axsarayaña temor,
amendrentar.
Jisk’awrata Desepcionado Jan suyt’iri Inpaciente
Musphata Pensativo Mulljaña Alarmar, asustar
Qariña Casarse Mulljasiña, Asustarse,
mulljata, asustado
Qarita, qarjata Cansado Qullusita Frustrado
Alt’ata
Suma chuymani amable Jach’anchata Orgulloso
Jach’ar tukuta Altivo, orgulloso Ipi tonto
Katjata Sorprendido Qullusiyaña Frustrar
P’inqasiña Avergonzarse Ch’ikhi Inteligente
Khatatiri Nervioso Jayra Flojo
Jiwaki Bonito, bonita Q’apha Diligente,
trabajador, agil,
active.
Thijwa, qhaxu Travieso Qhuru Malo,a
K’ari Mentira K’arisiri Mentiroso

II. ARUTHAKHINCHA.
Ejemplo: -ta = Participio (ado, ada del castellano)
Llaki = Pena
Llaki + -ta, llakita = Preocupado
Llaki + -ta + -ña, Llakitaña = Estar preocupado.

67
Elsa Natalia Flores Escobar

-ta, es el sufijo que se agrega al verbo cuando se quita el infinitivo –ña para
agregar el participio –ta.
Ejm. Mulljaña, mulljata = AsustADO.
Con el sufijo –ta más sufijo –wa como verbo: Ejm. Mulljatawa= Está asustado.
Con el sufijo –si reflexivo más el infinitivo –wa: Ejm. Mulljasiña = asustarse
Con el sufijo –si reflexivo más el sufijo –wa: Ejm. Mulljasiwa se asustó.
Sufijo -TA + ÑA.

- Qaritaña = estar cansado.


- Llakitaña = estar triste,
- Jach’anchataña = estar enaltecido.
- Jisk’achataña = estar discriminado.
- Usuchjataña = estar lastimado.
- Mulljataña= estar asustado
- Ch’amanchataña = estar fortalecido/da.
- Yanqhachataña = estar perjudicado.

IV. ARUSKIPAWI 1.

A. Kunats phiñasitata B. Jumarakis jan lurañam lurkatatixa.


 wawajaw chuwa p’akjatäna.
 Pankax janiw kutt’aykituti.

A. Kunats kusisitata B. Uta alasta. / tukuy yant’a sum churta.

A. Kunats thijwata /qhaxuta. B. Janiw thijwaktti, anatañ munta.

A. Kunats k´arita B. Nayax janiw k´ariktti, chiqa parlaskta.

A. Kunats qhuruta. B. Jumarakis jan kuns lurañ munktatixa.

A. Kunats Ipita. B. Janiw ipiktti, armastwa


A. Kunats jayrata. B. Janiw jayraktti, ikimayatwa.
/Qaritatwa.

68
Elsa Natalia Flores Escobar

A. Kunats ch’ikhita. B. Nayax wall ullta.


 Suma pankanak ullirita.

A. Kunats axsarta. B. Janiw axsarktti, p’inqastwa.

B. Kunats llakitata B. Chimpux chhaqhayasta

 mamajaw usuta / janiw yant’atak


yatiqktti.

V. ARUSKIPAWI 2. ‘Payïr jaqita’.

Jis.: Jumax kunants amukiskta, usutatacha. Jay. janiw usutaktti. mä


juk’a llakitatwa.

Jis.: kunats llakitata. Jay.: Benir irnaqiriw saräxa

Jis.: Jumax kuns yatiqta. Jay.: Nayax arxatiritakiw yatiqta.

Jis.: Ukhamax, arxatirit irnaqir saräta Jay. Jisa, arxatirit irnaqir saräxa.

Jis. Kawkhans irnaqäta. Jay. Casa Judicial de Riberalta utan irnaqäxa.

Jis.: Kuna tuqins irnaqäta Jay.: Archivos tuqin irnaqäxa.

Jis.: kuna phaxsis saräta Jay.: Sata qallta phaxsiw saräxa.

A. Qawqha pachats kutt’anita Jay.: Pä marat kutt’anixa.

A. Kuna pacharus boleto alasïr saräta. Jay.: Pusi jayp’u pacharuw


alasïr saräxa.

VI. ARUSKIPAWI 3 ‘Kimsïr jaqita’.

Jis. Jupax kunants amuki, usutächa. Jay. janiw usutakiti. mä juk’a


llakitawa, siwa.

Jis. kunat llakitas, sisa. Jay. Benir irnaqiriw sarani. Siwa.

