Está en la página 1de 54

UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN ANTONIO ABAD

DEL CUSCO
INSTITUTO DE IDIOMAS = RIMAY PIRWA SUNTUR WASI

QUECHUA CICLO-I
HUQ ÑEQE
DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS
CUSCO – PERÚ
RUNA SIMI PAQARIYNIN = ORIGEN DEL IDIOMA QUECHUA
Sobre el origen del Idioma Quechua se tiene diferentes teorías y tiene un
origen bastante complejo, el pensamiento andino Inka plantea una
evolución cíclica del proceso histórico del hombre Andino y su filosofía
esta sistematizada, uno de los más conocidos es la del Dr. David,
Samanez Flores.
TEORIA DEL DR. DAVID SAMANEZ FLOREZ.- Docente de la UNSAAC,
especialista en las ciencias lingüísticas, autor de muchas obras, plantea que el
quechua surgió en el Cusco, entre los hablantes del pueblo Pre-Inka llamado
MARKAWALLA, hace 1,000 años A.C. más conocido en español como
MARCAVALLE, esta lengua era el prot-quechua, es decir el quechua incipiente;
luego pasó a otro asentamiento humano; CHANAPATA, año 700 A.C. donde maduró.
Lengua que salió del Qosqo, por la ruta Curahuasi, Abancay, Andahuaylas,
Ayacucho, alcanzando a los Waris, este quechua llegó a Cajamarquilla, Pachakamaq
y Chincha, luego a otras regiones hasta donde llegaron los Waris y parte de
Colombia, siglos XIV y XV. DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS
Fundamento Pedagógico y Didáctico
Los principios pedagógicos universales, de que la enseñanza debe ir de lo fácil a lo
difícil; de lo conocido a lo desconocido; de lo que se ve a lo que no se ve; de lo cercano
a lo lejano; no han sido considerados en los fundamentos utilizados el uso de las tres
vocales: el pretender que las vocales i, u, deben pronunciarse en quechua como la e y
la o de por si, rompe con los principios pedagógicos enunciados. En cambio la
utilización de las 5 vocales, permite el aprendizaje fácil y rápido de la lecto-escritura
del Idioma nativo, que es igual o semejante a los demás idiomas del mundo. Puesto
que se escribe tal como se pronuncia, en cambio el uso de las tres vocales, produce
dificultades pedagógicas al que enseña y al que aprende, impidiendo el normal
desenvolvimiento del aprendizaje de la lecto-escritura, tanto en el quechua como en
el castellano. Asimismo la lengua nativa quechua se respetan en su máxima expresión
y en sus variaciones dialectales. DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS
Los fundamentos pedagógicos, se hacen tangibles en la práctica de la
enseñanza, situación que se aprecia en los siguientes considerados:
•Eqeqo = duende: se pronuncia “eqeqo”, tal como se escribe. Se pretende escribir
“iqiqu” para pronunciar “eqeqo”.
•Qero = vaso ceremonial: Se pronuncia “qero”, tal como se escribe. Se pretende
escribir qiru, para pronunciar qero. “Qiru” no significa nada y se confundiría con
“Kiru”= diente.
•Qosqo = sustantivo: se pronuncia Qosqo, tal como se escribe. Se pretende escribir
QUSQU para pronunciar QOSQO, en cambio KUZKU, significaría perrito lanudo.
•Ch’eqche= Color moteado: se pronuncia CH’EQCHE, tal como s escribe, se pretende
escribir CH’IQCHI, PARA PRONUNCIAR CH’EQCHE. Ch’ijchi quiere decir rebrote o algo
medio tostado.
•T’otora = Planta acuática: se pronuncia T’OTORA, tal como escribe, se pretende
escribir TUTURA, para pronunciar T’OTORA, que no significa nada.
•Topo = Medida de área: Se pronuncia topo, en cambio tupu significa prendedor.
•Manqo Qhapaq y Mama Oqllo, fundadores de la Gran Nación Tawantinsuyu,
siempre se escribió y se escribirá con “O” y nunca se escribió tal como pretenden
Manqu Qhapaq Y Mama Uqllu.
•Ollanta, se pronuncia y se escribe como Ollanta y no como ULLANTA.
DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS
ALFABETO QUECHUA OTAQ
SEQ'ELLUNPA O SEQ'E TAQE

