GREGORIO CONDORI MAMANI

AUTOBIOGRAFÍA

Aqopiyamanta kani, ñam tawa chunka wataña llaqtamanta chayamusqay, Gregorio

Condori Mamani sutiy. Llaqtaymanta hampurani mana mamay taytay kaqtin;
totalmente q’ara, wakcha, madrinaypa makinpi karani. Paymi chukchayta rutuwaran,
hinaspa huk p’unchay hatunchaña kashaqtiy niwaq:

-Ñataq hallpayoqña kanki, tullu takyasqa, chaymi llamk’aqmi rinayki. Qoqawaykitayá

ruwapusayki llamk’ana maskhamunaykipaq a ver icha qolqeta apamuwaq kachi lawa
mikullasqaykipaqpas. Ñataq tullu takyasqa hallpayoqña kanki, chayqa mana makiy
ñeqeypi hap’iyta atiymanñachu. Paqareq warmiyoq wawayoq kanki a lo mejor
tocasunki huk warmi mana imapi yanapakoq. Hinaspa ñakawankiman, y mana noqa
munanichu wañusqay qhepaman pipas ñakawanmanta, penantemanpas tukuyman.
Chhayna kunanmanta pacha vidayki awayta qam sapayki yachay, paqareq
familiarniyki mantenenaykipaq.

Chhaynatam madrinay niwaq. Noqataq nirani:

-Bueno, mama.

Chayqa chay p’unchaymanta pacha madrinaypa wasinmanta ripunayachikuyniy

sunqoypi aguja hina t’iparayan trabajo maskhakoq rinaypaq. Manañam ni puñuytapas
atiranichu. Chayllaman huk arrierto llaqtayta chayamun, kachi azucarta askha mula
caballopi apamusqa willmawan, ch’uñuwan morayawan chhalananpaq. Hina
niwaranku chay Don Jacinto Mamani sutiyoqmi, Qosqota chikuchakunata apayta
yachan compadrenkunaq muchachonpaq. Chayta yachaspan maskhamurani
mulankunaq corralninpi. Hinaspa nirani:

-Papáy Jacinto, compadreykikunaq wasinpi llamk’amunaypaqmi Qosqota

apawanaykita munani.

Chayta uyariwaspataqmi wiraqocha Jacinto chakiymanta umayman qhawaywaspa nin:

-Chikuraq kanki.

Chayman, mana noqa yachanichu maymantaraqchá weqeykuna waqwarimun, hinaspa

waqayuspa nini:

-Amayá, papáy, wakcha sapaymi kani, manam madrinay manteneyta munawanñachu.

Chayqa contestamuwan:

-Entonces, ñanpi martesta suyawanki Yuraq Mayu chakaq ladonpi.

Kunankamapas yuyashanim, imayna hatun kankaraysi chay tawa p’unchay suyasqay

karan llaqtaymanta hampunaypaq chayta. Manam hayk’aqpas p’unchaykuna chhayna
hatun largo suyasqa p’unchaykuna Qosqoman hamunaypaq hinaqa kanchu. Hoq
kutillam, faenapi, tayta Laureano Kutipata Qosqomanta rimaqta uyarirani. Tayta
Laureano alcalde varayoq kashaqtinmi, chay faenapi niran Inka Qosqota
hatarichishaqtinmi machulanchiskuna chaypi tiyaq hinas lliwsi pampa, manas urqopas
kasqachu, wintullas waka hina qepayusparaq haykumoq Inkaq wasitana pirqataña

1
hatarichisqantapas lliwtas thuniyarachipoq. Chaysi huk p’unchay Inka warminta
nisqa:

-Carajo! Chay wintum mana llamk’aqta dejawanchu, huk kanchamanmi wisq’amusaq

hasta Qosqo ruway tukunaykama.

Chhaynatas riki Inka Rayata pasan wintu wisq’aq, chaypaqsi riki hatun karay kancha
ruwasqa. Ña wintuta wisq’arunanpaq qatiramushaqtinñas, Inka Qolla rikhuriramusqa.
Inka Qollaqsi riki wintuqa, chaysi Qolla ladoqa pura pampa askha wintuyoq. Inka
Qolla nisqa:

-Imapaqmi wintuyta wisq’ayta munanki?

-Llaqtay ruwanaypaq, -nispa Inkaqa contestasqa.

-Sichus llaqtaykita ruwayta munanki chayqa, huk p’unchayllapaqmi consentishayki

wintuy wisq’amunaykipaq, mana chay p’unchay tukuyta atinkichu chayqa manam
hayk’aqpas tukunkichu, wintuymanmi aswan kallpata churamusaq, hinaspan lliwta
pichanqa.

Chay situacionpi rikukuspas, Inkaqa watasqa intita, chhaynapin tiempo hatun karay
p’unchayman tukusqa. Ña Qosqo ruwayta tukuroqtinñas, Inkata warmin nisqa:

-Askha tajamalkunataqa ruwanayki, Inka Qolla wintuta kacharimoqtinqa,

yapamantachá riki phukurapunqa.

Chayta comprendespan Inkaqa, chay llipin Qosqo urqokunataqa ruwasqa, chaymanta

pachan chay urqokuna kan.

Chay historiapim noqa pensarani: Inka Qosqota ruwashaspa p’unchayta

hatunyayachiy munasqanpi, Inka Qollaq wintunmanta cuidakuspa. Chayqa paray
tiempon karan; para, r’iti tuta-p’unchay chayaq, lomakuna pampakuna lliw yuraq
rit’eqtapasqan. Chayqa huk martes p’unchaychu hina, puririmuyku kumunta, mana
ñan rikukunchu. Mulakuna caballokunapas purinku lliw thankispa ña Inti Tayta
tardenta allin k’irayusqa kashaqtinña, huk ratolla lloqsiramun; chaywan urqokuna lliw
yuraq k’anchariyta qallarinku, espejopas yawrashanman hinaraq. Chaychu hina
ñawiyta rupharunman karan, surunpi qoyaspan. Ñam tutataña chayamuyku huk
paskana lomadapi kasqa, chayman chayamullasqataq huk arriero media piara
mulantin señoranwan kuska. Wiksayoq ultimo p’unchaypiña señoranqa kasqa.
Hinaspa piara mulata ña carganta urayachishaqtiykuña para hich’ayta qallarimun,
rayokunata ladoykupi fuerte camaretazokuna hinaraq t’oqyayushan, chaywan llipiyku
noqayku mancharisqa kayushayku. Chayqa mulakuna caballokunapas mancharisqa
escapayta kanchamanta p’itaspa munanku, chayña wiraqocha Jacinto iskaynin
peonninkunata kamachin:

-Cercokunamanta atajamuychis! Qantaq, Gregorio, montanay caballoyta hap’iy.

Chayqa chhayna parapi lliw ch’uychullaña multa hap’iyushani. Arrieroq señorantaq -

¡pobrecita!- wiksa nanaywan mancharisqa chhayna niraq rayu ukhupi
qaparqachayushan. Manam hayk’aqpas chay tuta hina chhayna niraq rayuta
rikuranichu urqokunatapassi pampayachinman hinaraq. Chayqa para ukhupi,
rayukuna noqaykoqa ladoykuman chayayamushaqtin, wawacha mamanmanta
lloqsirun qaparqachaspa rayukunawanmanpassi mancharisqa kashanman hinaraq.
Hinaspan chay kutin ña illamuy kashaqtinña, ñawiykuna nanayta qallariwan,
ñawiykunamanpassi chay caballo markana ruphashaq fierrota sat’iruwankuman karan

2
hinaraq. Manataq hayk’aqpas chhaynata nanawaqchu ñawi t’isarukuy ganas
nanaywan, chayqa noqapas qaparqachayta qallarini chay señora hina, chayqa
qaparqachasqaypi hina noqamantaqa hina ñawiypi ña cuerpontintaña
ruphayamuwashan. Chhaynapim chay señoraq peonnin niwan:

-Amayá bruto indioqa kaychu! Askhata rit’ita juntonaruy pantalonniykita urayachikuy

hinaman chay patapi tiyay. Hinas rikunki nanayniykeq pasasqanta.

Chhaynata niwasqanta ruwani, chayqa waqayuspa rit’i patapi tiyaspa mulata

hap’iyushani riki. Hinaman cheqaqmá kasqa riki, ñawi nanaymi pisi pisimanta
bajarapun. Chayqa paqarisnintinmanqa sikiyñataq punkillisqa lliw puka, t’impushaq
unuwanpassi pelayukuy man karan hinaraq, manan puriyta atipunichu.

Chaypacha Qosqota muchachomanta empleakoq chayamunay kashaqtinmi chay mala

suerteta pasarani; seguropunim estrellay mana Qosoman muchachomanta llamk’aq
chayamunaypaqchu karan, aswan kasqa llaqtan llaqtan penaspa muyunaypaq. Chay
pacha ñawiy, sikiy, totalmente punkisqa karan hina mana tropa mulaq purisqanman
qhepanta puriyta atiranichu. Paykuna avanzayushanku noqataq aswan qhepapi.
Chayta peonkuna repararuspan patronman willarunku, hinaspataqmi patron peonta
kamachin pagaspa huk uwihirukunaq estancianman saqemunawanpaq
hampiwanankupaq ima. Chayqa neon niwan:

-Qhaliyapuspayki wasiykita kutipunki.

Pero chay tuta p’unchay, chay uwiha micheq runakunaq wasinpi, unqosqa
kayushanin, ña hoq kaq vidaman kinrayushaqña, ñawita t’ikraspallaña mana allin
calenturawan. Cuerpoyta nina sansa hinata chhaynatam chay estanciapi señoraña
salvawan. Ojalá chay sumaq sunqoyoq señorata Taytanchis ladonpi tiyachishanman,
paymi salvawaran ña hoq kaq vidaman puririshaqtiyña. Pay hampiwaran qosanmanta
hasta huch’uy chikuchankama hatun puruñapi hisp’achiran. Chay hisp’ayta askha
kachiyoqta t’impurachin, chay hisp’ay t’impuwantaq chakiymanta umayman llipin
cuerpoyta bañaruwan, huk hatun kankaray bayetata q’onchapi q’oñirachispataq
p’isturuwan. Chhayna llipin mana allin kayniy chayllapaq kasqa, paqarisnintinmanqa
thani. Chayqa chay ratomanta pachaqa noqa sunqoy ukhullapi yuyayukuni icha
ayparuymanchu paykunaman nispa. Pero paray tiempotaq, manataq ñankunatapas
rikunichu chay qhawayoqtiy mana atikunchu. Chhaynapi rikukuspan estanciayoq
dueñonmanta pakallapi waqayta qallayuni. Chhayna waqayuspallataq kayushani
chayqa, chay estanciayoq dueñon niwan:

-Noqaykuwan uwiha micheq quedakuy.

Manataq maytapas riyta atinichu chayqa, paykunawan quedakapuni uwiha micheq.

Chayqa paykunawan quedakusqaymanta paqarisnintin kimsa p’unchaymanqa,
paykunawan kuska uwihata michini. Pero chay estanciayoqpa askha herq’enkuna
supay pendecierokunallaña karan, hinaspas sapa rato maqayta munawaqku. Hina
mana noqaqa dejakoqchu kani. Paykunari jode y jode, manaña ni pacienciapas kaqchu
aguantanaqa. Chayqa qaparicheq kani, chaymantam askha kuti soq’aywaran:

-Abusivo, carajo! Wawaykunata maqasqanki.

Wawankuna y paykuna imataq maltratawaqku, mikhunapas pisitaq,—estanciapeqa

pisipunim mikhuna—mana p’unchayta tareqraqchu kani maymanpas ripunaypaq.
Chhayna uwihakunaq qhepan purishasqaypi, ña hoq lado llaqtapi sunqoyoqña, huk

3
p’unchay arrierokuna pasanku Aqopiya ladoman. Hinaspa uwihakuna michisqayta
huk lomadaman saqeyuspa paykunaq qhepanta pasapuni.

Chay arrierokunaq qhepanta purispan, yapamanta Aqopiyapi rikhurirullanitaq. Ñan

Aqopiyapiña mana mayman haykuyta atinichu p’enqakuyniywan madrinaypa wasinta
mana kutiyunichu. Manataq chay Aqopiyapi ni hoq t’oqopas chayman suchuyunaypaq
kanchu chayqa ña tutataña madrinaypa wasinman kutipuni. Hinaspas susiwuwan
chaki puntaypi purispalla wasita haykusharani mana madrinaypa qosanwan
notachikunaypaq. Pero hinawanpas chay desalmadoqa rikuruwasqapuni:

-Ah carajo! Kay mañosoqa kutiramusqamá; seguro riki mana rakrana kamunchu,

Chayqa noqataq rimasqanwan, p’enqakuymanta khatatatayushaniraq.

-Llamk’aqmi rini—nispalla nini.

Pero madrinayqa rikuruwaspachu hina kusirikun. Hinaspa niwan:

-Llamk’aqtaq riranki chayqa willakuwaqmá karan.

Chhayna chay tutaqa madrinaypa wasinpi mana puñuyta atiyunichu Manchay

p’enqali. Pero paqarisnintinmanqa hoqmanta ña kamachinpiña. Hina chaymanta
noqaqa manaña noqapiñachu kani, pensaspalla maytapas llamk’apakoq ripunaypaq.
Chayqa Hinata madrinaypa wasinpi huk killakunapuwanraq ñak’arispa pasani
wakcha wawa kasqayrayku, y mana noqa yachanichu del todo pipaqsi mamay
wachawaran, huk casadopaqchu, solteropaqchu icha huk viudopaqchus; chaytaqa
kuna yachan pay sapan almalla. Wawaraq ni simiypas sutiyman t’okhachaqtinraqsi,
mamay entregawasqa mana wawayoq madrinayman.

Pero chay madrinaypa qosanmi mich’a, imaymanamanta yawarchawanankamaraqmi

maqawaq, hasta mikhusqaymantawanpas. Huk kutillanmi tioy Luis niwaran chay
vidaman mamay wikch’uwasqan llaqtaqa Layon; legítimo llaqtay nacesqay. Chayta
pensaspan Aqopiyamanta lloqsimurani Layoman huk Qosqo carniceron. Enterota
purispan uwihata ranteq chay kuska. Chay carnicerotam neqku suwa, mana
hayk’aqpas llaqtapi alojakusqanmanta, huk toldollapim llaqtaq kantunpi acampaq,
chay toldopim wayk’ukoqpas. Nisyutam chiriran paykunaq chay tuta ripusharani;
chayqa nisyutaq chiri, chayqa mana paykunaq reparasqallam toldo ukhuta haykuni.
Ña toldo ukhupi kashaqtiy hap’iruwanku asikuspanku:

-Suwam haykuramusqa—nispa, makiymanta chakiymanta wataruwanku chayqa chay

tuta paykunawan toldo ukhupi puñuni. Chay sucedewaran huch’uy qorito kashaqtiy.

Yachaspaqa seguro madrinay waqaranpunim, manam noqamanta Aqopiyamanta

lloqsimusqaymanta pacha yachakunchu. Cieloman wichaspankus o ukhu pachaman
haykuspankus chinkarani, madrinayqa seguropunim maskhawaran:

-Maypim pobre waway?—niranchá.

-Maypim Gregorioy?

-Maytam ripun?

-Mayuchu apan?

-Qaqachu ñitin?

4
-Imam Gregorioyta pasan?