Jis. Jupax kunatakis yatiqatäna. Jay. Jupax arxatiritakiw yatiqatäna.

Jis. Ukhamax, arxatirit irnaqir sarani. Jay. Jisa, arxatirit irnaqir sarani.
69
Elsa Natalia Flores Escobar

Jis. Kawkhans irnaqani, sisa. Jay. Casa Judicial de Riberalta


Utan irnaqani, siwa.

Jis. Kuna tuqins irnaqani, sisa. Jay. Archivos tuqin irnaqani, siwa.

Jis. kuna phaxsis sarani, sisa. Jay. Sata qallta phaxsiw sarani,
siwa.
Jis. Qawqha pachats kutt’anini, sisa. Jay. Pä marat kutt’anini, siwa.

Jis. Kuna urarus boleto alasir sarani, sisa. Jay. Pusi jayp’u uraruw alasir
sarani, siwa.

VIII. ARUSKPAWI.

–ti ch’axta arumpi jiskhiñani.

Jis. Jupax llakitati. Jay. Janiw llakitakiti.

Jis. Jupax anataskiti. Jay. Jisa anataskiwa.

Jis. Jumax qhurutati. Jay. Nayax janiw qhuruktti suma


jaqitwa.

Jis. Jumax Benit kutt’anitati. Jay. Jisa kutt’aniwa.

Jis. Anumax jiwakiti. Jay. Jisa, Jiwakiwa.

Jis. Taykamax suma jaqiti. Jay. jisa, suma jaqiwa.

LURAWI 1: UÑANAQANAKAMPI ARUSKIPAÑÄNI.

I. Buscar 10 emociones nuevas con ilustraciones.

II. Realizar en grupo un diálogo sobre las emociones.

III. Practicar el dialogo realizado sobre las emociones.

IV. Presentar el diálogo de manera oral en la clase presencial.

V. Para la tercera persona pueden usar ilustraciones sobre las emociones.

70
Elsa Natalia Flores Escobar

LURAWI 2: Aka tama arunak askichañäni.

‘Corregir las oraciones de acuerdo a la estructura gramática y la concordancia del

verbo y persona’.

1. Jumax saräta kawkirus --------------------------------------------------------------

2. alaxa Anchhitaw ch’uq ……………………………………………………………………….

3. Achakumpi panichasitayna tawaqumpix ………………………………………………………

4. sayajan utjiwa Qulañ utaxa …………………………………………………………………

5. Justinax larusitäna mamapampi …………………………………………………………………

6. Jupax manq’aña janiw munkiti ………………………………………………………………….

7. Awichamax Tupisan utjasta. …………………………………………………………………………….

8. Tatamax moreno thuqhta …………………………………………………………………………….

9. Masimax Derecho yatiqasktan …………………………………………………………………………

10. Nayax aymara aru yatiqaski. …………………………………………………………………………..

ARUTHAKHINCHA
1. ‘-ta’ k’ila arux ado, ada sañ muni. Chiqa K’ari

2. ‘Thijwaña estar curioso sañ muni. Chiqa K’ari

3. ‘Qhuruña’, ser malo, sañ muni. Chiqa K’ari

4.‘Qhaxuña’ ser travieso sañ muni. Chiqa K’ari

5. Mulljatawa, está asustado sañ muni. Chiqa K’ari

71
Elsa Natalia Flores Escobar

YATIQAWI 14: UÑT’ASIÑATAKI

I. ARUNAKA
Khitïpachasa: ¿Quién será?

Jumatäti: ¿Eres tú?

Khitisa: ¿Quién es?

Khititasa: ¿Quién eres?

Q’axu tawaqu / wayna: Adolescente.

Khitixarakta: ¿Quien ya eres?

II. ARUTHAKHINCHA.
Después del pronombre interrogativo KUNA ‘qué’, le sigue el sufijo –sa o
también puede estar después de otro sufijo. El sufijo –sa con el pronombre
interrogativo significa el verbo ser. ‘es, son’.

Ej. Kunasa ¿qué es? Kunanakasa ¿qué son?

Los sufijos posesivos ‘-ja, -ma, -pa, -sa’ pueden ir después del pronombre

interrogativo kuna seguido por el sufijo –sa para indicar pertenencia.


Ejemplo:

Jupax kunajasa ¿Qué es ella de mí? ‘Jupax ipasirimawa’ Ella es tú

sobrina.

Jumax kunajatasa ¿Qué eres tú de mí? ‘Nayax lulukumatwa’ Yo soy tu prima.