El alfabeto QUECHUA tiene 05 vocales, 24 consonantes, 02


semivocales
31 grafías y 01 signo de glotalización, en total. Como se pudo observar
las vocales, los consonantes y los semiconsonantes.
El signo de glotalización; solamente utilizada en las siguientes cinco
grafías:
Ch, k, q, p, t

Grafías consonánticas KUNKAWAKI SEQ`EKUNA


CHH, CH’, H, K’ KH, L, LL, M, N, Ñ, R, PH, P’, QH, Q’, S, SH, TH, T’.
Consonantes Variables T`IKSUSQA KUNKAWAKIKUNA
CH, K, P, T, Q.
Vocálicos (Vocales) HANLLALLIKUNA
A,E,I,O,U.
Semivocales (Alófonos) o semiconsonantes (semi vocales)
KUNKAWAKI HANLLALLIKUNA
W, Y DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS
ALFABETO QUECHUA OTAQ SEQ'ELLUNPA O SEQ'E TAQE

1 ……………………………………….. ……………………………………….
2……………………………………….. ………………………………………..
3……………………………………….. ……………………………………….
4………………………………………. ……………………………………….
5……………………………………….. ………………………………………..

DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS


II. KUNKAWAKIKUNA.- CONSONANTES
1. Consonantes suaves : L-LL-M-N-Ñ-R-S-W-Y
2. Consonantes variables
2.1. SONIDOS SIMPLES : CH-K-P-Q-T
2.2.-SONIDOS ASPIRADAS : CHH-KH-PH-QH-TH.
2.3.-.SONIDOS REFORZADAS : CH’-K’-P’-T’.
2.4. SONIDO GLOTALIZADA
3. Consonantes auxiliares aspiradas : H-SH.
4. Consonantes Intermedias Especiales : F-J.
5. Signo Lingüístico : (´)
6. Signo suprasegmental : (‘) Apóstrofo

NOTA: ( 35 GRAFIAS)
DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS
KUNKAWAKIKUNA.- CONSONANTES
SIMPLES = PISI RIMAY ESPIRADAS=PHUKURISPA RIMAY
RUNA SIMIPI RUNA SIMIPI
APOSTROFADAS=KHALLPAWA
RUNA SIMIPI
N RIMAYKUNA

 P ……………………………… PH …………………………… P’…………………………………….


 T…………………………….... TH……………………………. T’………………………………..
 CH…………………………….. CHH………………………… CH’………………………………
 K………………………………. KH …………………………. K’………………………………..
 Q………………………………. QH………………………….. Q’………………………………..

DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS


CONSONANTES TRIVALENTES O VARIABLES
A KACHI A QARA
K I KIRU Q E QELLA
U KUNKA O QOCHA

S.SIMPLE S.ESPIRADA S.REFORZADA LOS VOCALES


O
APOSTROFAD
A
CH CHH CH` A,E,I,O,U
K KH K` A.I.U.
P PH P` A,E,I.O.U
T TH T` A,E,I,O,U
Q QH Q` A,E,O
SIGNOGRAFÍA QUECHUA) alfabeto quechua
SEQ’ELLUNPAQ T’AQANKUNA.-Clasificación de la
sonografía quechua:
1) HANLLALLIKUNA: a, e, i, o,
2) KUNKAWAKIKUNA:

DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS


l, ll, m, n, ñ, r, s, w,
y
1.-CONSONANTES
SUAVES llunpalla ch, k, p, q, t
kunkawakikuna sonidos simpless
sanp'allamanta
kunkachaq
chh, kh, ph, qh, th
2.- CONSONANTES
VARIABLES Y/O kunkachaqsonidos
TRIVALENTES Aspiradas samayta
t'ikrakuq wikch'spa
kunkawakikuna ch', k', p', t'
CONSONANTE
S sonidos reforzados
explosivos y
apostrofados
kallpawan kunkachaq
q'
3.-
CONSONANTES sonido glotalizado.-
INTERMEDIAS kallpawan
ESPECIALES kunkachaq
yanapakuq
kunkawakikuna

j- f
DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS
CHAWPIPI KUNKAWAKIKUNA =
CONSONANTES AUXILIARES
ESPIRADAS TENEMOS: H, SH EJEMPLO:

hilli = caldo, hillu = golosinas, dulces.