Chay carniceroqa manam hayk’aqpas wasinpichu tiyaq viajallasaq. Hina noqalla

sapallay uywakunata michispa wasinpi tiyaq kani mana viajeta reqtintaq, asnochanta
qhawaq kani, hina Suyupampallaman atipakoq mikhunanpaq. Hinaspan huk p’unchay
asno cheqaqtapuni chinkarun. Chay chinkaymanta maqawananmanta manchakuspan
manaña chay wasita kutiniñachu. Chayqa chay carniceroq wasinpa ladopin huk
canchon, hatun rumi qolqayoqku karan; chaypi k’uytuspalla huk sikipi pakakurani.
Hinaspa chaypi patronniyta pasaqta rikuruni makinpi hatun kankaray zurriagowan
enqhepakuspa pasaqta. Chayqa suerteychá karan, Señorninchispunim pakawanman
karan, maskhashawaspa ladoyta pasarun hinaspa mana rikuwanchu. Chayqa noqataq
mana tariwananpaq encomendayukushani papacha Diosman:

-Pakayway, Señor, chay cristiano diablo ama rikuwachunchu.

Chayqa chay tuta, Sicuanimanta San Pablo dirección ripuni. Willkamayoq

kantuntakama mana ñannintachu, chay diablowan mana tupanayrayku. Hinaman
purisqaypi ñanpi tupani huk warmiwan huk qhariwan hina tutata truchashasqaku.
Chayqa paykunachu sino mancharikunku, aunque noqapas hatun
mancharikapullanitaq. Chay manchan manchan khatatataspa paykunaman achhuyuni:

-Chay vidachu kani, hoq vidachu?—nimuwan qhari.

-Kay vidam kani—nispa contestani.

-Pim kanki? Maytam rinki?—hoqmanta tapumuwallantaq.

-Chhaynatam purishani, manam taytay kanchu.

Paykunaqa runakunalla noqa hina karanku, allin sunqoyoq. Hinaspa niwanku:

-Noqaykuwan ripuyta munawaqchu?

Chayqa q’epinmanta qoqawninta horqosqa qowanku, chaylla mikhuyuni. Hina

Sicuanita kutimuni. Noqaq sunqollaypi nini: ñataq hoq patronniyoqña kani, chayqa
chay diabloqa manañachá riki maskhawanqachu, nispa. Hina Sicuanimanta chay
Gurmecindo Qhuruwan—hinam sutin karan— ripoqku warminpa llaqtanta Arisa
aylluman. Chaypi paykuna kasqaku allin sunqo limpio alma. Chayqa hinach riki
suertey. P’unchaypa k’anchaynin rikusqaymanta pachataq, wasin wasinta purini,
Taytanchista renegachispa. Hinachá riki chay mundoman wikch’umusqakunapaq
suertey sufrenapaq. Hinatas riki wakchakuna Taytachaq lliw k’irinkunata hampinchis,
chay k’irikuna hoqpaqkama totalmente qhaliyapoqtinsi, chay pachapi ñak’ariy
sufrimiento chinkanqa. Chaytam huk kutin cuartelpi huk cabo Paruro ladonmanta
niwaranku, noqayku soldadokunataq nirayku:

-Imaynataq, carajo? Maychikan karay hatuntaq chay k’irikunari chhayna niraq

sufrimientowan mana chinkanchu? Nichá ni matacaballopas!

Paytaqmi niwaranku:

-Ama hereje kaychischu, carajo! Ya! Cuatro últimos, formarse!

Chayqa.

Yuyarispallam nini, kunanmi aswan sufrimiento ñawpaqmanta. Chay vidaqa

manañam aguantay atiyñachu. Wasaypi q’epimantapas aswan llasan kashan chay

5
vidaqa. Kunan p’unchaykunaq pasasqanman hina chay wasa astawan cargata
llasachikun. Chhaynam vida kashan. Ignoranciallaypim nini: chay Taytachaq
llagankunataq chhayna niraq ñak’ariypaq causa, tawa p’unchay vidapaq… Chayqa,
imanaqtinmi mana maskhaspachu hampirinku? Ña watakunaña chhaynata warmiyta
nirani, paytaqmi niran:

-Chaypaqsi extranjero mama Killata rin.

Chaypaq hinataqmi chay p’unchaykuna lliw callekunapi rimay kan, gringokunas

avionpi semanantin purispa mama Killaman chayanku, nispa. Noqamantaqa
rimayllachu si no kanman.

Chhaynam sufrimiento. Arisa ayllupeqa chay Gurmecindo runa estimasqatam

hap’iwaq, huch’uychamanta pachan waka masawan puriyta yacharani. Hinam wakaq
yugochan q’epiyusqa yapoq req kani chaywanmi astawan munankuwanku. Allinmi
pureq kani, ropaymantaqa kunan hina thanthallapunim. Chay pacha chakran chakrata
purishani, chayqa manam tragota aqhata tomayta yacharanichu. Mayninpi kachawaq
compadrenpata, familiar o amigonpata, mink’amanta otaq aynimanta. Chhaynam chay
don Gurmecindoq wasinpi wata mas karani. Pero huk p’unchay mala suerte pa-
saruwan. Noqamantaqa yana lunar hinachu si no mala suerte noqapi pegasqa. Chay
pachan chay patronniywan iskay asnopi trigo hak’u cargantin, Sicuanipi vendenapaq
haykumurayku, hinaspa asnoman montashanaykama hoq nin esquinata voltearamun,
pero asno qhepanta hamoqtiyqa mana kanñachu, chinkarapun tutayaq. Chhaymi huk
asnollantin kutimurani.

-Hoq kaqtaqa Sicuanipim saqemuni—nispa.

Chayqa asno maskhaq lloqsimuni, ñannin ñanninta tapukachakuspa purini, chay pa-
chaqa askha asno kaq, lliw asnollapi pureqku mana carro karanchu ni hukpas, ni req-
sikuranpastaqchu. Maskhaspa purisqaypi San Pabloman cercapi huk mistiwan tupani.
Hinaspa chay misti niwan:

-Chico! Maytam purishanki?

-Asnoymi chinkaramun, chaytam purishani maskhaspa—nini.

-Kanmanñachus burroyki! Ñachá pakarunkuña. Chayri, maytataq kunan rinki?

-Asnotaq rakrasqa hina chinkarun chay mana wasiyta kutishaqñachu—nispa nini.

-Haku noqawan a arrear caballo—niwan.

Chhaynata chay misteq caballonpa qhepanta purini. Manam sutintaqa yuyanichu, pa-
qarisnintinllaman huk mistiman Maranganipi entregaruwan. Chay misteq wasinpeqa
kikin tutallamanta niwanku:

-Phaway, ovejata michimunki.

Chhaynata hoqmanta uwihiruman tukurullanitaq. Uwihaq qhepanta urqota rispan,

huk uwihiru chikukunawan armani amistadta paykunawanmi pukllayoq kayku,
uwihakunaq mikhushanankama trapokunamanta hayt’anapaq bolatas ruraspa, trom-
potataq ruraroq kayku huk chachacomo k’ullukunamanta. Imaynachá kanpas, ku-
nankamapunim mana chinkanchu maypichá tiyaruni chaypi puñuruyta yachani, hina-
punim karani chico kasqaymanta pacha. Bueno, urqopi hina uwihachakuna michimus-
qayman hina, mayninpeqa pukllanaykama otaq puñurunaykama uwihakuna daño-
yukoqku otaq atoq mikhurapoq. Chaymantam huk p’unchay patronniy niwan:

6
-Qamqa ovejaykunatapas tukuruwaq. Aswan ripuy manam necesitaykiñachu. Imapaq-
taq necesitasaq uywaykunawan tukoqta?

P’acha churawasqan mosoqllaraq kasharan. Ch’ustiruwaspa hoq kaq thanta p’achayta

qoyapuwaspa niwan:

-Phaway, ripuy!

Chhaynatam calleman wasinmanta wikch’umuwaran. Chayqa chay p’unchay, p’un-

chaynintin waqayuspa Maranganeq callen callenta puriyuni. Ña ultimomanña chay en-
tregawaqniy misteq wasinta rini:

-Chaymi sucedewan—nispa.

Chay misteq wasinpipas uwihallatataq michimuni. Chaypaqa asnon, wakan, uwihan,

pero manaña uywaq qhepanta urqon urqontañachu purimoq kani; canchonninkuna,
wayllarninkuna kaq, chaypim cuidarani chay uywakunata. Pero imaynapichá kanpas,
huk p’unchay huk uwiha chinkarun. Hinaspas sin mas compasion qarqoranpuwan:

-Fuera, mañoso, carajo!—nispa.

Chayqa hatun ñanninta waqayuspa purispa, T’iyupampa ayllupi rikhuriruni,

Maranganeq hawanpi Leandro Kutipaq wasinpi. Chayqa paisanom karan mana
mistichu karan, hinaspa paypapi hoqmanta micheqmanta quedakullanitaq. Chay
wasipipas uwihallataq qhawanay kaq. Hinaspa wata hina chaypi kani. Ñataq
hatunchaña kashani chayqa semana hunt’a pongomanta Marangani kuraq wasinta
kachawaqku. Ñawpaqqa hawa llaqta llaqtakunapeqa curakunatam turnopi sirvena
kaq. Chaytataqmi ruraqku priostekuna, cargo chayraq qallareq runakuna. Bueno, hina
chaypitaq mana convienewanchu, chaymi ch’inlla mana willakuspa San Pablo
llaqtaman chinkakapurani, señora Agueda Palominoq wasinman mana wawayoq,
mana uywayoqmi pay karan. Chaypeqa sapa p’unchayñataq llant’aman urqota rinay
kaq, wayllarkunata q’awa pallaq. Pero dueñonkuna, huk hacendadokuna karan, hinas-
pa atajakoqku llant’ata, q’awata urqokunamanta. Ñataq hatuncha pendejoña kashani
chayqa, chay lambe mayordomokunawan maqanakunay kaq sapa llant’ata otaq q’awa-
ta qechuyta munawaqtinku. Chhayna huk p’unchay chay hacendado Zavaleta Onoqo-
rapi pay kikin ponchochayta qechuruwan llant’a pallasqaymanta. Chhaynam mana
imantin kutinpurani:

-Chhaynatam qechuramuwanku—nispa.

Allin chay wasipi kashaspan, noqa asno umaypi pensaspan señora Aguedata nirani:

-Mamá, Señor de Wankata mankakuna vendeq risaq.

Chhaynata puririmuni chay ermitataman, mankakuna q’epiyusqa, patronaypa asnopi,

hoq asno fletasqapi ima. Chay mankakunatan San Pedropim rantirani, hinaspan apa-
murani qheswa sarawan chhalanaypaq. Huk mankamantam qowaqku sarata mankaq
kuskanninta. Huch’uyña hatunña manka kaqtinpas kuskanninpunim kaq. Ña chayqa
yachasqaña kaq; nitaq pipas qolqewanqa ranteqtaqchu ni mankapas kaqchu qolqepaq-
qa. Lliw imaymana mikhuywan chhalanallapaq.

Ñachá kimsa otaq tawa wataña chay ermitaman warmiypuwan kutisqay. Kunanqa
manam ñawpaq hinañachu, gentepas Puno qocha wichay ladomantaraq pachaq
llamakunapi caballokunapi asnokunapi hamoq. Kunananqa Señor de Wanka ermitaqa

7
mancharisqa zonzo kanapaqraqmi, hinaspapas hinapas qolqellapaq carrokunapas sisi
hinaraq rinku.

Chay feria ermitaman chayasqay kikin p’unchay llipinta mankakunata chhalarapuni.

Asnokunaqa mikhoq huk paisano mankiru Sicuani ladomanta caballokunawan,
llamakunawan kuska. Ankhayna entropasqa tranquilo asnochakuna mikhushaqtinmi,
noqa t’aqaramuni unu tomachinaypaq. Señor de Wankapeqa capillaq hawallanpim
tawa qaqa rumikuna kashan, chay qaqakunaq chakinpitaqmi pukyo unu
pachamamamanta lloqsimushan. Primero pukyoq ununmi mamacha Virgen Mariaq
unun. Ununta tomakoqtinmi aswan cristiano kanki, hinaspapas machukunaq
fatigantam thanichin. Qhaywaq pukyo unoqa San Isidro Labradorpañataqmi. Ununmi
bendecisqa chaymi apanachatukunapi botellakunapi pukyokunaq ñawinman
hich’ayamunapaq. Chaymi mana pukyoq unun pisiyanchu, kaqlla lloqsimun ch’akiy
tiempopipas. Kimsa kaq pukyu unoqa Arcangelpañataqmi. Chay unu wawakunapaq
tomaqtinkun kurunkuta wañuchin, sarnatapas thanichin. Ultimo pukyun aswan askha
unuyoq, saqhra demonioq. Manam ununta tomanachu layqariyusniyoqmi. Chay
unutaqa tomanku layqakunallas layqerias ruranankupaq.

Bueno, manka negociopitaq lloqsimurani lliw sicuaneño hina negocioyta asnopi

q’epiyuspa, chayqa noqa munarani chay asnochakunaq mamacha Virgen Mariaq
ununta tomaspanku cristianoman tukunankupaq suertella negocio q’epinankupaq.
Pero chayman aswan ratollaman asnokuna unqosqa fiebrewan, chay qhencha anuncio
karan. Noqa mana negociopi pureq runa kanaypaq. Chayqa hina paisanowan kuska
asnokunata hampiyuyku bañayuyku, imata mana ruraykuchu, wañuymanta
qhechunaykupaq. Pero, carajo, chay cristianokuna wañupunkupuni. Chay
p’unchaymantam Señor de Wanka Señorpaq sunqoy partekapun ladonpi asnoykunata
wañuchisqanmanta. Chhayna sunqo tikraspa mala suerteyta waqaspa, wañusqa
asnokunaq karunanta q’epiyuspa Sicuani wichayta ripushaqtiymi, Kaykaypi
quedakuni. Asnokunataq wañun chayqa mana sara kanchu. Imaynataq wasiyta
kutiyman karan mana imantin. Chaymi Kaykaypi quedakapurani huk misti panaderoq
wasinpi, t’antata ruraq iskay kutita semanapi, chaypim yanapaq kani t’anta rurayta.
Chay misteqa allin cristianon karan total tacaño pero manam maqawaqchu, chaymi
iskay kutita semanapi t’antata rurashaspa iskay otaq kimsa kutillata chay wasipi
kashaspa t’antata mikhurani. Kaykaynintataq pasaq hatun ñan Sicuanimanta
Qosqoman hina huk p’unchay patronniy señora Aguedaq qosan uya pura noqawan
tuparun, hinaspa de frente niwan:

-Maymi asnokuna? Imatam ruraruranki, so mañoso?

Noqataq nirani:

-Fiebrewanmi wañupunku, pero chaypim kashan karunankuna.

Khayna kikin p’unchay qonqayllapi tupasqaykumantam, recogerapuwan Sicuaniman

apapuwananpaq. Hina Sicuanipi servini iskay wata asnokunaq wañusqan
pagonmanta.

Chay señora Aguedaq ñañachan kaq, noqapa chay tiempoqa ña jovenchaña kashani.
Hina chay ñañachanpa Justinacha sutin karan, paywan parlarayku
comprometenakuspa, ña enamoraday, hinaña kaqpas. Hinaspa mayninpi pay niwaq:

-Apaway.

Tapoqtaq kani:

8
-Mayta?

Contestamuwaq:

-Chakratayá, zonzo.

Chhayna parlaspa chakra purisqaykupi, ña yachanayakuykuña cuerpoykupas ña

tupaqña.

Chay wasipeqa mana iskay wata hunt’achu kani patronniypa niwasqan hina. Iskay
kimsa killa asno pagomanta hunt’anay kashaqtin chinkarapuni. Aqopiyatapunim
kutimuyta munarani. Cheqaqtaqmi mamay mana taytay karanchu, pero tioykuna
karan hinaspa paykunata napayuyta munarani. Chay yuyaytaqmi watan watan
sunqoypi poqoran Aqopiya rinaypaq. Ñataq waynachaña kashani chayqa, chayaqtiy
mana mayqen kaq tioypas reqsipuwanchu. Nitaq noqapas reqsiyta atinichu ni
yachanichu hayk’as karanku chayta, pero noqaqa munarani reqsiwanankutapunim.
Chaypaq plazapi cruzpa ñawpaqenpi pacha illamuymanta tiyayuni ch’isiyaqnintin,
ichachu reqsiwankuman nispa.