Nayax kunapatsa ¿Yo que soy de él? ‘Jumax ipupatawa’ Tú eres su tío.

Jupax kunasasa ¿El qué es de nosotros? ‘Jupax masanusawa’ Él es nuestro cuñado.

Ukax kunasa ¿Eso qué es? Akax laphiwa ‘eso es papel’.

Khayax kunanakasa ¿Aquello qué son? Khayax urphilanakawa ‘Aquellos son

palomas’

72
Elsa Natalia Flores Escobar

El sufijo -na, ‘de’, cuando se agrega a los pronombre personales y

sustantivos se usa como pertenencia. Ejemplo:

Nayana ‘de mi’: Nayan utajawa ‘es mi casa’, ‘es de mí mi casa’.

Jumana ‘de ti’: Juman phisimawa ‘es tu gato’, ‘es de ti gato’.

Jupana ‘de él/ella’ : Jupan tiwanapawa ‘es su mesa’, ‘es de él su mesa’.

Jiwasana ‘de nosotros/as’: Jiwasan taykasawa ‘es nuestra madre’, ‘es de


nosotros nuestra madre’.

II. ARSUKIPAWI.

A. Payïr jaqimpi aruskipañäni.


Jis.: Jumax khitïxarakta. Jay.: Nayax jilaman yuqapatwa.

Jis.: Jumax khitïtasa. Jay.: Nayax ipamatwa.

Jis.: Nayan achachilajax khitisa. Jay.: Juman achachilamax tata Franciscowa.

B. Kimsïr jaqimpi aruskipañäni.

Jis.: Jupax khitisa. Jay.: Jupax Dadi Yankiwa.

Jis.: Janit Malumaki. Jay.: Janiwa, Dadi Yankiwa.

C. Uñachiyïrinakampi aruskipañäni.
Jis.: Khä warmix khitisa. Jay.: Khä warmix mamajawa.

Jis.: Janit ipamaki. Jay.: Janiwa ipajakiti, mamajawa.

---------------------------------------------------- *** ----------------------------------------------------------

73
Elsa Natalia Flores Escobar

Jis.: Jupanakax khitinakasa. Jay.: Jupanakax yatiqirinakajawa.

------------------------------------------------- *** ------------------------------------------------------------

Jis.: Khä warmix khitipachasa Jay.: Khä warmix lulukujawa.

--------------------------------------------------***-------------------------------------------------------------

Jis.: Khä q’axu tawaqux kunamasa. Jay.: Khä q’axu tawaqux phuchhajawa.

--------------------------------------------------- *** -----------------------------------------------------------

Jis.: Khä panqarita tawaqux khitisa. Jay.: Jupax kullakajawa.

D. – ti k’ila arumpi aruskipañäni.

Jis.: Jumax khitïxaraktasti. Jay.: Nayax Don Ramónan phuchhapatwa.

------------------------------------------------ *** --------------------------------------------------------------

74
Elsa Natalia Flores Escobar

Jis.: Raúl, jumätati. Jay.: Jisa, Nayatwa.

Jis.: kuns luraskta. Jay.: Samarasktwa

Jis.: Jupax phuchhamati. Jay.: Jupax janiw phuchhajakiti,

jupax ipasirijawa.

-------------------------------------------------- *** ------------------------------------------------------------

Jis.: Jupanakax jilaman wawanakapati. Jay.: Jisa, jilajan

wawanakapawa.

LURAWI 1: KHITISA – JUMANA - KHITIXARAKI


1. Jis.: Taykamaxa khitisa.
Jay.: ……………………………………………………………………..
2. Jis.: Jumax khititasa.
Jay.: ………………………………………………………………………
3. Jis.: Kikon mamapax khitisa.
Jay.: ……………………………………………………………………….
4. Jis.: Tata Luis Arcex khitisa
Jay.: ………………………………………………………………………..
5. Jis.: Jupan jilapax Evo satati.
Jay.: ………………………………………………………................

6. Jis.: Jupax khitixaraki.


Jay.: ………………………………………………………………………….
7. Jis.: Nayan tatajax khitisa.
Jay.: …………………………………………………………………………..

