Está en la página 1de 11

Tupakitu

Tunka Paqallqun Yatintäwi


Sutilantinakamp mayjt’ayirinakampi

1. Amuykipañataki (para reflexionar)


Aymar arunxa, sutilanti arunakax
En la lengua aymara, los
suti arux jan uñstkixa, uka lantiw
uñstaraki. Ukatwa, sutipas pronombres aparecen en
sutilanti sas sutichataraki. vez de los sustantivos o
Mä tama arunxa, nombres. Constituye
como un reemplazante
Tata jilaqatax del nombre cuando en
markaruw ch’usasini, las oraciones en vez de
jupa lantix mama un sustantivo se usa un
t’allaw qhipharani pronombre.

2. Ullañataki (para leer)


Claudio Marca
TUPAK KATARI

Julián Apaza Nina jilatax Jayu Jayu markana, 1758 maraw


yuritayna. Jupax awkit taykat wajchaw qhipharatayna.
Ukatwa, tatakurar yanapirïtayna. Ukatxa, (jupax) alakipata,
(jupax) t’ant’a qaqurita, (jupax) qhuyans irnaqarakirïtaynawa.

Ch’ama ch’irwir jaqinakar


saykatañatakix Tupak Katari sutimpiw
uñt’ayasitayna. Amtapanx uka q’ara
jaqinakar tukjañatakix 1781 maraw
Chukiyaw markxa, niya 40.000
jaqinakampiw umamp apayas jiwarayañ
amtatayna.

Ukatxa, amtapax janiw phuqhasxataynati. Chuxña jaqinakaw


uka janq’u q’ara ch’ama ch’irwir jaqinakar alxantatayna.
Ukatxa, khaysa Piñasa markana, nayraqat laxra kharsusax
pusi qaqilump ch’iyjayasaw 14 uru lapak phaxsina, 1781
maranxa, Tupak Katari jilatarux
jiwayapxatayna. “nayawa jiwtha,
nayxaruxa, waranqa
waranqanakaw juttanipxani”
sasaw satayna.

Tupak Katarin jiwäwipax


qhipharirinakatakix mä
yatichäwjamaw qhipharatayna.
Ukatwa, jichhakamas aymar
markanx kuna ch’axwäw utjipansa, “Jallälla Tupak Katari”
sas wali qhuru arump arst’asitaraki.

3. Aru thakhi (gramática)


2
Aymar ar yatintañataki

Jichhax sutilanti arunakamp mayjt’ayir arunakampw


yatintañäni:

Sutilanti (Sl.) Mayjt’ayiri Mayjachiri Aruchiri (Arch)


(Mt’.) (My.)
Jupax (Luysux) sinti K’ari waynawa
Khayax (Satukax) wali kusa warmiwa
Jiwasax mayachasitätanwa
(markachirinakax)
Khithis (Mariyat) khayawjan arnaqasi
Kunas (Tiwulat) qullun awulli

4. Jamuqanak uñart’añäni, ukat sutinakar


lantintañäni, mayjt’ayirinakat uñakipañäni (veamos las
imágenes e identifiquemos pronombres y adverbios)

Tata Julyux tarq


phust’aski. Ukatx jupax
wali kusisitawa.

Mama Siswastyanax
chipayawa. Jupax wali
taykäxänwa.

5. Sutilanti (pronombre)
Sutilant arux sutir lantintañatakiwa. Arsüwinx sutin jan mayamp
mayamp uñstañpatakiw lantintaraki. Jalanuqt’atax akjamatw
uñakipt’asirakispha:
3
Claudio Marca
p) Amuyupata (semánticamente)

Jan chiqt’kaya:
- Ni khithi
- Ni kuna
Jaqitaki: - Taqini Mayninkiri:
- Naya - Kawkïri - Nayanki
- Juma - Jumanki
- Jupa - Jupanki
- Jiwasa - Jiwasanki
SUTI LANTI

Uñachayiri: Jakhuri:
- Aka - Paya
- Uka - Pusi
- Khaya Jiskhiri: - Tunka
- Khuri - Kuna - Pataka
- Khithi
- Kawki
- Qawqha

1) Jaqitaki:
Nayax markaruw saräxa
Jumax wali k’unchïtawa
Jupanakax janiw ch’amanïpxkiti
Jiwasax mayacht’atätanwa
Jumax t’ant’t lurta
Nayax anatiriw sarta

2) Uñachayiri:
Ak apasiwayam
Ukax uk-ham-puniwa
Khayax sinti manq’iriwa
Khurïk aptanim

4
Aymar ar yatintañataki

3) Jiskhiri:
Kunäks munta
Khithis purini
Qawqhanis sarani
Kawkïks apasïta

4) Jakhuri:
Kimsaw jumanki
Phisqhïrix wali qhuruwa
Tunkäkx alxanxäwa
Patakäkax nayankiwa
Mayaw jupanki
5) Maynitaki:
Nayankirix kusawa
Jumankir apasxi
Jupankirix imatawa
Jiwasankir janiw munkiti
Jiwasankirix luratäxiwa

6) Jan chiqt’kaya:
Ni khithis sarañ munkiti
Juk’anikiw sarapxi
Waljaniw ch’axwäwir puripxi
jaNi khithis purkiti
arumanthix juk’ampiw mantani
qawqhanis puri > waljaniw puri / juk’akiw puri

6. Jichhax mä chapar aru yatiqañäni (ahora vamos a aprender


una poesía)

Tupak Katari

5
Claudio Marca
Tupak Katari Julyan Apasa
Sarnaqäwimata amtasaxa,
chuymajawa ch’allxtitu.
Jachañ jachañaw jutitu.

Tupak Katari
Sullkäwi markana,
jumampi sarnaqkirista,
ukhamaw amuyasipta.