Chayqa chhaynapi, runaqa pasaylla pasashan, wakillan nirinku:

-Huk forasteron cruzpa ladonpi tiyashan.

Noqaqa chay p’unchay mana kuyurispa tiyayushani. Ña uywakunapas

mikhusqankumanta kutiymushankuña, noqataq kaqllapi tiyayushani. Chayllaman huk
paisano, huk tropa uwihata qatispa pasan. Hinaspa tapuwan:

-Wayna, tiyashallankiraqchu?

-Arí, tayta. Suyashanim mayqen tiollaypas reqsiwaq hamunanku. Gregorio Condori

Mamani sutiy, alma Doroteo Condori Mamaneq churinmi kani.

Chay suteqa manam taytaypa sutinchu karan, sapan tioypa sutillan yachasqaymi
karan.

-Ah! Tayta Doroteoqa manam almaraqchu. Yanaoqa carcelpi kanshan hinaspapas

compadreymi. Chhaynaqa hakuyá wasiyta.

Ña wasinpi kashaspaña tioy Doroteomanta yachani, amigonkunapuwan Liwitaka

T’otora ayllumanta llamakunata tiraramusqaku. Chay nanachá riki chay ladoman
llamakunantin wasapamuyta atimurankuchu, chayqa Wamani apachetapi
ayparachikusqaku pelontinmi. Chaymantam tioy carcelpi kasqa.

Aqopiyaman chayamoqtiyqa kuhichu tiempoña karan chay lliw makita nisitakoqña.

Primerota chakran chakranta papata allasikuspa purini. Huk p’unchay yanapaymanta
mana pagoqa qolqepichu kaq huk q’epi papa, lisas otaq oqa. Chhaynata allaypi
llamk’apakustin huk trojepaq hinaraq papata huñurani. Hinaspa ña allay
tukukushaqtinña huk paisano niwan:

-Quedakuy wasiypi, uwiha qhawallayta yanapawanki.

Hinaspa nirani:

-Bueno.

Chhaynata yapamanta uwihiru kallanita, hinaspa paqarisnintinllanman

uwihakunawan estanciata pasapuni. Chay estanciataqmi karan huk orqo qhatapi

9
ch’ukllachalla. Chaypi sapallay tiyarani kimsa alqollantin. Hinaspan chay estanciapi
mana unu kaqchu, chaymi sapa p’unchay tarden otaq tutamanta unuman rina kaq
media leguaman hinaraq. Pacha riki urqokunaq puntanpi “q’aq” nishan, chayman
pachan wayk’uyta qallareq kani huk mankallapi noqapaq alqoykunapaqwan sapa
tutamanta tardesninpuwan. P’unchaytaqmi uwiha qhepanta purispa llant’ata huñoq
kani. Chhayna estanciapi kashaqtiy chay patronniy paisano karanpas, manaña
yuyanpuwanchu qallarinpi hina, pay kikin otaq apachimuwaq más que pisichallatapas
mikhuyta, hinaspa ch’ipiriraqta machaqraqta karan. Chhayna qonqasqa kashaqtiymi
huk p’unchay patronniypa huk partidon niwan paywan ripunaypaq. Chhaynata wasin
wasinta puriseqtiymi movilizable hap’iruwanku.

10
 II

Arisa ayllupi huch’uy pollito chico kashaqtiymi hamun aeroplano altonta, chaytam
kunan sutiyanku avión nispa. Chaymantam rimaqku ñawpaq: altontam wayra watapi
runa purinqa. Imaynataq noqanchismi runatari wayra patapi pureqtari rikusunman?
Manam rikuyta atisunmanchu! Imaynam kunan radiopi, periódico publicacionkunapi
rimanku, haqaymi kanqa chaymi hamunqa nispa, chhaynatam gente simi simillapim
rimaqku: “Runam viento patapi trotaspa purinqa”. Chhayna rimashasqankupim chay
hatun animal aeroplano chayamun. Aeroplano chayamoqtintaqmi runa neq:

- ¡Ay, señor! Ima animaltaq chayamuwankuri!

Poqo hisp’ayta poqochikun uma t’aqsakunapaq chaywantaq wayraman ch’allaqku,

ajos khamuwantaq thoqaqku.

- ¡Phuph! ¡Phuph! Mal agüero. Ima cristianom chay? —nispa.

Huk p’unchaymi era tiempopi noqayku iskay pachaqchus o kimsa pachaqchus runa
llamk’ashaqtiyku Silkicha urqo qhepamanta, rikhuriramun huk hatun kankaray urpi
kunturman rikch’akoq, condenado hina qaparqchaspa. Chayqa llipiyku erapi kaqkuna
mancharikuyku. Chay ratotaq noqa yuyariruni huk kutin tioy Gurmecindoq willakus-
qanta, pisi p’unchay kay pachaq tukukunam kashaqtinsi huk alqamari kuntur umayoq
llama chakiyoq runa inka familiaman willaqninchis hamunqa. Listo kay pachaq
tukukuynin suyanapaq. Hinaspan tioy niran:

-Inkarreymi kunan ukhu pachapi tiyashan, señor kura Pizarroq wañuchisqanmanta pa-
cha. Hinaspam chay pacha tukukuy p’unchay lloqsimunqa lliw runakunaman aypaq.

Hinaspan aeroplano noqayku sesgoman hamushaqtintaqmi niranku:

-Chayqa Taytacha Milagron, noqanchismanmi hamuwashanchis.

Hinaspa qonqorcharukuspa rezanku:

- ¡Ay, Taytáy, chayamusqankitaq!

Qhawareqtiy noqayku sesgomanpunitaq hamushan chayqa yuyayuni: “Taytacha Mila-

grochá riki…”, nispa. Llipinkutaq lliw qonqorcharusqa Taytacha aeroplanoman rima-
payakushanku. Chayqa noqapas sunqoy ukhupi nini: “¡Ay, Taytáy, mana hucha sapa-
chu kani, chakrataqa ilank’aranipunim taytaykunata yanapaspa”! Chayta nishanayka-
ma aeroplanoqa noqaykoq hawanta qaparqachaspa pasarapun. Chayqa aeroplanotaq
pasarapullan hina mana noqaykumanchu urayamun, chayqa llipiyku rezaqkuna hoq
kaqkuna huchanchu willakoqkunapuwan upallarapuyku, hina rikuyku Sicuani uray-
man chinkayapoqta. Hinaspam paqo Machaka niran:

-Sicuanipim urayunqa, haku qhawaq ima ninqachá, imamanchá hamuran.

Hinaspanmi wakillan animakuranku Sicuaniman rinapaq wakintaqmi erata llamk’ayta

qallayapurayku. Hinam chay pacha enteropi rimay karan aeroplanomanta. “Enrique
Rondanmi chofernin”, nirankum. Punamanta paisanokunapas urayamurankum ta-
pukoq cheqaqchus altonta milagro pasasqa icha manachus chaymanta.

Chhaynatam trenmantapas ñawpaq rimallarankutaq avionmanta hina. Pero manaraq

reqsishaspa uyareqllam kani rimasqankuta.

11
-Tren, tren, ¿imaynachá?

-Kuru hinas suchun.

Hoqkunataqmi neqku:

-Yana animalsi, mach’aqway kikin fierro puro, purinanpaqtaqsi siminta kichan, hinas-
pas chaypi nina. Chhayna tren rikhurimoqtin takikunapas kallarantaq chay hina:
-Maypiñam yana machu,
ña Santa Rosapiña
carretay,
ña Kisa-kisapiña.
Sichus Rosalina
mana waylluwanki,
sichus Rosalina
mana munawanki,
yana machu rakrawachun.
Lliw ihilmun trenmanta rimaqku. Chayqa noqapipas curiosidad wiñawaran. Chay-
mantañam waynacha kashaqtiy Sicuanipi trentaqa rikuni. Manam mancharikuranichu,
pero yaqalla qaparini rikukuspa. Chayqa cheqaqta yana color kasqa, puriyninpitaq ku-
ruman rikch’akusqa hina. Chay pacha noqata aswan chhayna niraq carga chutasqa ihil-
muta yuyaynitaraq apan. Hinaspa huknin plataformallanpi chay pacha “alcohol Marti-
nezta” q’epimusqa pachaqninpiraq cajonkunata.

Chhaynatam primer kutipi carrota rikullaranitaq San Pedropi. Chay carroqa kanman
karan huk huch’uy camionchan hinaspan cargallawan pureq. Runakunataqmi chay pa-
cha tiempokunaqa chakillapi pureqku, otaq mulakunapi, caballokunapi o asnokunapi,
carropi pureqkunataqmi lliw rimasqa karanku:

-Riki, qolqeyoq, qhapaqta, chaymi carrollapi purin.

Chhaynatam qhawanakoqku, chaymi mana genteqa carropi puriyta munaqkuchu.

12
 III

Killakuna antes manaraq movilizablepaq hap'iwashaptinku Aqopiyamanta maytapas

llamk'aq ripunay kasharan. Ñataqmi ripunaypaq yuyayukuraniña, hinaspan huk
p'unchay Aqopiya ñan hawapi tioy Doroteoq warminwan tuparani, imatachá
rimaykupas, pero ripunay kashaqtinña nirani:

—Ipay, ripusaqmi sumaqllañayá, paqta manapas tupasunmanñachu.

Hinaspa chay pachaqa ñataq waynachaña takyasqa warmipaq hina, warminmanña

asnachikushani, chayqa niwan:

—Noqayuwan kuska ayllunchispi quedakuy. Yanapasaykiku allpa conseguiyta

warmitapas maskhapusaykiku.

Hinaspan noqa nirani:

—Bueno.

Noqapaq warmi qhawasqankoqa Laurena sutin karan. Pero tayta maman qhapaq
askha uywayoq allpayoq kasqa. Pay t'oqsiywasqanku p'unchaymanta pachan, sapa
chakra ruraqtinku req kani reqsichikuspa munakunaypaq. Chhayna
muyupayashaqtiymi noqamanta rimayuranku, allin llamk'aqmi warmipaqmi
munasunki. Pero mana pay munaranchu. Aswan pay tayta mamantin k'amiywaranku:

—Ima trojenmi kan chay mana reqsisqa vientoq; ususiyqa manam haykunmanchu huk
forastero walaychayoq usan trojen qhawaqqa.

Chaynatam niranku. Chay p'unchaymanta pachataqmi noqapa phiñakupuranku,

hinaspa manaña hayk'aqpas chakranpi llamk'aysikuyniyta chaskiwaranñachu.
Chaykuna pasaqtinmi movilizablepaq hap'iwaranku hinaspan manañam lloqsikuyta
atikuranichu, enteropitaqmi tapukuranku papel lliw movilizableman qosqankumanta
manachashankun icha manachus, chay yachanankupaq. Chay movilizable kayqa
ejercicios ruway marchay "un, dos, tres" chaymi karan. Chay ejerciciokuna ruraytaqmi
karan, wichayman urayman phaway, saltay, huk k'aspita arma nispa aparikuspa.
Entrenadorniykutaqmi karan huk sargento ejercitomanta lloqsimoq Layme sutiyoq.
Hinaspam pay t'aqaruwaqku iskay t'aqaman, huknin t'aqa kaq peruano hoqnintaq kaq
chileno. Chhaynatam sapa domingon ejercicios ruway tukuyta maqanayukoq kayku
yawarchakunaykukamaraq, soldado guerrapi kikin. Nisyu maqanakuymi karan,
sichus chilenokuna ganaruwaqku chayqa castigo, iguallataq mana domingopi
ejerciciosman req kaq, gobernadorpa calabozonman sat'iroqku, hinaspa multata
paganan kaq, huk p'unchay gobernadorpa chakranpi llamk'amuspa. Chay
maqanakuypeqa siempre chilenotapuni ganana kaq, mana chay pachaqa castigo o
multa. Chhayna ejercicios ruranakuyta ruraspan huk domingon rikurayku
guardiakuna Combapatamanta hamusqankuta, hinaspan por traición hap'iruwanku
soldadopaq llipin movilizablekunata.

Chayqa chay sargento Laymeqa formarachiwanku. Chhayna formasqa kashaqtiykun,

guardiakuna rikhuriramun armankuta apuntaspa hinaspan noqa sapallay nirani:

—Ala, carajo! Chaykunaqa chilenokunachá. Kunanqa: escapar!

13
Hinaspa chay ultimo rimay simiypi t'okharun pero mana pipas yuyakunchu,
llipiykutaq mancharisqa kashayku manañataqmi k'aspikunañachu sino armakuna.
Chaytam hamurayku llipin movilizablekuna soldadopaq. Movilizable kashaqtiyqa
Sanchez Cerroq tiemponmi karan, hinaspan pay "guerra" ordenta qomuran. Hinaspam
guerra kanan karan fronterapi. Hinaspa chay guerraqa kanan kasqa:

—Rescateremos Tacna, Arica, —nispa.

Chilenokunapas hap'ikusqaku Tacna-Aricataqa guerrata ruraspallataqmi Cristobal

Colonpa ñawpa tiempopiraq. Chhaynatam hap'ikusqaku frontera Tacna-Aricataqa.
Kunanpunipas Tacna-Aricaqa manañam riki noqanchis patriaqñachus. Sichus Sanchez
Cerro mana ukhu pachantachu ñan rurayta chileno enemigonkuna hap'inaypaq
pensanman karan chayqa mana pacha tierra mikhurunmanchu karan, hinaspa guerrata
ruranmanpuni karan Tacna-Aricamanta. Pero noqanchispas wañumusunman karan
fronterapi. Chay guerrapis chileno Qosqokama hamuyta munasqa, porque soldado
peruanokuna pisi kasqanku. Chayqa hinas chay chilenokuna La Mar-Qochaq kantunta
hamushaqtinkuñas (imaynapichá San Martinpa paisanokuna pensasqaku) pisi soldado
peruanota rikuspa, enemigo chilenokuna ayqechinankupaq pachaqninpi tropa llamata
huñuyusqaku, hinaspa sapanka llamamantaq mat'inpi espejota watarusqaku.
Chhaynata guerrata ganasqaku ña paisano San Martin wañoqtinña. Chay llamakuna
espejonta k'ancharispa, polvota hatarichispa phuyu urqo tapaq hinaraq
avanzamushaqtinku chilenokuna mancharisqa nisqaku:

—Ay! ¡Tanta gente! Batallon peruano avanzamushan lloqlla hina qaparisparaq.

Karumanta purishaq llama tropata qhawanki chayqa, rikunki runamanmi puriyninpi

rikch'akun, chaychá riki chilenokuna pantaranku batallonwan. Chhaynatan peruano
guerrata ganasqa llamakunawan. Chaymantam qolqepi, fosforo cajapi llamaq illan
retraton kashan.

Sánchez Cerro presidentetaqa Leguiamanta qechun. Chay Sánchez Cerron Españapi

rimamusqa:

—Noqam kasaq gobierno, —nispa.

Hinaspam Españapi huk aeroplanota regalamusqaku Lima hamunanpaq. Pero

Españapi tapusqaku:

—Cheqaqpipunichu presidenteman haykunki? Presidentechu kanki?

—Arí, haykusaqmi—nispa contestakusqa.

Entonces, Augusto Leguia chunka wata gobiernota hunt'ashaqtinmi Sánchez Cerro

presidenteta qechupuran.