75
Elsa Natalia Flores Escobar

8. Jis.: Akax juman k’usillumati.


Jay.: ……………………………………………………………………………
9. Jis.: Ministerio de Justicia irpiirix kKhitipachasa.
Jay.: ……………………………………………………………………………
10. Ministro de Gobierno irpirix khitixaraki.
Jay.: …………………………………………………………………………….
LURAWI 2: IST’ASA JAYSAÑÄNI:
BERNARDOMPI PEDROMPI ARUSKIPAWIPATA
1. Jisk.: Aski arumakipan jilata
Jay.:…………………………………………………………………………
2. Jisk.: Kunas sutimaxa.
Jay:…………………………………………………………………… jumasti.
3. Jay.: Nayax pedro satatwa.
Jisk.: ………………………………………………………………………………
4. Jay.: Nayax perez satatwa. jumasti.
Jay.: ……………………………………………………………………………..
5. Jisk: Jumax kuna luriritasa.
Jay:…………………………………………………………………………………….. jumasti.
6. Jay: Nayax aljirita irnaqta.
Jisk: …………………………………………………………………………..
7. Jay: Nayax ch’uqi, ch’uñu, tunta ukanak aljta.
Jisk: ……………………………………………………………………………………………..
8. Jay: Irnaqawijan nayax, computadorana qillqta, ullta, ukjarux qillqatanak thijta.
Jay:…………………………………………………………………………
9. Jisk: Kawkhans utjta jilata.
Jay: …………………………………………………………………………….. jumasti.
10. Jay: Nayax cementerio generalana utjta.
Jisk: ………………………………………………………………………………………………………….
11. Jay: Nayax awichajampi, mamajampi utjta. jumasti.
Jay.:………………………………………………………………………………………………………….
12. Jisk: Jumax kullawa thuqhtati, jilata
Jay: ………………………………………………………………………………………………………..
13. Jisk: Kawkhans thuqhta.
Jay: …………………………………………………………………………………………………………
14. Jisk: Jumax qina qina thuqhtati.
Jay:…………………………………………………………………………………………………………..
15. Jisk: Kawkhans thuqhta.
Jay:…………………………………………………………………………………………………………..
16. Jisk: Waliki jilata Bernardo phaxsürkama.
Jay: ………………………………………………………………………………………………………....

76
Elsa Natalia Flores Escobar

YATIQAWI 15: ASKI YÄQAÑANAKAMPI PHUQHACHAWINAKAMPI


(Derechos y deberes)

Markachirinakan wali wakiskir Markachirinakan uñanchawi


yäqanakapa. phuqhawinaka. Deberes importantes de
Derechos fundamentales de los los ciudadanos
ciudadanos.

Jakawi Derecho Awqat uraqir arxataña.

Derecho a la vida. Defender su Territorio en Situación de


Guerra.

Tantachawinakar ukhamaraki qutu Pachax sumankasinxa waynanakaxa


utt’ayawinakar qhanatsa jamasatsa aski munasa jani munasa palla pallata
amtawimpiña derecho. mayt’iri sarapxañapa.

Derecho a libertad de asociación y reunión Prestar el Servicio Militar obligatorio para


en forma pública y privada con fines lícitos. los varones en tiempos de Paz.

Lup’iwinaka kunayman qillqata arsuta Servicio civil chhijinakatak luraña.


yatiyañatak arsusiña derecho.
Prestar Servicio Civil en Situaciones de
Expresar y difundir libremente Calamidad Pública.
pensamientos u opiniones por cualquier
medio de comunicación.
Qullasiña yäqaña ukjamaraki jaqiru aski Uraqpachar apxasiñataki impuestonak
uñjaña derecho. payllaña.

Derecho a la salud y la seguridad social. Contribuir al Mantenimiento del Estado a


través del Pago de Impuestos.

Yatiqawi derecho Ayllun sarnaqawinakap khuyapt´as

luraña.

Derecho a la Educación. Aplicar el Principio de Solidaridad

en las comunidades.

77
Elsa Natalia Flores Escobar

Wila masinaka derecho Yuqalla imilla wawaru yatiqayaña,

Derecho a la familia manq’ayaña, uñjaña.

Asistir, alimentar y educar a las

hijas e hijos.
Uraqpachar chiqapat, jamasat, jaquña Kamachinak yäqaña.
derecho.
Respetar las Leyes.
El Sufragio Universal, Directo y Secreto.
Jakawj uta derecho. Constitución apnaqawi arxataña.

Derecho a la Vivienda. Defender la Vigencia de la Constitución.

Irnaqawiru ukjamaraki irnaqawimpi Sarawin arsunakapat, religionat,


derecho. políticas amuyt´awinak amtanakapat
yäqaña.
Derecho al Trabajo y al empleo. Respetar las Diferentes Expresiones
Culturales, Religiones e Ideologías
Políticas.
Jan kun siskiris sarnaqañ derecho. Sumankañamp suma jakañampi
uñt’ayaña.
Derecho al Libre Tránsito.
Promover la Paz y la Sana Convivencia.