Ajayumaxa jani amuykayarakiwa.


Urpu ch’amakaru tukusa
Ch’amanchapxitu.

Tupak Katari Julyan Apasa


Qullasuyu uraqisana
Ch’aman chachätawa.

Lupi qhana yanapt’apampisa


Ñanqha amuyuni jaqinakarusa
Ch’amampi saykatirirakïtawa.

7. Jichhax mayjt’ayir arunakrak yatintañäni (ahora


aprendamos los adverbios)

6
Aymar ar yatintañataki
Mayjt’ayiri (adverbio) Mayjt’ayir arux aruchir aruru, mayjachir aruru, yaqha
mayjt’ayir aruru, mä aru tamar mayjt’ayiriwa. Mayjt’ayir arux arst’äw
k’achacht’añatakix wali askipuniwa. Jalanuqt’atax akjamatw uñakipt’asispha:

Sinti Walja ch’iyar phisinakaw wasürux puri


Mt’ Mt’. My. St. Mt’ Arch.

Nayrürux uka pata pampanx thuk’a tiwulax uksar aksar


qurumnaqtasaw niya jiwirjam kuykunaqaskäna.

Kunärsa (cuándo)
Kawkina (dónde)
Kunjama (cómo)

7
Claudio Marca
p) Amuyupata (semánticamente)

MAYJT’AYIRINAKA

PACHATA 1

PACHATA 2

KUNJAMATA

TUPUTA

JANIW SÄWITA

JAY SÄWITA

PAYACHASÏWITA

1) Pachata:
Aka uka khaya khuri
Aynacha amsta pata manqha
Qhipha nayrxa
UTANA MARKANA QULLUNA
JAWIRANA
Satukax amstan qamasi
Mariyax aynachan jaki
Uta manqhin jupax ikiski

2) Pachata:
Jichha nayra chhüru wasüru
Jichhapacha nayrapacha ninkhara anchhita
Wasürux jiwisax sutilantinakat yatiqtan
8
Aymar ar yatintañataki
Ninkharax atamirix usuntañ muni
Nayrapachax laq’unakax jaqiruw tukurïn siwa
Anchhitaw aymar yatiqäw tukuyañäni

3) Kunjamata:
Akjama ukjama jamasa qhana
Wali jan wali kusa jan kusa
Suma jan suma kunjama akjama
Kusisita llakisita
Sinti suma muxsa manq’punw waxtitu
Ancha kusisitapuniw jisk’a yuqallaxa
Khä t’li warmix jan suma manq’punw phayatayna

4) Tuputa:
Ancha sinti juk’a jila
Pisi walja akja ukja
Qawqha
Pisi pisikw uka aychx Julichax alxi
Sint sinti qhurupuniwa
Kus kusa warmït saraktasa /
Sum sumäk alasiwayäya / suma sumak lakiri

5) Janiw säwita:
Jani
Janiw nayax sarkäti
Janit ikki
Janjakiw ch’usaskäti

6) Jaysäwita:
Jïsa
Usuntiti, > Jïsa, usuntiwa
Manq’iti > Jïsa, manq’iwa

7) Payachasïwita:
Inasa
Inas nayax sarxchï
Inas Rutrix jaqichasxchini

9
Claudio Marca
8. Jamuqanakan mayjachañäni (adjetivemos)

9. Mä qawqha mayjt’ayir arunakx tama arunakaptayir


saphi arunakampiw qillqt’añäni (sufijos oracionales más
importantes)

1) –xa Quñacht’iri
Wasürux mamajax markaruw sari
Jichhax jupax nayarux yanapitäniwa

2) –wa Jaysiri
Qharürux Antukux thuqhuriw sarani
Jichhax nayax pankx uñäwa

3) –sa Yatiyiri
Chiqpachanx kunas sutinaxa
Jichhax kawkits jutaskta

4) –ti Jiskhiri
Niyat jumax t’ixit anatir saräta
Arumanthix tatajax ayllur saraniti

3) –ti Janiw siri


Janiw jisk’a imillax utar sarañ munkiti
Janit manq’ munki
10
Aymar ar yatintañataki

4) –sti Jiskhiri
Jichhakamast kunpinrak lurxtasti
Ukatst jupast kamsarakisti

10. Mä qawqha aru tamanakx aru tamaptayir saphi arunakampiw


qillqt’añäni

...................................................................................................................
.................................................................................................................
...................................................................................................................
...................................................................................................................
......................

11

También podría gustarte