14
 IV

Ñawpaq manaraq soldadopaq hamushaqtiy, llipin waynan llaqtaypeqa chakra

llamk’aq req kayku. Haqaypeqa manam pipas ni huk p’unchaypas mana chakrata
llamk’aspaqa kanmanchu; manam chayqa atinkuchu. Quizás warmiykitapas manapas
atendenkichu otaq qonqankipas, pero chakrataqa mana atinkuchu, Pachamamata.
Sichus qonqarunki chayqa Pachamamapas qonqallasunkitaq. Chhaynam chacarero
kay. Tarpoq rinayki, tarpuymantaqa hallmaqñataq rinallaykitaq. Chayman kuhichupi
puriy; chaypim aswantaqa gente nisitakun llamk’anapaq. Yanapaspa llamk’aysinayki
kaq familiarniykita, paisano amigokunata huk p’unchaymanta hasta
semanakunakama; chaymantam paykunapas llamk’ayseqniyki hamullaqkutaq
nisitaqtiyki, chaypaqtaqmi willayamunalla kaq:

-Wayqey fulano, tal p’unchaymi chakrata ruramusunchis.

-Ya listo, maypi?

Chaymantaqmi neq kanki chakra ruramunaykita. Chhaynallam walimintu karan.

Yanapaqniykitaqmi hamoqku. Chaymantataq mana hayk’aqpas pagoqa qolqepichu

kaq: ni yanapakusqaykimanta ni yanapasqasuykimantapas. Chaymi ayni karan. Chay
Qosqoman hamusqaymanta pacha pisita rikuni aynita. Paisankunataqmi chayman
hamuspa qonqapunku chhayna yanapakuyta. Warmiyta hoq paisanokunatawanmi
askha nini:

-Imanaqtinmi mana aynitachu ruranchis? Chhaynaqa mana chay wasikuna huk’uchaq

t’oqon hinachu kanman.

Chhaynam aynitaqa rurayku wakillam paisano, familiar otaq amigo puralla. Sichus
llipillayku aynita ruraykuman chayqa chay wasikuna manam kay hinachu kashanman,
condenadokunaq wasin hina; chayqa kanman llipim paisano Qosqopi tiyaqpa
sunqontaq manaña kay costumbreta uyarinñachu. Chayraykum barriadapi ima
llamk’anapas qolqellapas mana ayneqa kanchu.

Chhayna ayniwan yanapaysi qoyqa manam chakrallapichu, imaymanapim:

casarakunki, aynipi yanapasunkiku; pipas familiarniykimanta wañun, entierropi
yanapasunkiku aynipi. Allaypi caballo o asno faltasunki, chakramanta trojeman
astamunapaq, aynillapitaq mañasunkiku. Pero eso sí, llipin aynita llipin sunqowan
kutichinayki. Kay animalniykikuna sichus kan chayqa parienteykikunaman
amigokunaman mañanayki nisitaqtinku. Mana caballo, asno, otaq huk uywakuna
chakraman wanu q’epinanpaq kaqtin, manam chakra rurayta atiwaqchu. A ver,
imaynatataq rurawaq manataq uywa kanmanchu wanu muhu, q’epinapaq?
Khaynallataqmi kanan uywakuna wanu akananpaq, mana uywa wanu akananpaq
kaqtin, menos mana kanchu tarpuyki, kuhichu carganapaq. Chaymi
necesariamentepuni kay uywayoqkunata llamk’aypi yanapamunki wanuchanrayku,
carga uywanrayku. Chaymi askha uywayoqqa aswanta chakrata ruran, mana
uywakunayoq wakchataq yanapaqninku rinku, wanunrayku, carga uywanrayku.
Mana uywayoqkuna chakrata rurayta munanku laymipi otaq maynin wataqa iskay
laymi kamun, hinam mana askha chakrata rurayta atinkuchu, salvo askha p’unchay
uywayoqkunata yanapakamoqtinku.

Iskay laymi kamoqtinqa askha llamk’ana kaq. Pero kay iskay laymeqa, chakrakamayoq
kukata otaq estrellata qhawaspa determinaq. Chaytaqmi kukapi otaq estrellakunapi

15
qhencha mal agüerota willakoq, qasamunanpaq otaq chikchimunanpaq “Qasa” nispa
chakrakamayoq nimoqtintaqmi, tarpuy huknin laymi ñawpaq, hoq kaqnintaq
qhepaqraq.

Kay manam comunchu karan, chakrakamallayoqmi sapan tarpuytaqa qallarinan kaq.

Nitaqmi chakrakamayoqpas comuntaqa mayqen p’unchaypas qallareqtaqchu. Qallariy
tarpuyqa kanan, martes, jueves o viernesninpipunim, kay p’unchaykunam Pachamama
kawsachkan. Paypas warmi hinam; sichus ganasninpi rato ruwanki chayqa contenta
churakun. Khayna Pachamama kay p’unchaykunalla muhuta munam, mana qollori
p’unchaykunachu. Hinallataqmi chakrakamayoq: “chikchi” neqtinpas.

Iskay laymi kaq, sapanka laymipitaq papa tarpukoq askha ladopi mana hukllapichu.
Chikchi hamoqtintaqmi laymikunaman haykun recto ñanta kicharisparaq otaq q’enqo
q’enqota, mikhuykunataq salvakunku kantunpi kaqkunalla.

Chay sufrimientokunatawan wakcha paisanokuna llaqtapi pasan. Askha uywayoq

paisanokunaqa claro yanapasunkiku sichus familiar ni otaq amigon kaqtiyki, pero
yanapankipuni kay paykunaqa askha chakrata ruranku allintaq kuhichunkupas,
qhapaqtaq kanku askha paisanokuna yanapaqtinku uywa cargachanrayku. Tarpuypi
wanuchu carganapaq, kuhichu carganapaq aynita ruranapuni.

Paray tiempopipas yanapakullantaqmi uwiha, llamakuna michiyta, tutataq

suwakunamanta atoqmanta velana, kay atoqkunam mañoso kanku, justo paray
tutakunapi otaq rit’iypi chitakakuna suwakoq hamunku. Kay yanapasqamantataqmi
pagaq kasunki aychapi otaq willmapi bayetapaq.

Chhaynam noqapas huk compadreyta uwiha micheq req kani tutataq uywakunata
micheq velaq kayku kay yanapasqaymantataqmi pagawaq willmapi, huk kutin killa
michisqaymanta pagawaran huk uwiha rutuy willmawan, hoq kutinpeqa
aychapaqñataq wasinpi puñurayseq kani, hinaspa pagawaranku kimsa killa
puñuysisqaymanta huk wañusqa borregowan. Kay aychataqmi madrinaywan
mikhupurayku huk martes carnavalpi.

Kaymi chacarero runaq vidan, sichus mana askhachu familiaykikuna ñaq’arinki,

aynita, mink’ata, rurashanallayki. Kay aynipipas sumaq sunqo kana, yanapaqniyki
hamunku, allinta atendenayki, mana wasiykipi cariño kaqtintaqmi pisi yanapaqniyki
hamunku, porque wakin paisanokunaqa chakrata hamunku aqha, trago
tomanankurayku. Kaymi chakrakuyqa huch’uy cargo ruray hina. Gasto, yanapakoq
paisano hamoqkunamantaqmi huk p’unchaymanta q’epi papata qonayki kaq, kay
kuhichupi yanapasqasuyki, mana aynipichu chayqa chhaynam kuhichupeqa nisitakun
askha genteta. Iskay laymipi chakrakunata ruranki, aswanta llamk’aqkunata nisitanki.
Kay iskay laymi rurayqa maynillanpim kaq, huk laymillapipunim rurakoqqa. Kaymi
sapa watan lunes carnavalpi huk arariwa churakoq, watantinpaqtaqmi cargo hina kaq,
kay arariwan papa chakrata cuidanan kaq chikchimanta, ranchamanta, qasamanta.
Kaypaqmi ch’ukllachanta huk lomachapi ruraq, papa laymiman cercapi. Kaypitaqmi
kanan kaq, papa ukhupi ch’isiyaqnintin, cielota qhawaspa. Sichus cielo armakamun
yana phuyuwan, seguro chikchinanpaq, entonces arariwaqa ña ch’ukllachanpiña
kashanan rezaspa, kansi riki oración San Ciprianpa chikchi pasachinanpaq. Kayman
q’osñicheq inciensota ch’aki cebollata, kerosenwan agua benditawantaq ch’allaq yana
phuyu ña urmayamushaq kasqanman. Sichus chikchi malograytapuni papata
munaqtinta, arariwa ch’ustirukoq q’alata, imaynam mamanpa wiksanmanta lloqsiran
hinata ch’aki k’urpata kerosenewan agua benditawan ch’allaruspa wark’aq
k’amiyuspa.

16
Chikchipeqa kimsa wayqes purinku, juntollataqsi kashanku. Primero kaqmi Bernaku,
paymi llipinkumanta aswan bullanguero wichayman urayman purispalla bullata
t’okhaspa ruwaspa kashan. Kaymi illapa, amenazallam payqa. Qhepa kaqtaqmi Elaku,
huk chika allin San Ciprianpa oracionninwan k’amispa, ch’allanki kerosenewan agua
benditawan kay escapakapun, kerosene agua benditataqmi ñawinman ruphaspa uchu
hinaraq chayan. Ultimo wayqetaqmi Chanaku pay aswan loco llipinkumanta, pallapero
mana imatapas respetanchu. Chakraman haykoqtin llipinta suwakoq papata, hawasta
q’alata apan mikhuyta. Espiritonta aparapun. Imaynatataq kuhichu kanqa mikhuyta
mana espiritontin quedarapun?

Kay maldadosokunaqa cuidallamantam, suwa kikinpunim kanku. Kay sichus arariwa

mana qhawaspalla allintachu cuidan rikhurimusqanman hina, chayqa llipin
mikhuytapas aparikunkumanmi, ayllutataq mana kuhichuyoqta saqenkuman. Kaymi
razon karan allin wata askha kuhichu kaqtinqa arariwa llipin chakramanta huk wachu
allaqen kaq wachutapas, huch’uyta hatunta papamanta, lisasmanta otaq oqamanta.
Voluntadninmanta, khaynatam askha muhuta qorqoq. Pero sichus mana allin kuhichu
wata, chikchimanta, qasamanta, pobre arariwa, k’amisqa kaq; neqkutaq:

-Alqo, carajo! Acaso qharichu kanki? Warmiykeq chakan ukhupi kashanaykikama

chikchin; maymi papa, carajo!

Hina mana agasajaqkuchu martes carnavalpi. Pero allin kuhichu kaqtintaq, fijo
machachinanku kaq. Kay arariwakunaqa waynakunapunim kaq, recién casadokuna,
chayraq warmiman churakoqkuna. Claro, waynapuniyá kananku karan kallpayoq
wark’anakuspa chikchiwan maqanakunanpaq hina. Chikchi wark’amoq rayowan,
arariwapas contestanallantaq k’amispa huk wark’awan. Arariwa allin liso kaqtinqa
chikchi mana animakoqchu suwakoq haykunanpaq.

Chhaynam kay kimsantin wayqekuna kanku, kuskallataq maytapas purinku.

Paykunaq mamankoqa rit’in, huk payacha soqosapa chal’qe uya tiyaspalla kashan.
Ñawinmantataqsi iskay zanjakuna, yarqha hinaraq ñawin urayta pasayushan,
kaynintataqmi tuta p’unchay ch’oqñin sut’un. Kay sut’usqan ch’oqñintaqmi sapa
p’unchay respeto urqokunapi rit’eq sullusqan.

Huk kutinsi huku forastero Pinchimuro ayllumanta ch’in pajonalkunapi purishasqa.

Kaypis para saqtayta qallarisqa, kay pajonalkunapi purishaqtintaqsi tuta yana
laqhanwan ayparamusqa. Kayna purishasqanpis huk k’anchaychata rikurun
karupitaq, hinaspas sunqon ukhullapi nin:

-Haqaypi estancia; kaypi qorpachakusaq.

Khaynatas estanciaman asuyurun. Pero manas wasi estanciachu kasqa, huk yanqa
astana wasillas mana kanchayoq mana kaniyoq alqokunayoq. Alojamientota
mañakoqtintaqsi huk payacha lloqsimun soqowan atipasqa uma. Forasteroqa ninsi:

-Qorpachaway, mamitáy.

Payachataqsi contestan:

-Manam qorpachayta atiykimanchu. Wawaykuna nisyu loco wañuchisunkikumanchá.

Forasteroqa rogakusqa:

-Maytañataq, mamita, risaq? Qorpachaway, favor!

Khaynata mamakuchaqa walimintunman wasinta haykuchisqa.

17
-Bueno, chaypi qorpachasunki, -huk sikita t’oqsiykuspa- rakiwanmi p’aktisayki, mana
kuyurispan kanki.

Khaynam kasqa.

Pero hawapeqa paraqa siguesallansi, hinaspas paskarikun rayokuna t’oqyayta wasi

chinkarachinanpaq hinaraq. Hinaspas rayokuna astawan wasi punkuman
chayayamushan, “raqhaq, punrun!” nisparaq. Kay rayo ukhupitaqsi huk runa
wasiman chayaramun. Kuraq kaq rit’eq wawan kasqa. Hinamantaqsi chayamullantaq
renegasqa hoq kaq wawan rayokuna ukhullapitaq. Khaynas askha rayokuna
chayamun, rayo rayo ukhupitaqsi Chanaku rimapakusqa, carajeakuspa wasiman
haykun.

-Kay gran puta fulano, kerosenechawan ch’allamuwashasqa. Pero, carajo, siempre

llipintapuni horqariramuni!

Chhaynas, kay fulanoq sutin kasqa forasteroq ayllunpi arariwaq. Rakeq huk
t’oqontataqsi rikusqa, mulankunapi papata, hawasta cargamusqaku waskhakunawan
mula t’eqemusqankutaqsi kasqa kawsashaq q’ellu mach’aqwaykuna
mayt’urikushaqraq. Kaypi forastero puñurapusqa. Rikch’areqtintaq ña p’unchayña
kasqa, nitaq tutapi wasi alojakusqan kasqachu: Qochaq kantunpi puñusqa.

Chikcheq wasinqa Mama Qocha. Kaypin kashan lliw kimsantin wayqentin

suwakusqanku: hawas, papa, sara. Llipin mejorllanmi kaypi kashan kharwayusqa
trojepi hina, San Juan tuta rikukunmi killa hunt’api kuska tutata.

Illapaq hap’isqan kay runakunataqmi hoq kaq vidaman chayaspa chikcheq

peonninman tukunku. Kay hoq kaq vidapim llipin vidanta pasanqa chikcheq
suwakusqankunata mulankunaman cargaspa descargaspa. Aunque kay peonkunaqa
askha mikhuykichá kawsankupas, pero maldecisqa kanku. Ima ayllupitaq mana
maldecinkunchu chikchita, mana kuhichu kaqtin?

18
 V

Presidente Sánchez Cerrota wañuchishaqtinkun, gobiernota Benavides chaskin. Kay

Benavides tiempon noqaqa soldadoman haykuni Aqopia llaqtaymanta reclutata
apamuwaqtinku. Khaynam soldado karani Cuartel Maruripampapi kimsa wata hunt’a.
Ejercitopitaqmi noqa karani tercera compañía de ametralladorapi. Huk mula
conductormanta. Kay mulaypa sutinmi Renunciable karan, payllawanmi maytapas
purinay kaq, marcha resistenciakunaman sapa leguapi samaspa noqataqmi
wañunaypas kawsanaypas mulallawan karan. Mulakunam mikhunanpaqtaqmi
pension mular karan. Kaypim grano cebadata qoqku mikhuchinanpaq costalkunata
mulaq kunkanman warkuruspa. Kay campañakunapim tutamantanpas otaq tardenpas
mulallaywanpuni karani, mana kachareqchu kani. Sapanka mulapaqmi cargadorkuna
kaq paykunan cargaqku. Noqataqmi mulallata cuidanay kaq; pichanay kaq
ch’oqñinkunata, chakinkunata limpiana, huk trapochawan qhoñanta pichana, ojetenta
unuchawan mayllina chaymanta rasqueteana. Kaykunam mulapaq obligacionniy kaq.
Cargadorkunallataqmi caronatapas churaq. Cuartelpeqa fusil mosquito usarani. Primer
killakunaqa usaniraqmi fusil mauser originalta. Chayman ñam chayamun fusil
mosquito huch’uychakuna, cascopas paykunawanmi chayamuna. Chay pachaqa
kepiyllan usakuran, manam botaspas kaqchu ni imapas kaqchu; bandakunallawanmi
ch’upaykuna wankukoq kayku, fajawan hina.

