Está en la página 1de 4

Sesión N° 09 (Isqun ñiqi yachay).

Estrategia de producción de un texto


expositivo/Riqsichinapaq qillqasqa ruray

a. Indicador de desempeño: Redacta el texto expositivo utilizando la estrategia de lluvia


de ideas en quechua.
b. Momentos formativos:

b.1. Reflexión desde la práctica.

Kullu chakapi chuñu ruway

Kullu Chakapi, tayta Sabino Arawqu Ñawpa kaynata


willakun: chuñu ruranapaqmi tawa niraq papakunam kan:
palta waña, muru waña, siri waña, yana waña chaykunam
allin yuraq chuñu ruranapaq.

Chuñu ruwana papatam Upanqay mayupa patanman


astana, hinaspam muray ruranapaq qasapi mastana,
paqarintintam qasarachispa saruna, chaynaqatam
quchaman winana, hurquspa chakichina, chaynapim
yuraq chuñu lluqsin.

Chay yana chuñutañataqmi lliw papamanta ruwana, mana quchaman winanachu riki, masarunki hinaspa
saruptillaykim rupayawan, qaswan chakin; waña papañataqmi quchaman winaptiyki 8, 12 punchawhinam
nuyun, chaymantam kanastakunawan pampaman qasa hapinapaq hurqunku, hinaptinmi qasa hapiykuptin
yuraqmanña chakin, chaytam yuraq chuñu ninku riki, ñuqayku muray nispa niniku

El chuñu negro se hace de todo tipo de papa menuda, haciendo helar en la noche al día
siguiente pisan, luego hacen secar a esto lo llaman en quechua yana chuñu,

En cambio, el muray primero haciendo helar en la noche al día siguiente lo pisan y ponen en un
pozo de agua a las orillas del río Upanqay durante 8 o 12 días, luego lo sacan y los hacen helar
nuevamente una noche y los secan al sol. El muray se hace de la papa especial llamada waña, no sirve
para comer directamente esta se siembra en zonas bajas en terrenos puquiales, las papas waña son
largas y blancas como ollucos; también hay otra papa llamada mawli de forma redonda de color plomo
también sirve para elaborar el chuñu blanco.

b.2. Reflexión teórica:

1. Yachaykuna patachay (Planificar y ordenar ideas)


 Yachachiqmi warmakunata kayhinata tapun:
¿Imapaqtaq qillqasunchik? Chayllapim warmakuna kutichinku: “Nuqayku qillqasaqku
ñawinchanaykupaq”, nispanku.
 ¿Imamantataq qillqankichik? Nispataq yacahchiqqa musuqmanta tapukamun.
Warmakunaqa kutichin: “Chuñukuymanta amawta”, nispanku.
 ¿Imatataq qillqasun? ¿Willakuytá? ¿Watuchitá? ¿Takiytá? ¿Icha imayna chuñu
ruraymantachu? Nispa amawta tapukamun. Chayllapitaqmi warmakunapas kutichinku:
“Imayna chuñu ruraymanta, amawta”, nispanku.
 Chaymanta amawtaqa nintaq: Kunanmi imayna chuñu ruraymanta yuyarisun.
Chayllapim amawtaqa kaynata patachan:

Waramakunapa nisqanmanhina amawtaqa kay chiruta huntachin

Chuñukuymanta

¿Imaynata qasachinchik?

 Papatam akllanchik, sirita, manwata, kurunkunata, ñutunkunata, qawchankunata ima.


 Hanaq pachataqmi kichasqa kanan.
 Uray lawmanta wayramunan.
 Pichasqa pampapim masana. Arí karu karuchapim masana. Manataqmi allpapiqa,
manam qasanmanchu.

¿Imaynataq sarunchik? Iskay rikchaqmi saruy

 Hukmi tuntay: kaypiqa achikyaytam sarunchik, hina qasayuqtapuni, qaran


llustinankama. Sapatuyuqmi saruna hatun tawqapi.
 Huktaqmi saruy: kaypiñataq chullusqataña sarunchik. Qala chakim saruna qaran
llustinankama, wiqin sutunankama. Kaymi mikunapaq allin.

¿Imaynataq nuyuchinchik?

 Quchatam allichanchik. Llapa qachankunatam chaqanchik.


 Hinaspa ichuta sikñaspa masatanchik.
 Chaymanmi chuñu sarusqata winanchik, hinaspa ichuwan qatanchik.
 Qucha pampapi kaptinmi unayta muyunan. Waqtapiñataqmi utqayllaman,
manachayqa mikuynintam yaku aparqunman.

¿Imaynataq chakichunchik?

 Ñawpaqtam altanchik balaykuna. Huk altamun quchapa patanman yakun


sutunankama; hukñataqmi masanamanña apan.
 Chakinankamam waqaychana. Manachaypaqa uywakunam mikurqunman.
 Chakirquptinmi qupanata wayrachispa taqimanpas winana utaq rantipaqpas akllana.