SH se utiliza exclusivamente en los progresivos
de los verbos.
EJEMPLO:
waqashani = Estoy llorando

(NOTA: Tener en cuenta )

DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS


KUNKAWAKIHANLLAYKUNA- CONSONANTES W-Y
PHASMIRIMAYKUNA- JUNT’A RIMAYKUNA
RUNA SIMIPI RUNA SIMIPI

WA………… .….……………… YA …………… ……………………


WE…………… ……………….... YU …………… …………………...
WI……………… …..……………..

DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS


KALLPACHAQ SEQ’E = ACENTO ORTOGRÁFICO.-
signos convencionales en el idioma quechua lleva acento
ortográfico en algunas palabras agudas y acento prosódico en las
palabras graves o llanas casi en todas las palabras.
Ejemplo:
Será el = paychá, perro será = alqochá, yo pues = noqayá, como
pues = hinayá , ¿ y tú.? = qanri?.,

KALLPARUKU = APOSTROFO.-se utiliza para dar mayor énfasis


en la pronunciación ch’, k’, p’, t’ , q’

ch'aki k'anka
ch' k'
ch'upa k'aspi
DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS
HUNT’ASQA RUWAKUYNIN =APLICACIÓN PRACTICA

eqo chha chhalla


apu orqo
a e erqe chhe chheq
o
api eray chh chhi chhillpa oqe
chho chhoqo
chhu chhulla
cha chaka
ch'a ch'aki
che cheqaq
ch'e ch'eqchi
ch chi china ka karu
ch' ch'i ch'iya k ki kiru
cho choqllu
chu chunka
ch'o ch'oqñi ku kuru
ch'u ch'umay
ARMANDO BECERRA ZEVALLOS
k'a k'amiy kha khalla
k' k'i k'iri kh khi khiki
k'u k'ullu khu khuchi

DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS


pha phaway
p'a p'aqo
pa para
phe - p'e p'enqay pe perqa
ph phi phiña p' p'i p'itay p pi piki
pho phoqchiy p'o p'osqo po poqo
phu phullu p'u p'uku pu puka

qa qara
qha qhapaq q'a q'ala
q qe qero
qh qhe qhepa
q' q'e q'eya
qho qhoto
qo qoto q'o q'oto

DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS


ta taki t'a thanta
tha thanta
te teqsi t'e theqtiy
the theqtiy
t ti tiyana th thi thinti t' t'i thinti

to toqti tho thoqay t'o thoqay


thu thuta t'u thuta
tu tuta

DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS


AYLLUNCHISMANTA YACHASUNCHIS
(LA FAMILIA)
 AYLLU Familia parentesco
 TAYTA Padre
 MAMA Madre
 APUCHA Abuelo
 AWICHA Abuela
 CHURI-QHARI WAWA Hijo lo llama el padre
 USUSI Hija lo llama el padre o la madre
 QOSA Esposo
 QOYA Esposa
 WARMI Mujer
 QHARI Varón
 WAYQE Hermano de varón a varón
 ÑAÑA Hermana de mujer a mujer
 TURA Hermano de la mujer
 PANA Hermana del varón
 SISPA WAYQE Primo
 SISPA PANA Prima
DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS
SISPA ÑAÑA Prima hermana de la mujer
 SISPA ÑAÑA Prima hermana de la mujer
 SISPA TURA Primo hermano de la mujer
 QHEPA MAMA Madrastra
 QHEPA TAYTA Padrastro
 TIYAQMASI Conviviente
 QHACHUN Nuera
 QATAY Yerno
 QATAY MASI Concuñado
 KAKA Tío
 IPA Tía
 HAWAY Nieto
 CHUPULLU Bisnieto (a)
 HAWA CHURI Hijastro
 HAWA USUSI Hijastra
 INKAN Amante de la mujer
 PANTAQ MASI Amante del varón
DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS
MASANO Cuñado
LUNCHU Cuñada
PHIWI WAWA Hijo (a) primogénito
Q’AQA Hijo (a) espurio
CHANAKU El último hijo(a)
KIWACHU Suegro
KIWACHUMASI Consuegro
AQE Suegra
PASU Viudo
ITMA Viuda
MULLA Sobrina

DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS


 KUNCHA Sobrino
 CHURICHAKUSQA Prohijado
 MAMACHAKUSQA Tomada de madre
 TAYTACHAKUSQA Tomada de padre
 ÑAÑACHASKUSQA Tomada de hermana
 WAYQECHAKUSQA Tomada de hermano
 UYWAQE Tutor
 UYWASQA Pupilo o criado
 MARQ’AQ Padrino-Madrina de bautizo
 MARQ’AQE Ahijado (a) de bautizo
 CHUJCHA RUTUQ MARQ’AQE Padrino-
Madrina de corte de pelo
 SAWA MAMA Madrina de matrimonio

DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS


HUNT’A RIMAYKUNA AYLLUNCHISMANTA
Qhawariychikuna

Runa simipi
………………………….. ……….……………………..
………………………….. ……….……………………..
………………………….. ……….……………………..
………………………….. ……….…………………….
………………………….. ……….…………………….

DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS


P’ACHAKUNA = PRENDAS DE VESTIR
• CHUKU Sombrero
• KUSMA Camisa
• CH’ULLO Birrete-gorro
• CHUNPI Cinturón-faja
• P’ACHA Vestido
• HUSUT’A Sandalia u ojota
• USUT’A Sandalia u ojota
• WARA Calzoncillo
• HATUN WARA Pantalón
• LLAQOLLA Capa
• UNKU Túnica
• Q’ESANA Montera
• PHALIKA Falda
• PHALTIKA Bolsillo DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS
UYWAKUNAQ SUTIN =NOMBRE DE ANIMALES
 ALQO Perro
 MICHI Gato
 WAKA Vaca
 WALLPA Gallina
 ATOQ Zorro
 K’ANKA Gallo
 ASNO Burro
 CH’USPI Mosca
 MACH’AQWAY Culebra
 MASU Murcielago
 THUTA Polilla DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS
o AKATANQA Escarabajo
o CHUKCHA K’UTU Libélula
o CH’ILLIKU Grillo
o LACHIWA Abeja
o PALLAYSU Cucaracha
o Q’ESQENTO Cigarra
o TANKAYLLO Tábano
o APASANKHA Tarántula
o HAMAK’U Garrapata
o USA Piojo
o PIKI Pulga
o CH’IYA Liendre
DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS
HUNT’A RIMAYKUNA UYWAKUNAMANTA
UYWAKUNAQ SUTIN

Runa simipi
…………………… …………………………..
…………………… …………………………..
…………………… ……. ……………………..
…………………… ……..…………………….
…………………… ……...…………………….
…………………… …………………………….
…………………… …………………………….

DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS


SUTIQ RANTINKUNA = PRONOMBRES
No tiene significado propio, pero reemplaza al nombre del sustantivo de las personas,
animales y cosas, dentro de la oración gramatical.

RUNA SIMIQ SUTIQ RANTINKUNA = PRONOMBRES POSESIVOS


Son los mismos pronombres personales al que se le agrega el morfema “q” cuando
termina en vocal y el morfema “pa” cuando termina en consonante.

SINGULAR PLURAL
NOQAQ : Mío (a) NOQANCHISPA = Nuestros (as) incluyente
QANPA : Tuyo (a) NOQAYKUQ = Nuestros (as) excluyente
PAYPA : De Él o Ella QANKUNAQ = Vuestro (as)
PAYKUNAQ = De Ellos (as)

DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS


RUNAKUNAQ SUTIQ RANTIN =
PRONOMBRES PERSONALES
NOQA YO
QAN TU
PAY ÉL – ELLA

NOQANCHIS NOSOTROS INCLUYENTE

NOQAYKU NOSOTROS EXCLUYENTE

QANKUNA USTEDES
PAYKUNA ELLOS-ELLAS

DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS


SEQ’E Q = (DE,)
Equivale a la preposición “de” o contracción “del” que se añade a los sustantivos
comunes o personales terminados en vocal-q, mientras que si termina en consonante se
añade pa.

 Pedroq wayqentan taytay reqsin Al hermano de pedro mi padre conoce


 Qatimuy yana waka-q uñanta Arrea la cría de la vaca negra
 Atoqpq chukchan yana La cola del zorro es negro
 Mariaq chukchan suni Su cabello de maría es largo
 Kunturpa raphran hatun La ala del cóndor es grande

DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS


HUNT’A RIMAYKUNA
SUTIQ RANTINKUNA = PRONOMBRES
RUNA SIMIQ SUTIQ RANTINKUNA = PRONOMBRES POSESIVOS
“Q” “P”
Qhawarichiykuna