Cuartel ukhupeqa todo es robarse, suwaroqku bandakunataq zapatokunata,

botonkunata, ima; prendaykipas faltaroqtintaq neq kasunkiku:

-Yo tengo, venderapusayki. Solo te vendo en qanchis real.

Cuando qampallatataq ofrecesunki.

Soldadokunapas pensión morralniyoqmi karayku. Kay pensionmantam suwaq

kasunkiku, cuchilloykita, cucharaykita, trincheykita, q’ala servicioykita. Hina mana
rancho pasanapaq kaqchu. Mana kaynintinqa mana ranchota pasayta ateqchu kanki,
mana ranchoyoqtaq kanki. Porque ranchomanqa compañiakunapi haykukoq. Kay
serviciokuna chinkaqtintaqmi cuartelero puertaman umallacheqku, neqkutaq:

-Imanaqtinmi mana serviciokunata qhawarankichu?

Khaynatam noqatapas huk kutin suwawaranku polacayta zapatoykunatawan.

Cuartel ukhupeqa todo es robarse, kaypeqa mana suwakuspaqa kanmanchu, todo es

robarse, hasta agujachaykitawanpas suwarapusunkiku. Aswanmi kay hawapi
tranquilo kashanku. Khaynam chay ukhupeqa suwarapusunkiku, zapatoykikunata,
kepiyniykita, cuchillochaykita. Mana polacata suwarunqa chayqa, capotemanta
botoninta kuchurunku. Chhayna fastidiosom karan, chayqa a la fuerza rantinayki utaq
suwarunki faltaq cosaskunata. Soldadomanta kashanki chayqa imaynam sastreman
mana faltanchu, agujan, hilon khaynam kanayki kaq sirarunapaq todo listo corriente.
Faltasoqtiykitaqmi cantinaman apaq kasunkiku, kaypim nisitasqayki cosaskunata qoq
kasunkiku a cuenta propinaykiman, propinaykimanta qhepaman descuentachispa.

Cuartelpeqa todon robarse karan unos a otros. Chaynam costumbres karan. Ahora yo
no sé, imaynatachá hawaman horqomoqku. Kay cosaskunaqa tutan cuadrapi chinkay
puñushaqtiyku. Noqapaqqa cuartelerowanchu hina haykoqku combinapi
horqomunankupaq. Cuartelpi qosqasuykiku chompayki chinkaqtinpas propinayki
cuentaman haykoq. Francoman lloqsimunayki kaqtintaq manaña propinaqa kaqchu.
Mayninpeqa zapatoyki ch’ullan ladolla chinkaroq. Kaytaqa, carajo, ruraqku

19
jodenasuykikupaq. Kaypas cuentallamanta haykoq, porque hoqta qoq kasunkiku
numeroykiman hina. Francomanta lloqsimuspataqmi uyareq kani:

-Suwa, suwa, -neqta.

Kayqa mana suwa kaychu kaq; cuartelpeqa imapas suwakullan, mana imatapas
saqesunkikuchu, ni puñuytapas atinkichu, mana suwanasunkikupaqta cosasniyki
hap’iyuspalla puñunkipas. Chaymanta domingo salidapitaq, callepi amigoykikunawan
paisanoykikunawan tupaq kanki. Hinaspa neq kasunkiku:

-Cómo estás? Manam visitaq hamuykikuchu. Haku, aqhata tomaq.

Chhayna aqha tomaq apaq kasunkiku, chay pachaqa mana nisyutachu valeq huk vaso
karan huk real. Mayninpeqa kuska semanam lloqsimoq kayku, tiroq qhepanman pero
allin puntajeta ruraqtillayku. Con veinte o venticinco ya salida. Noqaqa tiropeqa iskay
chunka puntotapunim ruraq karani. Kaytataqmi ruraq kayku Rodaderoq pampapi.
Domingokuna lloqsimuyta ima hinallaña suyasqa kaq. Paseaq lloqsimuy kayku
enamoradakunawan wayk’ucheq, rancho mikhunataqmi mana hawapi hinachu
saborniyoq. Chaypeqa alqopaq hina, kachi unuman wikch’uyuspa chay mana
conveneqchu kasunki. Soldado kashaqtiyqa enamoraday karanmi, Elenacha sutin
karan Pumakanchimanta. Ñawpaqqa cocinerakuna manam kunan hinachu
lloqsimoqku sapa domingon francowan, tuta p’unchaymi mana samaspa patroninkuta
sirveqku. Pero pay ñataq yachaqña sapa domingon lloqsimunayta, imaynallatachá
escapakamoqpas, mayninpeqa ña cuartel punkupiña suyashawaq. Pero soldado
kashaqtiyqa hoq kallarantaq, Elenamanta aparte, porque warmikunaqa cuartel
punkupim sayaqku enamoradonkuta, turankuta, paisanonkuta suyaspa. Chaypim
reqsinakoq kayku.

Domingonpeqa banderata sayarachispa, ña lloqsimoqña kayku hasta las diez de la

noche. Pero kay horata pasarachikunki chayqa castigo kaq, rigor castigo. Kay
castigowanmi mana propina kaqchu otaq kanayki calabozopi wisq’asqa. Kallaqtaqmi
hoq castigo: quitaq kaq kasunkiku killa hunt’a domingokuna salidaykita. Kasy
castigokuna karan tarde chayasqaykimanta otaq machasqa guardiakuna
wapeyasqaykimanta, otaq clasekuna maqay munasqaykimanta. Llipin kaymi castigo
rigor karan.

Clasekunaqa juezkuna hinam karan: cabos, sargentos; sargento segundo mandaq, pero
sargento primeroqa taytayku hina kaq. Pay yachaq sichus ropayki gastasqaña icha
manaraqchus, zapato ña thantaña kaqtinqa, hoqta qocheq kasunki. Zapatotaqmi
cambiakoq sapa qanchis killa. Sichus gastasqa polacayki, chompayki otaq pantalon
hoqta qocheq kasunki; chaypaqmi revistata pasaq, ropaykutataqmi qhawacheq kayku.
Pay neq:

-“A formarse, indios! Todos! Sácate la ropa interior”.

Llipinta horqokunayki kaq. Presentakamoqtaq hoq cabo otaq sargento apuntananpaq:

-“Tal fulano, ya está gastado ropa”.

Sargentokuna cabokunaqa taytayki hina respetanan karan; paykunamantaqa manam

burlakuyta atiwaqchu. Bandaykipas allin watasqa kanan, polacayki mana
botonniyoqqa otaq qhasusqaqa kananchu. Lliwpaqmi revistata pasaq. Sichus polacayki
qhasusqa, chaykuna astawan qhasuroqku: “qaq, qaq!”.

-Por qué, carajo, no coses esto?! So gran puta indio!

20
Chaypaqmi rantikunayki hilo, aguja, botones, zapato crema; chayman kaq dientes
escobilla kiru maqllinapaq. También kanallataq kaq kimsa pañuelokuna limpio: huk
karan enamoradaykiwan tusunaykipaq, hoq kaqtaq enamoraykiman mañanaykipaq
mana pañuelon kaqtin. Hoqnintaq qhoñayki pichakunaykipaq. Lana mediaspa
kallarantaq. Manam acostumbrakoqchu extranjero mediasta kuna hina.

Khaynam soldado vida karan; wañunaykipas kawsanaykipas imam kasqaykiwan,

puestoykipi. Sichus kanki tirador o proveedor, chaywan reglamentado kanayki, si no,
carajo, patada. Cuartelpeqa todo recton, “patria sirvey obedecer todo”, chaypeqa
manam atikunchu imamanpas manam nikuyta. Sichus manam ninki otaq mala
voluntadwan ruranki, castigo, calabozo o patadas. Sichus mamayki wañuchinaykipaq
kamachisunki chaytapas ruranayki; si no, mana patria obedeceychu. Cuartelpeqa
kallantaq abecedario mana leey yachaqpaq letrakuna alambrepi ensertasqa: a-b-c-d-j-k-
p. Clasekuna abecedariotaqa yachacheqku, tukoqtiykitaq primer añota qosunkiku.
Haykoqtiykitaq tapusunkiku:

-Yachankichu leeyta?

Manam yachanichu—neqtiykitaq, apamoqku kay letrakunata yachachinasuykipaq

sargentokuna, subtenientekuna. Abecedariotaqa siempre rurakoq almuerzo qhepaman.
Abecedariomantataqmi pichanayku, mulayku rasqueteanayku, chayqa tardenta karan.
Pero tutamantankunaqa imaynam noqayku zapatota cremawan lustraq kayku, hinata
mulaq kaskunkunata wirawan lustranayku.

Sichus mana allin puntajeta tiropi ruranki chay eras castigado; tarima patapi
sayayachisunkiku, morral q’epiyusqata equipo completo iskay fusilniyoqta, kimsa hora
otaq tawa hora. Hoq castigotaq kaq maqanakoqtiyki. Cabochakuna fastidiakoq mana
aguantaspataq sunqoyki nanaq, chayqa maqanakunayki kaq. Kay cabochakuna neq
kasunkiku:

-Cuádrese, carajo! Cuádrese, carajo!

Hayt’asunkiku, kaytaq sunqota phoqchhicheq coleramanta. Entonces neq kanki:

-Espérate, carajo. Kaymantaqa lloqsillasunmi. Pasajerollan kanchis. Lloqseqtinchismi

wañuchimusayki, carajo!

Chay compañeroykunaqa indio runam noqa hina karankupas, porque mana misti
kaqchu. Cabochakunaman claseman ascienderuspanku bien jodido kaqchu. Chay
ukhupeqa igualito Dios hinaraqmi kanku. Chaymantataqmi tutapi mana comuntachu
puñoq kayku; hawallapi formarachiwaqku, formasqa kashaqtiykutaq niwaqku:

-Cuatro últimos. Sargento de semana….

Chayqa llipiyku saruchanakuspayku phawaq kayku. Huk ratollataq desvetirukunayku

kaq. Chhayna desvestisqataq huk ratolla yapamanta vestirukunayku kallaqtaq.
Chaypaq astesmanta ña todo listoña kanayki. Zapato listoña kanan kaq, pasadorkuna
aflojasqaña. Chayta ruraspataq puñoq kayku ladoykuman ropata montonaspa, mana
kuyurispa; kuyuriroqtiykitaq wakhamoq kasunkiku hinaspa huk ratolla
vestidokunayki kaq, hina para imaginaria kachaq kasunkiku desde la diez hasta las
doce de la noche. Luegotaq hoq relevo hamoq illamuykama. Todo aburrido karan,
chay sayasallay puñuymanta, chiriwan punkuta cuidaspa otaq torreta. Noqa neq kani:

-Imapaq tanto, carajo, cuidakun? Acaso kayman suwa haykumunchu? Mas bien
cuidasunman p’achata, mana chhayna niraq suwanankupaq.

21
Khaynata nirani amigoyta, noqa hina karan imaginaria, huk tuta veintiocho de
julioman. Pay niwaran:

-Amayá cojudo kaychu, Gregorio. Sargentom nin chilenokuna Limata hamunku,

Qosqopitaqsi guerrata rurayta munaku, porque paykunas kaypi warmikunata
antojakunku.

Noqataq nirani:

-Chay arrechakunamantachu guerraman risunchis? Lo que es yo, carajo, manam

mulayta kacharisaqchu.

Khaynam, cuadrapeqa mana puñuqta dejasunkikuchu. Miski puñuypi kayushaqtiyki

rikch’achisunkiku, relevamunaykipaqtaq apasunkiku. Mana relevaq las dos o las
cuatro de la mañana rinki, chay cuadrakuna caballerizakunata pichacheq kasunkiku.
Hasta por gusto pichayachisunkiku.

Cabochaman, clasekunaman ascenderoqtinkoqa chaykunaqa carajo, manañam

pampatañachu saroqku. Soldado rasotaqa alqo hinallaña qhawaqku.

Sapa semanan domingonpi lloqsimunapaq propina kaq iskay sol pisqa real.

Huk kutin castigawaranku killantin mana propinayoqta saqewaspanku, huk cabochaq

huchanmanta, nisyuta jodewaq. Entonces hoq soldado amigokunapuwan
machamurayku, hinaspa noqa nisyu tardeta hampurani lliw machasqa, cabochaytataq
carajeayuni, qatikuchayuni maqanaypaq. Noqamantaqa wañurachiytaraq munarani.

Kunan pensani ejercitopi vidaqa lliw facil. Porque mana ñawpaq hinañachu banda
watashana, campañakunaman mula aysarisqa purishana…

Ejercitopeqa abecedariota yachachiwarankum. Susiytapas firmaranim; a, o, i, p,

letrakunatapas papelpi reqseqmi kani. Pero manachu hina umay kaq abecedariopaq,
mana yachaqchu kani. Leey yachasqay letrakunata, sutiyta imam qonqapunim,
cuartelmanta lloqsimuspay pisi tiempollaman. Kunanqa ninku cuartelman mana
ñawiyoq haykoqkunaqa, ñawin kicharisqan, lloqsimunku, leeyta yachaspa. Chay mana
simiyoqkunapas, lloqsimunllankutaq castellanoman siminku t’okhaspa.

Khaynam karan. Cuartelta haykoq kanki mana ñawiyoq, mana ñawiyoq lloqsimoq
kanki, porque mana atiykoqchu abecedario correcto lloqsimuy. Chhaynallataq mana
simiyoq haykunki, mana simillayoqtaq lloqsimunki, apenas castellanoman simi
t’okhashaq. Cuartelpim chay tenientekuna, capitankuna, mana munaqkuchu runa simi
rimanakuyta.

-Indios, carajo! Castellano!—neqkun.

Chhaynatam a pura patada castellanota rimacheq kasunkiku clasekuna.

22
 VI

Reclutamantaqa desde Combapatan trenpi Saphi puestoman apamuwaranku;

kaymantataq Maruri pasawaranku. Kaypitaqmi q’ala cuerpoyta examinawaranku:
simiyta, sinq’ayta, rinriykunata, ñawiykunata, hasta qhari kayniytawanpas; hinaspa
niwaranku:

-Buen cholo, carajo; pasa.

P’achayta qochiriwanku, soldado p’achatataq vestikunaypaq qowanku: polacata,

chompata, morralta y zapatosta.

Paqarisnintinmantaq ña soldadomantaña ejercicios ruraq Saqsaywamanpa altonta

lloqsiyku. Chaypi yachachiwaranku marchayta. Mana ateqtiykuta maqawaqku
hayt’aspa. Kaypeqa qallariyninpeqa todo sufrimienton karan, puro castigo.

Manaraq ejercitoman haykushaspaqa movilizablemantam karani; chaymi kay

ejercicioskunataqa ña yacharaniña, hinaspa noqapaqa fácil karan. Khaynan mana
nisyutañachu maqachikurani, recién haykoqkuna hina. Paykuna si nisyuta
maqachikoqku. Primer caboykoqa Callen apellidaran, paymi karan marchay ejercicios
yachachiwaqniyku. Huk algo desalmadon karan. Kay wañun chayqa manachu hina
Taytanchis Diospa qhawayninpeqa amparasqa kashanmanchu. Coropunapim
condenado penantemanta kashanman. Manam hayk’aqpas en la vida rikuranichu
hoqta kay Calle ejercitopi cabochata hina, runa maqay gustayta. Kay allqoqa, carajo,
compañeroykunata hayt’ayoq mana ejercicioskunata rurayta ateqninku hasta yawar
hisp’anakukama. Alqon karan, carajo, yawartaraq t’inpucheq.