78
Elsa Natalia Flores Escobar

ARUSKIPAWIS YATIQAÑÄNI.

A.

Jis.: Jumax kuna derecho uñt’askta.

Jay.: Nayax jakawj uta derecho, irnaqaña derecho, jakaña derecho ukanak uñt´askta.

Jis.: kawkir lurañanaks uñt´askta.

Jay. Constitución apnaqawi arxataña, awqanakat uraqir arxataña ukanak

uñt´askta.

B.

Jis.: Jisk´a wawanakax derechonipxiti.

Jay.: Jisa derechoniwa.

Jis.: Kuna derechonipxisa.

Jay.: Jani nuwaña, sum manq’añanak churaña ukhamanakaw utji.

C.

Jis.: Warminakax derechonipxiti.

Jay.: Jisa Derechonipxiwa.

Jis.: Kuna derechonipxisa.

Jay.: Janiw khitis jisk´achañapakiti, yaqhanakampiw utji.

79
Elsa Natalia Flores Escobar

D.

Jis.: Patankiri, qhirwankiri, junt’unkir jaqinakax derechonipxiti.

Jay. Jisa derechonipxiwa.

Jis.: Kuna derechonipxisa.

Jay.: Taqpacha derechonipxiwa.

LURAWI 1: PRESENTACIÓN VOLANTES O AFICHES SOBRE LOS DERECHOS

1. Escribir en aymara los derechos del siguiente listado utilizando los medios
virtuales:
https://youtu.be/hA29jn1n3ls

https://youtu.be/LoK-uHenKYE

https://youtu.be/LAyT7smgTM8

2. puede hacer un volante, afiche o un infograma, una vez realizado imprimir para
dar a conocer los derechos fundamentales al público en general.
3. cada grupo tiene designado el derecho y sus obligaciones que debe realizar en
el idioma aymara.
Grupo 1: wawanakax kuna derechonipxisa.
Qué derechos tiene los niños.
Grupo 2: warminakax kuna derechonipxisa.
Qué derechos tienen las mujeres
Grupo 3: achachilanak awichanakax kuna derechonipxisa.
Qué derechos tienen los abuelos.
Grupo 4: usutanakax kuna derechonipxisa.
Qué derechos tienen los enfermos.
Grupo 5: yatiqirinakax kuna derechonipxisa.
Qué derechos tienen los estudiantes.
Grupo 6: pacha samana yäqaña kuna derechonisa
Qué derecho tiene el medio ambiente.
Grupo 7: uywanakax kuna derechonipxisa.
Qué derechos tienen los animales.
Grupo 8: chachanakax kuna derechonipxisa.
Qué derechos tienen los hombres.
Grupo 9: chacha warmix kuna derechonipxisa.

80
Elsa Natalia Flores Escobar

Qué derechos tienen como conyugues.


Grupo 10: Irnaqirinakax kuna derechonipxisa.
Qué derechos tienen los trabajadores.
Grupo 11: Yatichirinakax kuna derechonipxisa.
Qué derechos tienen los profesores/as.
Grupo 12: Yuqampi phuchampix kuna derehonipxisa.
Qué derechos tienen los hijos/as.
4. se calificará la escritura, la calidad, creatividad e interés de la presentación.
5. Realizar la actividad hasta la fecha indicada por la docente.

81
Elsa Natalia Flores Escobar

YATIQAWI 16: SUYUN IRPIRINAKAPA


1. ARUNAKA.

ARUNAKA AMUYT’AYIRI ARUNAKA AMUYT’AYIRI


Mallku = jach´a presidente Sullka mallku vice- presidente
mallku
Mama t´alla esposa del Jach´a tata justiciero
presidente
Qillt’iri Secretario de actas Juez Taripiri.
Jach´a alcalde Se relaciona con jisk´a alcalde Vocal, mensajero
otras autoridades
para consensuar un
asunto.
Jilaqata relación social – kuraka alto mando (guerra,
(para fiestas, defensa civil)
desfiles)
yatiri Consultor, filósofo amawt´a Sabio, educación,
del pueblo. experto pedagogo.
Mallku escolar junta escolar alcalde escolar junta escolar
Qulliri médico naturista thaliri, qaquri Parecido al
fisioterapeuta.
suri juez, asuntos wayraka Se encarga de
agrario (terreno, organizar en fechas
inmueble, casa festivas como:
herencia) 1. agosto (ofrenda a la
pachamama).
2. septiembre (bailan
qina qina)
3. diciembre pedida de
mano (bailar antes de
casarse)

Misa mallku= (siembra Misa sullka Trigo, oca, cañahua,


sata intermedia) = Mallku= cebada.
cuidador de los phawa (abajo)
sembradíos.
Misa alcalde = cuidador de
t’ult’u (arriba) sembradíos de
trigo, cebada etc.