Runa simipi
……………………………SUTIQ RANTINKUNA = PRONOMBRES
………………………..................
…………………………… ………………………….………..
…………………………… ….………………………………..
…………………………… ……………………………………
…………………………... …………………………………....
DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS
HUNT’A RIMAYKUNA
RUNAKUNAQ SUTIQ RANTIN = PRONOMBRES PERSONALES

Qhawarichiykuna
Runa simipi
……………………… ………..……………………..
……………………… …………..…………………..
……………………… …………..……………………
……………………… ………………………………..
……………………… ………….…………………….
……………………… ……………………….……….
DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS
SUTI CHANINCHAQ.- ADJETIVOS
Es la palabra que califica o determina funcionando
como modificador directo del sustantivo y se encuentra
junto.
Yuraq Alqo = Perro Negro
Adj. Sus. Sus. Adj
Yuraq sara = maíz blanco
Hatun mayu = rio grande
KAQNIYUQ SUTI CHANINCHAQ - ADJETIVOS
POSESIVOS.-
Chaninchaqkuna los adjetivos se forman mediante la
posposición de sufijos estos son: y-yki-n-nchis-yku-
ykichis- nku estos sufijos se utilizan cuando terminan
en vocal pero si termina en consonante se le agrega el
infijo ni acompañado de los sufijos anteriores
DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS
HUNT’A RIMAYKUNA
SUTI CHANINCHAQ.- ADJETIVOS

Qhawarichiykuna
Runa simipi
……………………… ………..……………………..
……………………… …………..…………………..
……………………… …………..……………………
……………………… ………………………………..
……………………… ………….…………………….
……………………… ……………………….……….
DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS
1er caso cuando termina 2do caso cuando termina
en vocal en consonante
 Khunpa – amigo o compañero  Kuntur - condor
 Khunpay - mi amigo  Kunturniy- mi condor
 Khunpayki- tu amigo  Kunturniyki- tu condor
 Khunpan – su amigo  Kkunturnin- su condor
 Khunpanchis- nuestro amigo ( inc)  Kunturninchis- nuestro condor
 Khunpayku- nuestro amigo (exc.)  Kunturniyku- nuestro condor
 Khunpaykichis- amigo de Uds.  Kunturniykichis- condor de Uds.
 Khunpanku – amigo de ellos (a)  Kunturninku- condor de ellos

DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS


YUPAYKUNA = LOS NÚMEROS
 HUK Uno
 ISKAY Dos
 KINSA Tres
 TAWA Cuatro
 PISQA Cinco
 SOQTA Seis
 QANCHIS Siete
 PUSAQ Ocho
 ISQON Nueve
 CHUNKA Diez
 ISKAY CHUNKA Veinte
 KINSA CHUNKA Treinta
 TAWA CHUNKA Cuarenta
 PISQA CHUNKA Cincuenta
 PACHAK Cien
 WARANQA Mil
 ISKAY WARANQA Dos mil
 HUNU Millón DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS
HUNT’A RIMAYKUNA
YUPAYKUNA = LOS NÚMEROS
Qhawarichiykuna
Runa simipi
……………………… ………..……………………..
……………………… …………..…………………..
……………………… …………..……………………
……………………… ………………………………..
……………………… ………….…………………….
……………………… ……………………….……….
DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS
CHEQAQ SUTI CHANINCHAQKUNA: ADJETIVOS
CALIFICATIVOS
Allin, Mana allin Chaninchaqkun = -Los que califican lo físico y lo moral
Qhawarichiykuna:

FISICO: hatun = grande


huch´uy = pequeño
Sumaq= bello
millay = feo, etc.
MORAL: Allin = bien,
Qella = ocioso(a).
HUNT’A RIMAYKUNA
CHEQAQ SUTI CHANINCHAQKUNA: ADJETIVOS CALIFICATIVOS