Ejercitopeqa manam ni cabomanpas ascenderanichu, porque mana avanzaqchu kani

abecedariopi. Mana leccionkunata pasayta ateqchu kani, practicokunallapaq karan.
Noqaqa siempre ascendeytapun munarani, chaymi ashka kuti cabomanta
mosqokurani. Vengakunaypaq, carajo, nisyu maqawasqankumanta. Chay
vengakumunasqay personakunawanqa manam kunankamapas tupanichu. Parece
pacha tierrapas rakrarapunmam karan alqo mana sunqoyoq kasqankumanta.

Cuertelpeqa mana hayk’aqpas contentoqa karanichu. Uywa hina hap’irunku, trenpa

bodeganman animalta hina sat’irunku, Qosqopitaq umanta kuchurunku, ropata
amontonayunku y ya soldado. Chay ejercicios sapa p’unchay ruray, carajo, chay vigía
kay puñuymanta, chirimanta, punkuta cuidaspa, mana gustawaranchu. Tarde y
mañana, carajo, hasta hisp’anapaqwanpas qatikachayushasunkiku cuatro ultimoswan:

-A ver cholos, a quitarse zapatos; cuatro últimos al baño!

Khaynam ejercito karan; toda la vida cuatro últimos, mana tukurikoq. Ejercitoqa
manan cristianochu.

Q’epishaspallam kunan runaq rimasqanta uyarini:

-Gobierno, Lima Velascos nin: Lliwmi patriata sirvenqa. Ñawpaqa soldadokunaqa

puro indion karanku. Kunanqa cuartelpi vida manañam ñawpaq hinachu, -ninkun.

Bajawan cuartelmanta lloqsiymoqtiyqa mana soldado p’achawan llaqtayta riyta

munaranichu, cuartel p’achata rikuspan paisanokuna ninku:

-Mistichamanta kashan, hasta estadoq p’achan durarunankamalla.

23
Chaymi lloqsimoqtiy, llamk’anata maskhaspa, tarirani panteónpi iskay semana adobe
ruranapaq. Adobetataqmi rurayku huk pirqa urmayamusqa reparanapaq. Chaymanta
adobekunata huk killa hina ruraspataqmi, nichokunata kicharayku almakunata
horqonaykupaq; horqoroq kayku huk t’oqoman wikch’uyunaykupaq. Kay
t’oqopitaqmi kerosenewan hich’ayuspa kanakoq. Chhaynatan wañusqakunawan ruraq
kayku, pero huk p’unchay tapurani llamk’aqmasiy compañerota:

-Imapaqmi fastidianchis kay pobre almakunata? Chayñata kay cosaskunawan

Diosninchis señor phiñakunman noqanchiswan.

Hinaspa pay niwaran:

-Ama manchakuychu, Gregorio. Señorninchis yachanmi chay almakunaq moroso

kasqankuta. Manas pagankuchu chaypi kasqankumanta.

Kunankamapas askha kutita haqay almakuna kanasqaymantapacha nini: Manan

chayta ruranaychu karan. Porque kunankama mosqokushallanim huk misti
wiraqochakuna, machuraq, waynaraq, señorakuna yana habitowan p’achasqa, huk
chicochakuna aysarisqa wasiy punkuta waqaq hamunku. Askha kutin mosqoyninypi
rikuni mistikunata, qharita, warmita, herq’echakunata yanamanta vestisqa yuraq
uyayoqta papelta hina. Llipinku junto waqashanku wañusqankuna hina, wasiy
punkumantataq niwashanku:

-Gregorio, imapami kanawarankiku? Cuerpoykupim llagan kashan.

Pero mana hayk’aqpas mosqoyniypeqa rikunichu wasiy haykumoqta. Siempre wasi

punkullamanta nimuwashanku:

-Gregorio, Gregorio, imapami kanawarankiku? Cuerpoykun llaga phusulli hunt’a

kashan.

Chaymanta, warmiy niwan:

-Seguro wasi p’unchay haykumusqanku, wañusunchis.

Chaymanta hampikunaypami, askha kuti hampeqman rini, alcanzo almakunaman

churananpaq. Pero hampeq nin:

-Manan resultanchu. Almakunam puro misti wiraqochakuna mana chaskiyta

munankuchu.

Primer pagoy y llipin pagoy chaskisqayqa peonpi llamk’apakusqaymantan karan,

licenciado lloqsishaqtiy. Chay pagoykutan hap’icheq kayku amigo Bernaku
T’itupuwan señora Teodolinda Bacaman. Kunankamapas yuyashallanin sutinta.
Allillanmi karan, Pampa del Castillopi chicheriayoq. Kaypim alojakoq kayku
tutamantankuña otaq tardenta isankan maylliyta. Allin honradan qolqe qosqaykuta
waqaychaq huk servilletapi, huk kantunpim waqaychaq noqaqta, hoq kaqninpitaq
Bernakoqta. Chhaynam mana faltaqchu ni huk centavopas.

Qosqopeqa imata ruraspapas atikoqmi qolqe ganakuyta, peonmanta otaq

q’epipakuspapas, llaqtay rinaypaq soldadomanta lloqsishaspa qolqe ganasqaywan
askha ropata rantikurani: iskay pantalonta, huk chalecota, huk sacota, huk camisata,
iskay pares yuraq mediasta, ―chay alemán neqkunata―, munaychakunan karan hasta
moqokama, bola hayt’aqkunaq hina. Chay llipinmi pusaq soles cuestawaran. Chayqa
karan ternoyoq kay hinaraq. Chaykunamantawanmi manaña llaqtapi
acostumbrakamuranichu.

24
Chay pacha tiempopas q’epemi kani tutamantam otaq tardenta. Chay pacha manam
karanchu qolqe sencillo kunan hin. Maynillanpi qolqepi pagaqku, mediolla huk
q’epiymanta, y eso, estacionmanta ukhuman otaq mercadomanta kantukunaman. Huk
allin pago apakayku mut’i vendeqkunaman. Mediowan atikoq kimsa plato
poqchhirishaq almozakuy, hatun karay aychayoq. Ñawpaq, allinta mikhukoq. Ah!
Allin tiempo aycha mikhunapaq karan!

25
 VII

Tupaq Amaruqa Tungasucamanta karan, paisano, inkaq churin, pero huk p’unchay
chay español enemigokuna wañuchiran. Qallunta horqosqaku, ñawinkunata
saphinmantaraq. Chhaynatan Tupaq Amaruta wañuchisqaku contrarionkuna. Tupaq
Amaroq contrarionkunaqa inka machulanchiskunaq contrariollantaqmi karan.
Inkarrey, machulanchiskunaq tiemponmantaqa kaytan ninku:

Diosninchissi llaqtan llaqtanta purispa tapusqa:

-Ima llamk’anatam qonayta munankichis?

Inkarreytaqa contestasqa:

-Noqaykuqa manam mayqen kaq llamk’anaykitapas munaykuchu. Makiykupim ima

llamk’anapas, llamk’anata munaspqaykuqa.

Chhaynata contestasqaku:

-Noqaykoqa rumita purichiyta yachayku, huk wark’allawan urqukunata

wayq’okunata hatarichiyku. Manam imatapas munaykuchum, imaymanatam
yachayku.

Bueno, chay Diosqa kasqa iskay uyayoq, hinaspa ñawpa machulanchis Inkaq
enemigonman risqa, Españata llaqtan llaqtan pureqllataq hinaspa nisqa:

-Imatam munankichis? Trabajota qosaykichis. Mañawaychis imam munasqaykichista.

Mientras Inka despreciasqa, kay España llaqtapeqa llipinku karanku ambicioso

hinaspa imaymanata mañakusqaku:

-Kayta, haytata munayku—nispa.

Chaymi kunan, noqanchis runakunaqa manam yachanchischu maquinakuna

purichiyta, carrokunata, chay aparatokuna altonta purin pichinchu hina, helicópteros,
avionkunata. Mana mayqen kaq aparatokunata rurayta yachanchischu, pero chay
españakunaqa practico kanku, imaymanata yachanku. Chhaynata huk wiraqocha
España luzta inventasqa unuta qhawaspalla huk vidriokunawan inventasqa focoq
luzninta. Kunanpunipas, kay luzqa Calca unumantam.

Khaynam Inka, Inkarrenchis sobrado karan, mana trabajota munaranchu. Pero chay
españakunaqa, imaymana trabajota mañakusqaku “noqayku munayku” nispa. Chaymi
paykunaqa kunan llamk’anku carrota, maquinakunata, fierro mankakunata, todo.
Mana noqanchis rurasqanchiskunata. Chayqa kasqa, paykunamantaq Dios kikin kay
trabajokunata qoran, mana noqanchis hinachu despreciaranchis Taytachaq donninta.

Noqanchisqa kanchis peruanos, indígenas, paykunaq karanku Inka runa, pero

churinkuna kanchis, chaymantam wañuchiranku chay españakunapas Tupaq
Amaruta.

Imaynam riki kunan convento Santa Teresa, San Pedropi monjakuna kan,
khaynallataqsi inkaq warminkuna kaq. Chay warmikunata horqospan, kay
españakuna casarakusqaku, paykunataq churinkuta wachasqaku.

Inkaqa kay Españas wañuchiyta munaqtinsi nisqa:

26
-Ama wañuchiwaychischu.

Qori choqllotataqsi caballonkunaman qoyacheq:

--Khaynatan qorita qosaykiku, pero ama wañuchiwaychischu.

Bueno, totalmente ambicionaspas españakunaqa Inkachista wañuchisqaku.

Inkakunaqa manam papelta reqsirankuchu, qelqata Taytacha papelta qoyta
munaqtinpis paykuna rechazasqaku; porque paykunaqa mana noticiasta papelpichu
apachinankuranku, sino wik’uña q’aytukunallapi; mana allin noticikunapaq yana
q’aytukunapi, allin noticiakunapaqta karan yuraq q’aytukuna. Kay q’aytukunam karan
libro hina, pero españakuna mana kananta munasqakuchu hinaspa huk papelta
qosqaku:

-Kay papelmi riman, -nispa.

-Maytaq rimasqan? Sonseras; engañayta munawankichis.

Pampamantaq papelta wikch’upusqa. Inkaqa manam papelkunamanta entenderachu.

Imaynatataq papel rimanman karan, manataq leeyta yacharanchu chayri? Khaynatam
Inkanchis wañuchichikusqa. Chaymanta pachan Inkarrey chinkapun. Inkakuna
Wayna Qhapaq, Inka Ruka tionkuna kasqa, Inka Rumichakataq wayqen karan. Llipin
paykunataqmi españakuna wañuchisqaku.

Pero kunan noqa nini:

-Ima ninkumanmi españakuna Inkanchis kutimoqtin?

Chhaynam vida kasqa.

27
 VIII

Cuartelmanta lloqsimusqay watallanmanmi, llamk’ana maskhakoq Quincemilta

ripurayku, huk Pumakanchi amigowan. Porque lliwmi Quincemilta ripoqku, askha
qolqeyoqtaq kutimoqku.

-Qorin kan mayupi, makiwan horqonallapaq—neqkun.

Lluytaqmi ripoq. Noqapas amigoypuwan alistakurayku. Chhaynam Urcosninta

puririrayku. Q’atqaman chayaqtiykoqa tutayarapun hinaspa alojakurayku huk
amigoypa reqsinakusqan wasinpi. Puñupuyku. Pero wasiyoq tuta puriyta yachasqa
uywakunaman; suwa kasqa hinasqa apamunku kuska tutata huk wakata, llipinkutaq
wawankuna warmin nak’aranku, waykapi. Huk hatun mankapi unuta churapuyunku
caldopaq, chhaynata horqoyta qallarinku aychata trozosninpi hukta caldopaq,
hoqtataq kankapaq. Huk ratonmantaq kanka wasintinta q’apayta qallarin, noqaykutaq
huk k’uchuchapi, iskay qaracha patapi, mana kuyurispa, puñoq tumpa. Khayna
mikhuykunku tutantin aychata.

Ña illarimuyñam kashaqtinña huk chikan caldochata invitawanku. Manataq tutantin

puñunkuchu aychata mikhuspa, ni noqaykutapas puñuchiwankuchu, chayqa caldota
tomaruspa puñurapusqayku p’unchaykama. Uywakunaq dueñontaq
autoridadkunawan, gobernador-teniente acompañantenkunawan kuska, uywaq
yupinta qatiramusqaku amigoykoq wasinkama. Dueñonkunataq parteta qomusqaku
acompañantenkunawan ima hamusqaku chayqa wasita haykuramunku. Ña
maskhashaqtinkuña alqokuna kanishaqtin rikch’ariyku. Aychata tarinku
mankakunapi. Astawan maskhaspa cuartonasqa aychata tarinku, kanchaman
pakaramusqaku costalkunapi, wanuwan p’ampaspa. Chayqa noqaykutapas Ocongate
gobernador tariwanku, hina niwanku:

-A ver, qamkuna.

-Manam papáy. Alojado kayku, Markapatamanmi viajashayku.

Gobernador wakharun tenienteta:

-A ver, teniente, kay suwakunata.

Chhaynatam presota hap’iwaranku.

Pero wasi amigoykoqa mana huk wallatachu suwamusqa, sino kimsata. Askha llamapi
aycha q’epiyusqatataq, Urcos carcelman apayamuwanku. Kaypim ña kimsa
p’unchayña calabozopi wisq’alayashasqaykumanta, declaracionniyku prestanaykupaq
horqowanku. Hinaspa amigoyku declarakun:

-Arí, papáy, señor juez, huchaykunaq tanqasqanmi, wawaykuna mikhuchinaypaq chay

wakakunata suwamurani.

Imaymana amigoq rimasqanta papelman churanku, hinaspa juez nin:

-Esos alojados pasen; Gregorio Condori, prestar declaración.

Primerota noqata tapuwan:

28
-Qam, hijo waka apamusqanta rikurankichu icha qampuwanchu apamurankichis?
Avisa hijo, qampaqqa manam pena kanqachu. Entonces, kuska vaqueamurankichis
chay vacakunata? Willakuy, ama manchakuspa.

-Manam, señor, noqaykuqa chaymanqa metekuykuchu. Imaynataq chay tuta

suwakuykuman karan, noqaykuqa alojasqallam karayku? Claro, wasiyoqqa chay
tutaqa purinmi, pero mana chay tuta waka nak’asqantaqa rikuykuchu.

Chay ratotaq noqapi yuyayukuni: ñataq tawa p’unchayña viajemanta perjudikasqa

kashayku. Hina willasaq tutantin aycha mikhusqankuta.

-Arí, señor, tutantinmi mikhunku.

Jueztaq:

-Tutantinchu mikhuranku?

-Arí, señor, tutantinmi mikhunku.

-Qamkunamanri manachu invitarasunkichis pisichallatapas mikhunaykichispaq?

-Manam imatapas mikhunapaqqa qowankuchu.

-Imayna? Willakuy, entonces, qamkunapuwanmi suwamurankichis. Willakuy sut’inta

noqaqa manam castigasaykichu.

-Manam, papáy.

-Entonces, mana imatapas invitarasunkichischu?

-Ni imatapas papáy.

Chhaynata tapukoq. Pero chhaynallaman tapumullantaq:

-Imayna? Manachu imatapas invitarasunkichischu? Ni huk pisichallatapas?

Entonces, nisyutaq tapukamushan, hina noqa nirani:

-Arí, invitawanku caldochallanta, pero mana aychataqa; caldochallanta.

Jueztaq neq:

-No, hijo; kunanmi chaymanta carcelta rinki. Chay caldon valenmi, wakaq
sustancianmi karan. Aychaqa mana caldotinqa mana valenchu, caldopim sustancia.
Chaymantam carcelman rinki, suwasqa aychatataq mikhusharanki chayqa,
justiciamanmi willamunayki karan; chaymi huchayki: mana willamusqayki.