82
Elsa Natalia Flores Escobar

1.1 YAQHA ARSUNAKA.


Sayaña = zona.
Suyu = Provincia.
T’aqa marka = barrio.
Kunkarsuyätati. = ¿Eras vocal de estandarte?
Janiw kunkarsukayätti. = no era vocal de estandarte.
Kuna apnaqiriyätasa = ¿qué cargo tenías?
Tata ajintiyätwa = Era vocal, reemplazante del presidente.
Kunkarsuyätwa = Era vocal de estandarte.

2. ARUTHAKHINCHA. ‘arunchirinaka’

Jutaña. Tuyuña.
Laruña. Churaña.
Thuqhuña. Jaylliña.
Khuyuña. Sawuña.
Saraña. Parlaña.

Suyuna: Suyu = provincia, -na = sufijo locativo ‘en’.


Ayllupana: ayllu = comunidad, pa sufijo posesivo ‘su’, -na = sufijo locativo ‘en’.
Irpirinakapa: irpirinaka = autoridades, -pa = sufijo de 3ra persona “su”.
Marka: Pueblo, país, ciudad.
Sayañamana: sayaña = zona, - ma= sufijo posesivo de segunda persona ”tú”,
-na= sufijo locativo “en”.

2.1. ‘UÑJKAY PACHA’ PASADO TESTIMONIAL O EVIDENCIAL


SAPACHIRI ‘Singular’

SUTILANTI JISKHIRI (F.I.) IYAW SIRI JANIW SIRI (F. N.) JANIWAMP JISKHIMPI (F.
NAKA (F.A.) I./N.)
Nayax sara.yät.ti Nayax sara.yät janiw sar.ka.yät.ti Yo janit sar.ka.yät.xa
Yo ¿Yo fui? (a)wa no fui ¿Yo no fui?
Yo fui
Jumax sara.yatä.ti Jumax janiw sar.ka.yatä.ti janit sar.ka.yatä.xa ¿Tú no
Tú ¿Tú fuiste? sara.yäta Tú no fuiste fuiste?
Tú fuiste
Jupax sara.nä.ti Jupax sarä.na janiw sar.ka.nä.ti Él janit sar.ka.nä.xa
Él / ella ¿Él / ella fue? Él / ella fue /ella no fue. ¿Él / ella no fue?
Jiwasax sara.yatän.ti Jiwasax janiw sar.ka.yatän.ti janit sar.ka.yatän.xa
Nosotros (I) Nosotros sara.yätan Nosotros no fuimos. ¿Nosotros no fuimos?
¿fuimos?

83
Elsa Natalia Flores Escobar

Nosotros
fuimos
(incluyente)

3. SUYUN IRPIRINAKAPA.

ARUSKIPAWI 1.
a.Iyaw jaysawimpi: Con la Respuesta afirmativa:
Jis.: Jumax sayañaman jilaqatayätati. Jay: Jisa nayax jilaqatayätwa.
Jis.: Janit amawtakayäta. Jay: Janiwa, nayax jilaqatayätwa.
b. Janiw jaysawimpi: Con la respuesta negativa:
Jis.: Jumax, sayañaman jilaqatayätati. Jay: janiw jilaqatakayätti.
Jis.: Ukhamax kuna apnaqiriyätasa. Jay: Nayax amawtayätwa.
ARUSKIPAWI 2
a. Jis.: Aylluman, khitis jilir jilaqatäna. Jay. Tata Teodoro Condoriw jilir jilaqatäna.
Jis.: Janit Tata Macario qhispi jilir jilaqatakänxa? Jay. Janiwa jupakanti, Tata
Teodoro Condoriw jilir jilaqatäna.

b. Jis.: Bolivia markan, khitis 1966 marat 1969 marakamax jilir irpirïna.
Jay. Uka maranakax Tata René Barrientos Ortuñow jilir irpirïna.
Jis.: Janit Juan Pereda Asbún jilir irpirikäna.
Jay. Janiwa, Tata René Barrientos Ortuñow jilir irpirïna.
4. YAQHA JISKHT’ANAKA UÑJKAY PACHAMPI UÑJAÑÄNI.