Qhawarichiykuna
Runa simipi
……………………… ………..……………………..
……………………… …………..…………………..
……………………… …………..……………………
……………………… ………………………………..
……………………… ………….…………………….
……………………… ……………………….……….
DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS
LLINPHIKUNA = LOS COLORES
 YURAQ eta
 PUKA
 Q’OMER
 ANQAS
 Q’ELLO
 SIWAR
 KULLI
 OQE
 CH’UNPI
 LLAWLLI
 YANA Negro
 CH’EQCHE Moteado
DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS
• Q’OSÑI Color humo
• Q’ELLO PUKA Anaranjado QELMO
• ALQA Matizado
• K’ANCHAQ PUKA Rojo claro
• P’AQO Rubio
• YANA QASA Negro rojizo
• QHOSI ÑAWI Ojos Blanquiazules
• SAQSA Jaspeado
• T’OQRA Descolorado
• YANA PUKA 0 Rojo oscuro
• YURAQ Q’OSÑI Blanco humo
• YURAQ RIT’I Blanca nieve
DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS
SEQ’E “KAMA”= SUFIJO HASTA
Partícula ablativo que expresa límite de tiempo, de lugar y de
acrecentamiento. En esta unidad se refiere al tiempo.

 Hoq p’unchaykama – Hasta otro día


 Hoq watakama – Hasta el próximo año
 wasiykama kunan rirani - Hasta mi casa fui hoy día
 Taytay limakama ch’usan - Mi papá viaja hasta lima
 Turay orqoq ñawch’inkama purinki- Hermano caminas hasta la
punta del cerro

DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS


SIMICHAQPA T’IKRAPAYAYNIN CONJUGACION DEL VERBO
VERBO RIY = IR

KUNAN PACHA= tiempo presente KUNAN PACHAPUNI = tiempo Presente


progresivo
 Noqa rini yo voy  Noqa rishani yo estoy yendo
 Qan rinki tú vas  Qan rishanki tú estás yendo
 Pay rin él va  Pay rishan él está yendo
 Noqanchis rinchis nosotros iremos  Noqanchis rishanchis nosotros estamos yendo
(incluyente  Noqayku rishayku nosotros estamos yendo
 Noqayku riyku nosotros iremos (  Qankuna rishankichis Uds, están yendo
excluyente  Paykuna rishanku ellos están yendo
 Qankuna rinkichis Uds. Irán
 Paykuna rinku ellos irán

ARMANDO BECERRA ZEVALLOS


SIMICHAQPA T’IKRAPAYAYNIN.- CONJUGACIÓN DEL VERBO
TAKIY = CANTAR

Kunan pacha tiempo presente Kunan pachapuni tiempo presente


progresivo
NOQA TAKINI YO CANTO NOQA TASHANI YO ESTOY CANTANDO
Qan takinki tu cantas Qan takishanki tu estas cantando
Pay takin él canta Pay takishan él está cantando
Noqanchis takinchis Nosotros cantamos Noqanchis takishanchis nosotros estamos
(i) cantando
Noqayku takiyku Nosotros cantamos(e) Noqayku takishayku nosotros estamos
Qankuna takinkichis Uds cantan cantando
Paykuna takinku Ellos cantan Qankuna takishankichis Uds. Están cantando
Paykuna takishanku ellos están cantando
LLANK’AY TRABAJAR

Kunan pacha tiempo presente Kunan pachapuni tiempo presente


progresivo
Noqa lank’ani yo trabajo Noqa llank’shani yo estoy
Qan llank’anki tu trabajas trabajando
Pay llank’an el trabaja Qan llank’ashanki tu estas
Noqanchis llank’anchis nosotros trabajando
trabajamos Pay llak’ashan él está
Noqayku llank’ayku nosotros trabajando
trabajamos Noqanchis llank’ashanchis nosotros
Qankuna llank’ankichis Uds. estamos trabajando
Trabajan Noqayku llank’ashayku nosotros
Paykuna llank’anku ellos estamos trabajando
trabajan Qankuna llank’ashankichis Uds . están
trabajando
Paykuna llank’ashanku ellos están
trabajando

DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS


SEQ’E “TA” = A
Se usa como partícula declinante del acusativo con los
sustantivos, cumple la función de una preposición y
determina complemento directo de la oración.
 Noqa Inka ñanta rikuni Yo conozco camino del Inka
 Mamay Acosta ch’usan Mi madre viajó a Acos

También se agrega a los sustantivos personales con el


significado de “a”

 Taytay payta maskhan Mi padre busca a él


 Kuraqniy payta waqhashan Mi mayor está llamando a él
DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS
SEQ’E “PI” = (EN)
Partícula del ablativo que indica lugar o localización temporal o espacial.