Khaynatam chay juez carcelman apachiwaranku, huk amigoq wasinpi invistasqa caldo
tomasqaykumanta. Chhaynam justicia apachillantaq carcelman soqta killapaq
noqaykuta hina, caldo tomasqaykumanta. Chaymi causa karan mana Quincelmil
chayanaykupaq maymanta qori horqoq. Noqaqa ninipunim: juezkuna llipin mistikuna
aychataqa mikhushanku tarde y mañana, chay aychataq suwasqa uywakunamanta;
paykunataq yachashanku. Chay Luis L. Urqos juez hina, paypaq suwamoq,
suwakunawan parlan. Ni carcelman rinchu ni justiciaman willanchu. Khaynam
justicia, mana ñawiyoq mistikunapaq.

29
Chhayna falsopi, huk amigoq caldo invitayusqa tomasqanmanta injustamente
carcelman karani.

Primer p’unchaykuna carcelpi kashaqtiykoqa, preocupado pensaspan pasarayku.

Mana imaykupas mikhunapaq karanchu, ni imapas puñunapaq, punchuchallayoq
karayku, mana imata ruraspa. Hoq kaq presokunataq qawallawaranku. Kimsa
p’unchayninmanña amistadkunata armayta qallarirayku; hukkuna niwaqku:

-Hamuychis, awayta yanapawayku.

Hoqkunataq:

-Hamuychis, puskayta yanapawayku.

Pero chay puskay away oficiota mana imatapas yacharanichu. Llaqtaypeqa chay
oficioqa solo warmikunallaqmi karan. Carcelpitaq haqay mana puskaq, mana awaqpa,
mana imapas mikhunam kanchu. Chayqa noqapas puskariyta yachani.
Qallariyninpeqa qhawallaqraq kani. Khaynata qhawa, qhawayuspa chambonta puskaq
kani, mayninpi rakhuta, mayninpi ñañuta, pero ultimomanqa kay puskay oficiopi
diestro lloqsini. Kay puskay yachasqay p’unchaymanta pachan, carcelpeqa vida
facilchakuwan. Celdamanta patioman kachariwasqankumanta pacha, puskaq kayku,
hasta wisq’apuwankukama. Ceda ukhupipas puskayushallaq kayku, porque
carcelpeqa manam hayk’aqpas llamk’anaqa faltanchu puskanapaq, awanapaq. Entero
ladomantam apamoqku costalkunapi, willmata, puskanapaq, awanapaq,
punchukunata, costalkunata, frazadakunata, q’epirinakunata. Manam hayk’aqpas
willma faltaqchu, alpakaña, uwihaña otaq llamapas. Chaytam puskaq kayku tuta
p’unchay. P’unchaytaq llipin presokunaqa cosasninkuta ruraqku: puskaspa, awaspa
otaq visitankunata atendespa, abogadonta testigonkunata. Pero tutaqa llipin
presokuna, iskay pachaqllamanpa chayaraykupas, qharintin warmikunantin wisq’asqa
kaykoq. Huk celdapi warmikuna, hoq kaq celdapitaq noqayku qharikuna. Chay
celdaykupim qharikuna, sapa tuta huñunakoq kayku velakuna mecherokuna ukhupi,
faena meriendanapaq hina muyuta ruraspa. Kaypitaqmi puskayushallaq kayku
asiyukuspa mana preocupacionniyoq, cuentesterokunaq cuentonta uyarispa. Manam
hayk’aqpas carcelpi hina chhayna niraq cuentonta uyariranichu, kunankamapas
yuyashaniraqmi wakillantaqa.

Ganaderoq cuentonta hina, chay waka ranteq Apu Ausangateq ladonpi

comunidadkunata risqa. Chay ganadero sayk’usqa mana wakata tarispa, huk hatun
wank’a rumipi tiyasqa Apoq ñawpaqenpi, chhayna ganadero kashaqtinsi chay lado
p’achayoq runa achhuyusqa tapoq:

-Imatam kaypi wiraqocha ruranki?

-Uywatam rantiyta munani. Waka ranteqmi kani—nispa nisqa.

-Chayta uyarispas, runaqa huk ch’illmiyllapi chinkarapun. Chaymantas

tardeyayakuytaña, ganadero kasqan rumipi mana kuyurispa tiyashaqtin, runaqa
hoqmanta rikhurimullantaq tapunanpaq:

-Wiraqocha, cheqaqta uywata rantinki chayqa, noqa vendesayki. Askham uyway…

ususiykunapas kanmi, casarakuytam munanku. Munanki casarakuyta chayqa, noqa
casarachisayki ususiywan. Manam ususiychu kamachinchu. Noqam kamachini.

Hina ganadero aceptasqa ususinwan casarakuya.

30
-Bueno, haku ususiy reqsimunaykipaq; nisqay hina, manam ususiychu kamachikun,
noqam kamachikuni.

Chhayna purishasqankupis, Ausangate urqoq kuskaninpi qaqa punku hina

kicharukun. Chaymansi haykunku. Mana yuyanichu, chay tuta ususinwanchus
puñuchiran icha manachus; pero si, paqarisnintinmanqa ganaderoqa huk extraño
llaqtapi hinas, hunt’a uywayoq llamakuna, alpakunapas phuyu hinaraqsi urqokunata
tapan.

Hoq kaq p’unchaykunamantaqsi ganaderoqa chay runaq ususinwan casarakun. Pero

chay runaqa kasqa Apu Ausangate. Chaysi ususinpa casamientopaq Awki Areqepa
Maysisku, Apu Khunuranawan urqon urqonta wakhanakusqaku padrinonku
kananpaq.

Ganaderoq casarakusqan p’unchaymantas, askha tiempoña pasasqa, hasta que h’uk

p’unchay suegronta nisqa:

-Papay, ña askha tiempoña mana aylluymanta imata yachanichu, watukoq risaq

warmiypuwan.

Apoqa aceptasqa. Chhayna puririmusqaku contento kuk llamacha suegron qosqanpi

cargachayoq. Seguro cargata hunt’a qolqe karan. Warmi qhari hina purispa
chayamusqaku Qosqoman, lluy pureq hina, sayk’usqa, ch’akiymanta chayqa qharin
nisqa.

-Aqhata tomasunchis.

Pero warmi mana tomayta munasqachu. Aswan aceptasqa samincha rurananpaq.

Chayqa ima mikhuna tomasqayki mikhusqaykimanta manaraq ukyarushaspa,
phukunayki q’apayninta tierraman, machu Awkikunaman, paykunaqa alimentakunku
saminchay q’apaynillanmantam. Apoq ususintaq karan, chayqa payqa munasqa
samincha rurananta noqanchis aqha tomasqanchis saborchayachikunanpaq. Pero kay
bruto mana chayta entendisqachu. Aswan pay sapallan tomasqa mana warminman
saminchayuspa. Huk ratomantaqsi machasqa warminta carajeayta qallarisqa:

-Qam, carajo, mana noqaq aqha tomasqayta munankichu; tomay, carajo; tomay, carajo!
—nispa.

Khaynata kay asno maqasqa. Aqhawan hich’ayusqa. Maqasqataq chayqa, pay

ganaderoq ladonmanta chinkarapusqa huk ñawi kichariy ch’illmiyullapi, llama
cargantin ima. Chayqa paqarisnintinmansi, machaynin pasaqtinña mana warmintin,
mana llamantin, mana cargantin rikukuspa pasakuspa. Hukmanta viajasqa kasqan
rumipi tiyaymanaraq Apu Ausangateq ususinta reqsishaspa tiyasqanman. Chhaynatas
kay asno animal kasqan rumi patapi tiyalayasqa tardey-mañana askha p’unchay.
Khayna tiyashaqanpis huk p’unchaysi urqopi huk punku kicharukun urqokunata
rimarichisparaq. Chayqa kasqan punkullataqsi kasqa, maynintam pay haykuran
Ausangateq ukhuman. Pero chay kuteqa, huk hatun kankaray makis lloqsiramun kay
punkunta, ch’uspita hina hap’iruspataqsi, Ausangateq ukhuman apayurun,
kunankamapas chaypis kashan. Mana yachakunchu castigarakunchus otaq
wañuchipuranku chayta.

Chay cuentotam uyarirani carcelpi, hoq ocasionpi uyariranillataq Apu Ausangate

gobiernowan wasinpipuni parlananpaq Limakama risqa. Kaypaqsi Apu p’achakusqa
allin p’achawan lindo, qori puro, k’ancharisparaqsi gobiernoq wasinman haykusqa,

31
manataq kay ropa maypipas kanchu, chayqa gobiernopuwanpas Apoq p’achanta
envidiasqa.

-¡Lindo, carajo!—nispa.

Pero Apoqa risqa gobiernomanpuni nimunanpaq guardiankuna compadrenkunam

wik’uñankunata wañuchispa purin. Sichus wañuchishallanqaku chayqa
Ausangatemansi qatiyarakapunqa llipin wik’uñankunata, khaynataqsi Peru mundopi
manaña wik’uñakuna kanqachu.

Chaymantañam pensani, imanaqtinmi kunan mana wik’uñakuna kanchu. Lluysi

chinkapun. Manataq gobierno cumpleranchu guardiakunata, “ama wik’uñakunata
wañuchiychischu”, nispa. ¿Otaq niranpas y mana casota rurankuchu? Pero Apu
Ausangateq seguramentepuni phiñasqa qatiyarakapun wik’uñankunata. Chaymi mana
kanchu kunan wik’uñakuna Peru mundopi.

Carcelpeqa a las cinco de la tarde ña formasqaña lista pasanaykupaq kashaq kayku,

chaymantataq usqhay temprano inti patayoqraqña celdapi wisq’asqaña kashaq kayku.
Celdakunaqa karan hatun kankaray cuartokunam, huk qharikunapaq, hoq kaqtaq,
warmikunapaq. Pero kay presa warmikunaqa p’unchayqa llipin noqaykuwan kuska
patiopi. Paykunapas awaqku, puskaqku, wayk’oqku vendenapaq. Carcelpeqa llapan
presopaq qharipas warmipas kachun vidaqa kaq puskay away. Mana pipas kaqchu
mana llamk’aspaqa. Kallaqtaqmi carpinterokuna, sastrekuna pero pisi. Chay carcelman
haykoqkuna, suwamanta noqayku hina, chaykunam aswan llamk’aqqa. Askhata
qolqeta gananku awaspa, puskaspa, khaynataq qolqenku, sichus mana qolqeta qonki
abogadoman otaq mana papelta rantinkichu, hayk’a watapas carcelpi kallawaqmi.

Tempranomanta pachataq celdapi wisq’asqa kakoq, huk celda totalmente laqhapi

chayqa imapas ruranapaqqa kaq puni. Cedaqa llipin presopaqmi huk cuartollam
karan, sapanka presotaqmi puñunanpaq huk k’uchuyoq kaq, puñunan cosasninkuna
ima tawqananpaq. Pero siempretaq quedachisunkiku presota sapallaykita, apenas
punchuchallayoqta. Khayna sapayki rikukunki ña carcelpiña mana qarayoq mana
frazadayoq chayqa chirita yarqayta pasanki, llaqta carcelpeqa kunankamapas mana
mikhunata qokunchu; wisq’asunkiku neq hina: “wañuchun, carajo, kay alqoqa”.
Qamtaq ukhupiña, qammanta rikunayki. Khaynam carcelpeqa mana imata ruraspaqa
kayta atiwaqchu awanayki otaq puskanayki. Sichus mana awayta yachankichu awayta
yachanayki. Chaypeqa manam kanchu chay: “gente rikuruwanqa warmeq oficionta
rurashaqta” niyqa. Aswanmi practicos lloqsinku, hinaspas llaqtankupipas awasallanku
aunque sea pakallapipas. Khaynam noqapas carcelpi kasqay tiempoqa, lloqsirani
practico puskaspa. Llaqtaypeqa away puskay oficioqa warmillapaqmi karan. Sichus
warmiqa oficionwan rikurusunkiku chayqa burlakunku:

-Pobre llamero, llameroq warmin—nispa.

Pero puskaspallam carcelpi mantenekurani. Manataq mankaypas, platoypas karanchu

ni pipas wayk’ukunaypaq llant’a apamuwaqniy peor mikhunata, chayqa pensionpi
hina mikhurani, huk paisana Kikihana ladomanta wayk’usqanta. Huk semana
pensionmanta almuerzo cenaymantawan warkuta pagaq kani. Kay warkutataq
ganarukoq kani puskaspa. Pero eso sí, puskanay kaq p’unchay tutantinpuwan.

Tutataqa celdaqa kay kasaramintu hina, hunt’a velakunamanta mechero

kerosenemantawan. Khaynataq puskan puskan nisyu tutakama cuentokunata
willanakoq kayku. Kay cuentokunapaqtaqmi karan Matico Kispi especial. Pay karan
preso Oropesa llaqtamanta, warmintaq Warumanta, chaypi pay tiyaran. Kaypim

32
wiraqocha Diazpa haciendanpi pongo tendalero kashaqtin, huk tuta tendalmanta
kimsa costal muhu sara chinkarusqa. Pay karan inocente, pero hacendadotaq mana
creeqchu.

Aswan Urqospi denunciaramusqa, tendalnin suwamanta, cuñadon juezman;

chaymantam Matico preso kasharan. Maticoqa especialmi karan cárcel Urqosmanta
pacha kunankama mana hayk’aqpas tupanichu huk paisanowan chayna niraq
cuentestero Matico hinawan. Nisyu cuentesteropunim karan, chaymi carcelpi kashaspa
mana hayk’aqpas imatapas uyariranichu hasta iskay kuti willakoqta; q’ala imapas listo
umanpi.

Khaynallataqmi, sapa tuta cuentokuna willanakuypi, uyarirani hoq presomantañataq

Pachamamamanta willakoqta. Ima tiempopiraqchá kasqapas, noqanchispa
Taytanchissi kamachikusqa huk sapan plantallapi ch’ulla saphillayoqpi imaymana
runaq mikhusqan mikhuykuna wiñananpaq. Khaynas kay plantaq umanpi trigo
wiñanan kasqa; waqtankunapitaqsi chunka otaq pisqa sara choqllokuna, saphinpitaq
papakuna. Kaypis Pachamama rimarisqa, phiñasqa:

-Manam noqaqa chay tukuy mikhuyta qoymanchu. Aswan huk mikuyta huk plantapi
sapaq saphiyoqpi—nispa.

Chaymanta pachas papa, sara, trigo, sapaq saphiyoq kanku. Sichus chay pacha mana
Pachamama protestanmanchu karan, huk plantapi ch’ulla saphillayoq llipin
mikhuykuna qonanpaq. Chayqa kunanpas warmikuna sapa unqospas
wachakunkuman karan pisqata otaq chunka wawakunata, qharintin warmintinta.
Chaymanmi llapallayku huk simillapi neq kayku:

-O sea, ¡carajo, sisikunamanta aswan askhachu kananchis karan!

Maticotaqmi neq:

-Zonzokuna, huk plantataq askha mikhuyta qonan karan, ¿chaychu mana warmikuna
askha wawata wachakuyta atinman karan?

Kallarantaqmi hoq preso Matico hina cuentestero. Pay karan Q’atqa ladomanta, Qama-
ra comunidad. Kay qamaraqa preso karan huk tropa llama suwakamusqanmanta, ka-
saramintun compadrenmanta ocasionaramusqa. Kay qamarakunaqa carcelpeqa ka-
ranku askhan y bien machokuna. Wakinkunaqa carcelpi tiyaqku warminkunawan
iman, paykunataq wayk’oqku llipin paisanonkupaq. Paykunawan tiyaqku. Chay qa-
marakunaq willawasqankumantaqa wakillantam yuyashani. Hoq kaq tiempokunapira-
qsi Diosninchis kay pachapi suwamanta layqamanta reqsisqa kasqa. Kay tiempoqa
kasqa Diosninchista askha enemigonkuna qatikachaspa kashaqtin:

-Maymi chay layqa, maymi chay suwa? Manachu chayninta pasaruran huk suwa lay-
qa?