84
Elsa Natalia Flores Escobar

a. -ti, ukampi jiskhiwinaka.

Jis.: Jupax Achakachi saranti.


Jay.: Jisa, Achakachi saränwa.
Jis.: Janit Janq’u Amaya sarkäna.
Jay.: Janiwa, Sorata saräna.
b. Wila masimpi jiskhiwinaka.

Jis.: Awichamax arnaqänti.


Jay.: Saya, wali jach’at arnaqäna.
Jis.: Janit larkäna.
Jay.: janiwa, wal arnaqäna.

c. Arurchirir mayjt’ayirimpi jiskhir sutilantinakampi.

Jis.: Wasürux khitis jutäna.


Jay.: Ichu tatajaw jutäna.
Jis.: Khitimpis jutäna.
Jay.: Phuchhapampiw jutäna.
LURAWI 1. SUYUN IRPIRINAKAPA

1. Preparar un dialogo con el tema ‘Suyun irpirinakapa’, tomando en cuenta


todas las formas de preguntar por ejemplo, con la 2da persona, 3ra persona,
con el sufijo –ti y con los términos de familia.

2. Presentar con buena pronunciación y escritura del aymara en la clase


presencial.

3. La creatividad y forma de la presentación dependerá del grupo.

85
Elsa Natalia Flores Escobar

YATIQAWI 17: AYLLUN IRPIRINAKAPA.


I. ARUNAKA
Ayllun irpirinakapa Amuyt’ayiri Ayllun irpirinakapa Amuyt’ayiri

Ayllu comunidad Irpirinaka Autoridades

Representante Mama T’alla Mujer autoridad de una


Jilir Jilaqata del ayllu varón o comunidad, esposa del
mujer sola. mallku o jilaqata.
Tantachawjat Qillqt’iri Secretario de Qullqinak Apthapiri Secretario de hacienda.
actas.
Anatañanak Wakichiri Secretario de Kunkarsu Vocal el que lleva
deportes. estandarte.
(semana santa,
corpus Cristi)
Tata Ajinti Reemplaza al Yapukamani Encargado de la
mallku cuando agricultura.
está ausente.
(vocal)
Iskuyla Alkalti, Amawt’a Alcalde escolar. Tata kurijidura Tiene la función de
solucionar problemas y
conflictos del pueblo.

II. YAQHA ARUNAKA: Ch’axwanakata, chhijinakata.


YAPUNA:
Yapu kamani: Encargado de solucionar situaciones adversas en la agricultura.
Juyphin nakharata, chhixchhin tukjata, jallun apata, chaka apatayna, utanak
tinkuyatayna, yänaka qatatitayna.
YATIÑ UTANA
Amawt´a, Alkalti iskular: Encargado de colaborar al maestro como consejero y
solucionar problemas de la escuela.
Yatichiriw jan utjkiti, yati utaw jan sumakiti, ina utaw q´añu, qullqi lluch’uña (sanción)
sinti mayipxi, qullqi chillta (soborno).
MARKANA.
Taripiri, jach´a tata: Encargado de solucionar conflictos del pueblo o comunidad:
Wawar ñanqhachiri, awichar nuwiri, jaqir jisk´achaña, yuqax taykar nuwiri.

86
Elsa Natalia Flores Escobar
III. ARUTHAKHINCHA

Ch’axta arunakampi kast kast arunaka uñjañani.

TAKI: ´para´

- Pronombres personales más el sufijo taki: JumaTAKI, jupaTAKI, jiwasaTAKI, nayaTAKI.

- Sustantivo, el sufijo posesivo, más el sufijo taki: TataJAtaki, anuMAtaki, qunuñaPAtaki.

RU: ´a, al´

Pronombres personales más el sufijo -ru: JumaRU, jupaRU, jiwasaRU, nayaRU.

Sustantivo más el ufijo posesivo y el sufijo -ru: TataJAru, anuMAru, utaPAru.

Con lugares más el sufijo -ru: AchacachiRU, PotosiRU, BeniRU.

Agregando el sufijo –ru a los nombres de persona: JuliaRU, JannetARU, RogerARU, RobertuRU.

-NA: ´en´ locativo

Con lugares: ChulumaniNA, WakiNA, TiwanakuNA,

Lugares específicos: UtaNA, Jisk’a yatiñ utaNa, Derechos realANA,

Con zonas: V. FatimaNA, V. DoloresANA, RosalesANA.