 Wayqey kay llaqtapi mamaywan tiyan. Mi hermano vive en este pueblo con mi mamá
 Wasiypi panayki waq’ayan En mi casa tu hermana se ha loqueado

También añadida a los adjetivos demostrativos, forma adverbios de lugar


 Kay-pi taytaywan tiyani. Aquí vivo con mi padre
 Chay-pi taytayki wañuran. Ahí murió tu padreº
HUNT’A RIMAYKUNA
Qhawarichiykuna
Runa simipi
…………………………….… ………..……………………..
…………………………......... …………..…………………..
………………………………..
………………………………..

DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS


SEQ’E WAN = (ME)
De igual manera, si este sufijo se añade a la raíz de un verbo transitivo, equivale al
pronombre personal átono

 Kay sipas Runa simita yachachi-wan. Esta muchacha me enseña quechua


 Hoq warmikuna maskha-wan-chis. Una mujeres nos buscan.
 Tatamamaywan pukllani Con mis padres juego
 Turay Wawaykunawan takin Mi hermano canta con mis hijos
 KUNA = PLURALIZADOR

 Wasi-kuna Casas
 Wallpa-kuna Gallinas
DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS
SEQ’E WAN = (CON)
Partícula del ablativo que equivale a la preposición “con” de
compañía
 Noqa wayqey-wan maqanakuni Yo con mi hermano peleo
 Pay-wan rimayta munani. Quiero hablar con él

HUNT’A RIMAYKUNA
Qhawarichiykuna
Runa simipi
…………………………….… ………..……………………..
…………………………......... …………..…………………..
……………………………….. ………………………………..
DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS
SEQ’E “MANTA” = DE-DESDE-DEL
Este sufijo tiene varios usos, por ahora nos interesa como ablativo que se expresa
procedencia y origen:
Ejemplos

 Noqa Qosqomanta hamuni Yo vine del Cusco


 Pay Limamanta chayamun Él llega de Lima
 Boliviamanta kani soy de Bolivia
 Noqaq wallpaymanta wirata horqoni de mi gallina saco el sebo
 Taytaypa wasinmanta aychata apamuni de la casa de mi papá traje carne
 Ipaypa llaqtanmanta papata apamushan del pueblo de mi tía están trayendo papa

DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS


QOSQO YUPAYCHANA TAKI YARAYMA (ESTROFA)
QHOCHUNTIN

Qosqo, Qosqo willkasqan Wiñay Qosqo, Inti


sutiyki qorimanyakunan
inkapachaq Tayta Intin hina, illaykikunata llank’arqan.
teqsimuyun qhasqonpi apasunki Haylliykikunatan pacha
haylli taki unanchanta hina. llaqllarqan
wankikitataq Kusi Pacha.

Mana llalliy sanaykiq pukaran, Llapan suyukuna sayarichun,


llaqtakunan much’aykusunki; ch’aska takinkuta wach’ichispa
Suyutaqmi aylluykiwan samisqa lliu pachataq yupaychasunkiku
mat’iykiman pilluta churan. unanchanta k’umuykachispa.
ADVERBIOS DE AFIRMACIÓN
Son los que determinan el carácter afirmativo con mayor énfasis a las oraciones:
ARÍ, RIKI SI, CLARO
 Mariacha llaqtanta rishanchu? = Kutichiy: arí, rishanmi
 Wawayki takinchu? = K: arí, takinmi
 Ipayki papata wayk’ushanchu? = K: riki, wayk’ushami.
 Warqeyki onqoshanchu? = K: arí, onqoshanmi
 Qosayki kaypichu tiyan = Arí, kaypin tiyan
HUNT’A RIMAYKUNA
Qhawarichiykuna
Runa simipi
…………………………….… ………..……………………..
…………………………......... …………..…………………..
……………………………….. ………………………………..
DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS
ADVERBIOS DE NEGACION “ MANA” “AMA”
Son los que determinan el carácter negativo o rechazo de la oración
 Mamay hamunqachu = Mana hamunqachu
 Turay wasipichu kashan?
K: manan = Ipay qhatuna wasita rinqa?
K: manan = Khunpay yachay wasita rinki?
K: ama riychu = Wawaykimanta waqashankichu?
K: Awichay Ama waqaychu = Churiyki limata ch’usanqa?
K: ama richunchu

HUNT’A RIMAYKUNA
Qhawarichiykuna
Runa simipi
…………………………….… ………..……………………..
…………………………......... …………..…………………..
……………………………….. ………………………………..
DOCT: ARMANDO BECERRA ZEVALLOS

También podría gustarte