2. Chawallapi qillqaqay (escribir en borrador)

Chuñukunapaqqa ñawpaqtam papata akllqnchik: mana muhupaq kaqta sirita, manwata,


kurusqa papakunata, ñutu papakunata, hinallataqmi qawchisqa papakunatapas.
Chaynallataqmi hanaq pachapas kichasqa kanan. Arí mana ima puyuyuq. Wayramunantaq kay
Qusqu lawmanta, manachayqa manam qasamunmanchu. Pampatam pichana hinaspam
papataqa karuchapi karuchapi masanchik. Manayá allpa hawanpiqa, manachaynaqa manayá
qasanmanchu. Iskay tuta imam qasa allinta hapin. Iskay rikchaqmi saruy, hukmi tuntay,
huktaqmi saruqpuni. Tuntanapaqmi hina qasasqata hatun muntunpikama muntunchok. Arí
manaraq inti qispimuyta. Chay muntunpa hawanpim hina sapatuyuq tususna, papapa qaran
llustikunanakama. Hukkunam muntupayamun lampawan. Hukñataqmi sarun. Chullusqa
papatañataqmi qala chakilla sarunchik. Kaypiqa aswan uchuy muntunchakunallatañam
ruranchik, Arí, chakipaq kamaqllataña. Qaran llustinankamam saruna. Manaraq qasay
tukuchkaptinmi ña quchapa qachankunata chaqanchik, hinaspam ichuta sikñaspa mastanchik.
Chaymanmi chuñu sarusqata apaykunchik, hinaspam ichuwan qatanchik, ama ima uywapas
mikunanpaq. Hawanman rumikunawan ñitichinchik. Qucha pampapi kaptinmi inayta ñuyun;
waptapi kaptinñataqmi utqayllaman, manachayqa mikuynintam mayllarqunman. Puchqun
chinkatiptinmi altanaña. Balaywanmi altana. Hukmi qucha pataman altamun, yakun
sutunankama. Hukñataqmi masanamanña apan. Chakinankamam waqaychana, manachaypaqa
uywakunam mikurqunman. Chakirquptinmi qupanta wayrachispa taqimanpas winanchik utaq
rantipaqpas akllanchik.

3. Qillqa allichanapaq yanapanakuy (intercambiar escritos).


 Qillqaruspankum qillqakunata qunakunku hkninmanta hukninkama.
 Ñawinchaspankum yanapanakunku. Hukkunam “yapay” nin, hukñataqmi “qichuy” nin.
Hukkunañataqmi “allinmi” nin.
 Hinaspankum kutiykachinakunku qillqankuta.
4. Pantasqa qillqakunata allichay (Corregir ortografía y redacción final):
 Amawtam warmakunapa qillqanta allichayta yanapakun. Chikukunata churan (signos de
puntuación), qillqata patachan (párrafos), rimaykunata rakin (separa en oraciones), qillqa
chikukunata (ortografía) allichan, etc.

5. Chuyapiña qillqay (Escribir la versión final del texto):


 Kunanmi ichaqa warmakuna chuyapiña qillqankuta qispichinku. Kaynata:

CHUÑU RUWAYMANATA
Chuñukunapaqqa, ñawpaqtam papata akllqnchik. Arí, mana muhupaq kaqkunatayá: sirita,
manwata, kurusqa papakunata, ñutu papakunata, hinallataq qawchisqa papakunatapas.
Chaynallataqmi hanaq pachapas kichasqa kanan, mana ima puyusqa. Wayramunmanpas kay
Qusqu lawmanta, manachayqa manam qasanmanchu.

Chaynallataqmi Pampatapas sumaqta pichanchik. Chaypim papata karuchapi karuchapi


karuchapihina masanchik. Manayá allpa hawanpichu, aswan qura qurapiyá, manachayqa
manam qasanmanchu. Iskay tuta imam allintapuni qasan.

Iskay rikchaqmi saruy, hukmi tuntay, huktaqmi hina saruy. Tuntanapaqmi hina qasasqata hatun
tawqapikama tawqanchik. Arí manaraq inti qispimuytayá. Chay tawqapa hawanpim hina
sapatuyuq tusunchik, papakunapa qaran llustinanakama. Hukkunam lampawan
tawqapayamun, hukkuñataqmi papapa hawanpi tusunku.

Chullusqa papatapas sarunchiktaqmi, aswan qala chakillayá. Kaypiqa uchuy


tawqachakunallatañam ruwanchik. Arí, chakipa kamaqllatayá. Qaran llustinankama, wiqin
sutunankamam sarunchik.

Manaraq qasay tukuchkaptinmi ña quchapa qachankunata


chaqanchik, hinaspam ichuta sikñaspa mastanchik. Chaymanmi
chuñu sarusqata apaykunchik, hinaspam ichuwan qatanchik,
ama ima uywapas mikunanpaq. Hawanmanñataqmi
rumikunawan ñitichinchik.

Qucha pampapi kaspanmi unayta nuyun; waqtapi


kaspanñataqmi utqayllaman, manachayqa yakum mikuyninta
mayllarqunman.
Puchqun chinkarquptinmi altana pachana chaymun. Hinaptinmi balaywan altanchik.

Hukmi qucha pataman altamun, yakun sutunankama; hukñataqmi masanamanña apan.

Chakinankamam waqaychanchik, manachaypaqa uywakunam mikurqunman.

Chakirquptinmi qupanta wayrachispa taqimanpas winanchik utaq rantipaqpas akllanchik.

 Chaymanata pirqapi qillqakunata laqanku.

6. Qillqasqanmanta yuyaymanay (Evaluar el texto producido):


 Qillqay tutkuytam amawta kay tapukuykunata qukun:
- ¿Imapaqtaq yacharqunchik?
- ¿Imakunawanmi kay qillqa qispichinaykichikpaq yanapakurqankichik?
- ¿Imaynatataq manaraq yachankichikchu?
 Warmakunam yuyaymanaspanku kutichinku, hinaspa kaykunata umaman churanku.

b.3. Actividades prácticas: Qamkunañataq tawa tawamanta huñuñakuspa, qatipakuspaykichik


imapas chakra ruray yachaymanata qillqaychik.

También podría gustarte