-NA: ´de´ pertenencia

Pronombres personales más -na: JumaNA, jupaNA, jiwasaNA, nayaNA.

Con Nombres de persona: JuliaNA, JannetANA, RogerUNA, RobertoNA.

-mpi: ´con´, ´y´

Pronombres personales más –mpi ´con´: JumaMPI, jupaMPI, jiwasaMPI, nayaMPI.

Con los términos de parientes el sufijo –mpi significa ´y´: tataMPI, PhuchhaMPI, taykaMPI.

Con los términos de pariente, más el sufijo posesivo, el sufijo –mpi significa ´con´:
kullakaJAMPI, jilataPAMPI, yuqaJAMPI.

-sti ´y´

Pronombres personales más el sufijo -sti: JumaSTI, jupaSTI, jiwasaSTI, nayaSTI.

Sustantivo más los sufijos posesivos y el sufijo -STI: TataJASTI, anuMASTI, utaPASTI.

Con sustantivo más el sufijo -STI: TataSTI, anuSTI, utaSTI.

Pronombres personales más el sufijo – na y el sufijo sti: JumaNSTI, jupaNSTI, jiwasaNSTI,


nayaNSTI.

-¨ma. ´por´

Con sustantivo más el sufijo -¨ma: Thakhïma, chakäma, autopistäma.

87
Elsa Natalia Flores Escobar
Con zonas más el sufijo -¨ma: V. Fatimäma, V. Doloresäma, Rosalesäma.

-ta: ´de´

Pronombres personales más el sufijo - ta: JumaTA, jupaTA, jiwasaTA, nayaTA.

-xata: ´sobre´

Pronombres personales más – XA y TA: JumXATA, jupXATA, jiwasXATA, nayXATA

-wa ´verbo ser/ estar o como enfatizador´

Como verbo:

Con nombres de persona: JuliaTAWA, JannetATWA, RogerUWA, kurmiTANWA.

Con sustantivos: UtaWA, AnuWA, phisiWA, yatiñ utaWA, yatichirinakaWA.

Como enfatizador.

Jupaw waxt’itu. = Jupax waxt’ituwa.

Mamamaw juti. = Mamamax jutiwa.

Jumax llamp’u chuymanitawa = Jumaw llamp’u chuymanitaxa.

IV. ARUSKIPAWI
1.

Jis.: Yatiñ utan yatichirix utjiti. Jay.: Janiw utjkiti.

Jis.: Jichhax kuns lurañäni. Jay.: Tata iskuyla alkaltir yatiyañáni.

Jis.: Ukhamax jikisir sarañäni. Jay.: Jisa sarañäniya.

2.

Jis.: Yapunakar chhijchhix wal tukjatäna. Jay.: Jichhasti kamachañänisa.

Jis.: Tata yapukamanir yatiyañäni. Jay.: Jisa, jupar yatiyañäni.

Jis.: Ukhamawa, jupaw yanapt’añanak thaqhani.

3.

Jis.: Mä waynax awichaparuw ñanqhachatayna.

88
Elsa Natalia Flores Escobar
Jay.: Jan samti! Ukax janiw walikiti. Kamachataynasa.

Jis.: Awichapar utapat jaqtatana.


Jay.: Jichhax khitirus yatiyañäni.

Jis.: Jach’a Mallkur yatiyañäni.

Jay.: Walikiwa, jupaw taripirir yatiyäni.

Jis.: Ukhamaw kullaka, jank’aki sarañäni

Jay.: Iyaw kullaka jank´akiy sarañänixa.

LURAWI1: JUSTICIA COMUNITARIA

Estimados estudiantes comparto con ustedes el video relacionado a la justicia


comunitaria para trabajar en grupo.
https://youtu.be/XjIQwhqfRWg
Objetivo: Analizar la justicia comunitaria urbana y rural en base al vídeo.
Participación: opinión negativa, ¿porque? y opinión positiva, ¿porque?
Como futuros profesionales de derecho que sugerencias o propuestas darían a esta
situación.
Presentar sus opiniones escritas en la clase presencial.
LURAWI 2: AYLLUN IRPIRINAKAPA

Representar una dramatización de acuerdo a la carrera en los siguientes contextos: En la


familia, en la escuela, en la comunidad, en el centro de salud, en la feria, etc., donde
participen las autoridades del ayllu y el abogado para resolver las problemáticas que se
presentará en cada contexto.

89
Elsa Natalia Flores Escobar

90

También podría gustarte