Gentetaqsi contestaq:

-Manam chaynintaqa pasanchu pi layqapas ni suwapas.

Khaynata tapukachakuspas enteropi maskhasqaku. Tapukachakuspa llaqtan llaqtan

llaqtanta purishaqtinkus huk p’unchay chay enemigokuna tuparusqaku San Isidro La-
bradorwan trigota t’akashaqtin. Pero rato antestaqsi Diosninchis San Isidro Labradorpa
chakranta pasarusqa huk encargota saqespa:

33
-Noqamanta tapukunqanku chayqa niy: “Arí, pasanmi, pero ña wataña kay trigota
t’akashallaqtiyraq”.

Huk ratomantaqsi Taytanchis qatikachaqkuna tapukunku:

-Kayninta manachu pasakuran huk layqa, huk suwa?

San Isidro Labradortaqsi contestan:

-Arí, pasanmi huk layqa, pero ña wataña, chayraq chay trigota t’akashaqtiymá trigopas
ñamá poqosqaña.

Khaynataqsi San Isidro Labradorpa trigo t’akashasqan huk qhawayuyllapi ña eranapa-

qña kashasqa.

Qhepa tiempopiraq, hoq ocasionpi, wakakuna yana colorllaña kashaqtinsi, Diosninchis

chhayna niraq qatikachasqankumanta aburrisqa, enemigonkunaq wakanta pakarusqa
lechen ch’awananpaq. Kay lechellawantaqsi agua benditawan hina waka tropata
ch’allarun. Khaynataqsi wakakuna hoq colorman t’ikrarakamun, dueñonkunapa mana
reqsiy atiy. Entonces dueñokunaqa enterotas puririyta qallarinku:

-Imachá wakaykunamanta? Manam wakaykuna kanchu. Kaytaqa kashanmi hoq

wakakuna noqaq hina pero colorninmi mana rikch’akunchu.

Chay pachamanta pachas, Taytanchispa enemigonkuna qatikachayta dejasqaku, por-

que waka maskhaytañataq qallayusqaku llaqtan llaqtanta purispa.

Khaynamantam chay waka suwakuyqa qallarisqa, Diosninchis chay chanza ruras-

qanwan.

Bueno, chay qamarakunaqa pendejokunam karanku, chaymi llaqtakunaq hasutin ne-

qku. Carcelpeqa mas que de nadie paykunamantam cuidakuna kaq; asuyuramusoqti-
ykiku imaynallatachá kanpas kay layqakuna, horqorusunkiku agujachallaykitapas
otaq qhoñayki pichakunayki trapochaykita. Pero noqaykupas paisanotaq karayku,
suwa tumpamanta preso, chayqa ña amigo hinaña kaq kayku. Paykunataqmi Urqos
llaqtapi allin reqsisqa karanku, mana hayk’aqpas willma qaranku faltaqchu puska-
nankunpaq. Siempre, apamoqkupuni; mana puskanapaq willmayoqkunataq, yanapaq
kayku. Pero kay pendejo qamarakunapas mana tukukoqmi karanku pendejadasninku
willakunankupaq.

Khaynam huk kutin huk qamara juzgadopi, juicio oralta pasashaqtin, juez tapusqa:

-Yaw, fulano, sichus libre lloqsiyta munanki chayqa, obligacionniykim kay tribunal-
man cheqaq willakunayki.

Qamarataq contestasqa:

-No, papá, yachasqayki hina llapan wakcham yachanchis caminar. Noqaqa manam pa-
pá hayk’aqpas chay wakata suwakuranichu. Caballoypi montasqan noqaqa comuni-
dad kantunta pasakusharani chay wakataqmi noqa pukllaspa hina, lazoypa huknin
kantunta wikch’uyurani hinataq arrastrakushaqta saqeyurani, pero wasiyman chaya-
moqtiy chay maldecida waka lazoyta qatikamusqa, caballoypa qhepanta. Kay ratutaq
lliw kusisqa nirani: ¡Gracias Taytanchisman! Seguro kay wakachata pay apachimuwas-
hanchis. Khaynata pensaspan papá, señor juez, nak’arurani llipin familiarniywan
mikhunaypaq. Rikusqayki hina papá, papacito, señor juez, manam noqaqa suwachu
kani. Wakan lazoyta qatikamusqa wasiykama.

34
Khaynam kay pendejo qamarapaq waka qatikusqa wasinkama. Seguropunim kay qa-
marakunaqa khayna estrellayoq nacenku, paykunaqa amininku hasta condenadoku-
nawanpas puriyninkupi kashaqtinku, paykunamanta ayqekunsi. Khaynallatataqmi
huk tuta willakuranku, huk qamara tuta puriyninpi kashaqtinsi sayk’urapusqa. Enton-
ces samananpaq punapi wikch’usqa wasiman haykusqa. Kay wasipitaq kasqa hatun
kankaray willmasapa alqokuna, qamarata rikuruspataqmi escapanku. Qamarataq sa-
yk’usqa yarqaymanta chayqa, waseq k’uchun k’unchuntaqsi mikhunata maskhayta qa-
llarin.

Maskhashaspataqsi tarirun huk hunt’a mut’i mankata hoqtataq chicharronniyoqta.

Mikhuytataqsi qallayun. Pero astawansi chicharronta munan, mankakuna maskhas-
hasqanpitaqsi, tarirun mankakunata chicharron hunt’ata, pero runaq ninrinmantas chi-
charronqa kasqa, mut’i mankakunataqsi runa kirun kasqa. Qamara mikhusqan
mankakunata ñawipas saltaqraq qhawashaqtinsi, karumantaraq uyarirun corneta hina
llaki qaparikamuyta, pasaq qaparikamuy wasi cercapiña kashaqtintaqsi, qamara p’itas-
pa waseq mojinetenman taparaku hina t’iparukun. Hinamantaqsi waqayuspa hayku-
mun huk runa azufreman asnashaq, haqay niraq chhachu thanta, chaki makintaq
hunt’a yawarchasqa llagamanta. Condenadotaqsi kasqa. Llaki llakiyukuspataqsi huk
ratochalla chicharronta mikhurapun, kiru mut’itapas, hawas hank’ata hina t’okhachis-
paraqsi mikhurullantaq. Ña mankata llaqwashaqtinñas, muskhirun:

-Imataq chayri asnan madeja genteman?

Condenadoqa maskha maskhaspas llakikun, sapanka llakikuyninpitaqsi sinq’anmanta,

fuerte viento hinaraq, azufre q’osñi lloqsin. Kaypis mojinete k’aspi qamaraq llasayni-
nwan “k’ir” niramun. Entonces qamarataqsi saltamun, condenado pataman, haqay ni-
raqta qaparispa:

-Hukuy! Hukuy!—nispa.

Khaynatas condenadoq umanman urmayamun. Kay penantetaqsi wasinmanta esca-

pakun qaparispa:

-Wawwwwwwwww!—pampaman kukuruchunta urmachisparaq.

Condenado wasinta wikch’usparaq escapakoqtintaqsi, llipin cosasninkunata suwara-

mun. Entonces qamaraqa suwakamusqankunawansi wasinta chayamun warmin neq:

-Trabajotataqmi, carajo, pasamushani!

Khaynatam willakoqku kay qamarakuna, manam manchakunkuchu, condenadoq wa-

sinmantawanpas suwakunkun.

Kunanqa imachá qamarakunamanta. Seguro kasqan ñanllataq sigueshanku, porque

paykuna chay estrellayoqmi nacenku. Chaymi hasta chistoso ima karanku, huk qamara
hina, carcelman kimsa kutikama huk watallapi haykusqa: primera vez kacharimushaq-
tinku, killallaman huk tropa uwihata suwaramusqa, mala suertenpaqtaq hap’ira-
chikusqa. Chayqa hoqmanta Q’atqamanta pacha despachamusqaku Urqos carcelman.
Chaymansi yapamanta soqta killa Urqos carcelpi kasqanmanta lloqsisqa caucionta pa-
gaspa. Chayqa chay zamarro, kikin p’unchay por segunda vez carcelmanta kachari-
musqanku hampusqa Urqos llaqtaq hawamanta huk torota qatiriyukuspa. Seguro toro
karan Urqospi reqsisqa misteq, chay toromanta tapukoqtinku facilllata willaruranku:

-Tal fulano apashan—nispa.

35
Suwa casopeqa, maskhaq runa, runa chacarerolla, mana confianza amigoyoq chayqa
mana willankumanchu, ni parientenpas, suwakusqankutaña rikuran chaypas, manam
willankuchu. Porque sichus suwakuna yacharunku siquiera noticiallapipas, suwakus-
qanku kashanña yacharukunanpaq otaq ña yacharunkunña willayusqankuwan, chay-
qa suwaramunku chay cuento q’epiyusqa pureq runata. Khaynataq chayri pitaq mu-
nanqa cosasnin uywan perdeyta! Chaymi suwakunaqa siempre kanku manchana runa,
cuidakunapaq ima.

Bueno, khayna kay qamaraqa llaqtanta chayamusqa toro qatirisqa; paisanonkunataqsi

kusisqa kutimusqanwan, n’akarunku torota kikin ratotaqsi banquetearapunku. Payku-
naq festejaspa seguiyushanku paisanonkoq kutimusqantas, chay p’unchay tuta, toroq
dueñon tapukuspa, yupinta qatimuspa qamaraq wasinman chayarasqa, tragota tomas-
pa seguisallaqtinkuraq. Chayqa toroq dueñon acompañantenkunapuwan wasita ma-
skharusqaku chayqa manaña ni huk pedazo aychapas kasqañachu, ña llipintaña raki-
narakapusqaku; chayqa tarisqaku qarallantaña, huk pisi menudencian q’epiyusqa.
Chayqa jueztaqsi manaraq carcelman destinashaspa huk declaracionta tomasqa:

-Manaraq ni huk p’unchaypas pasanchu, ña suwaramunkiña carajo! Kunanyá ya-

chanki, so matrero abigeo. Condenaykim mana escarmentasqaykimanta chunka wata.
Contentuchu kanki?—khaynata juez nisqa.

-Por últimamente, señor juez, simiykimantaqa pachaq watapas kachun. Ima maldadta-
taq noqa rurayki qamta, señor, sapa kuti qechurayki, señor juez, chhayna niraq cheq-
nikuwanaykipaq?

Khaynata qamara contestakusqa.

Khaynam kay qamarakunaq vidan.

Condenayqa carcelpeqa karan soqta killapaqmi, waka suwa complicemanta, pero pa-
ykuna hap’iwaranku isqon killa. Huk p’unchayñan abril killapi martes tardenta
wakhawaranku:

-Gregorio Condori: ¡Alistar cosas!

Noqallatataq wakhamunku mana amigoytawanchu chayqa, mana kachariwanankupa-

qqa pensanichu. Aswan nini: maytachá chay diablokunaqa apachiwanqanku? Nispa.
Ña punkupiña, llipin carcelkuna kashasqaku, rikuruwaspankutaq hahakachayuspa asi-
yukunku hinaspa hukninku hayt’aspa yaqa pampaman estiraruwan:

-Fuera, gran puta indio! Warmiykeq chakanman.

“Carajo, kay cristianokunaqa horqoramuwanku castigawanankupaq”, khaynata pen-

saspataq purini susiwuwan, mancharisqa, qhepaypitaq paykunaqa asiyukushallanku.
Khaynatataq avanzamuni mana qhepayta qhawarikuspa, callekunapi chinkanaykama.
Ña huk esquina volteanaypaqña chepayta qhawarini pichus hamushanpas, nispa, ma-
nataq pipas kanchu chayqa, chayraq creeni lloqsimusqaypi, kusisqataq kani.

Urqospeqa noqaqa mana reqsisqan karani, mana pipas reqsiwaranchu, tapukunaypaq-

taqmi viajerokuna kanchus manachus Qosqoman, chaypaq huk aqha vendena bande-
rachayoq wasita haykurani. Kaypim medio aqhata rantirani. Askhan karan, iskay jarra-
cha hunt’a, kunanqa kanman soqta caporalchá, kimsa chunka valeq. Ñawpaq valeran
mediolla. Kay huknin jarratam invitarani aqha wasiyoq dueñonman, hoqnintataq noqa
tomarani. Invitasqaytataq aceptan chayqa, willani forastero kani, carcelmanta chaylla-

36
raq lloqsimushani, hinaspan yachayta munani Qosqoman viajerokuna rinchus, payku-
nawan kuska Rumiqolqa apachitata pasanaypaq. Hinaspa chay señora niwan:

-Martes, miercolesqa arrierokuna Markapatamanta Qosqoman lloqsimoqkunaqa kan-

mi.

Khaynam kay kasqan p’unchayqa mana sapallay Qosqoman viajayta atimuranichu,

Rumiqolqa apachitan allin mentasqa karan: asaltadorkuna kaq, viajerokunata wañu-
cheq qolqen otaq cargan qechunanpaq. Hinaspan p’unchaylla pasakoq, askha pureqku-
na tropata ruraspa.

Khaynam huk kutin Rumiqolqapi ña Piñipampapiña asaltadorkuna p’anarusqanku

huk warmita wañurachinankukama, q’epichan qechurunankupaq. Wañusqatataq huk
t’oqoman wikch’uyusqaku ñanpa hawanman. Huk p’unchaykunamanñas, huk Quin-
cemil arrieroq mulankuna cuestapi sayk’urusqa, peonninkuna cargata allichashaqti-
nku, qonqayllaman uyarirusqaku huk wawa waqaqta. Askhataq karanku chayqa, ma-
skhayta qallarisqaku, iman chay wawa hina waqamun. Kay apachitaqa ñawpa wasi-
manta hunt’an kashan ch’aphra ukhupi wawacha waqamusqanman achhuyoqtinkuta-
qsi paykunaqa kusisqa pensasqaku ñawpa machoq qori idolochanpaschá waqamus-
han. Chayqa manaraq acchuyushaspas llipinku huk kuskalla sombreronkuta wa-
rwakanku, bacenicapi hinataqsi sombreronkupi hisp’anku, mana qori idolochaq encan-
takunanpaq. Pero t’oqoman acchuyoqtinku ukhunpi rikunku, huk wañusqa warmita,
waqaq wawachataqsi mamanta ñuñushasqa, ña asnarishaqtaña.

Hoq kutinpeqa, huk viajero qollata apachitapi cargan qechurunankurayku umanta ku-
churusqaku, ña wañurachispankuña. Khaynakunamantam kay apachitaqa mentado
karan, llipin viajeroq manchakunam.

Asaltokunaqa kay apachitapi chinkan, carretera pasasqanmanta pachan, primer carro

pasajerokunapaq chayamusqanmanta pacha.

37
 IX

Urqos carcelpi hamusqaymanta Qosqota chayamuspaqa, askha killan convento La

Mercedpi llamk’arani, punkukunata ventanakunata huk calleman kichaspa,
kunantaqmi Avenida Sol tiendakuna. Kaypi llamk’ashaspan doce samaypi, Qasqaparu
mercadota almuerzaq req kani. Chay tiempoqa solteron karani, pero ña
wayk’upuwaqniy warmi ganasniyoqña. Kay mercadota sapa p’unchay almuerzaq
rispan, primer warmiy Rosa Pumata reqsirani. Payqa chupi qhatun karan Sullumayu
ayllumanta. Urpaypa altonpi Urqosman kuska. Allin reqsisqan kay mercadopi karan.
Payqa noqamanta antesqa, ña qhariyoqña kasqa pero wikch’upusqa. Allintataq
wayk’uyta yachaq, allintataq atendiwaq y mana qhariyoqtaq pay kasharan chayqa,
enamorakurani. Paytaqmi aceptawaran, chay pacha p’unchaymantataqmi paywan
wasiypi puñuq kani, pay puñoq hamoq otaq noqa req kani wasinta puñunapaq, hinam
huk tuta wasiyta hampuran, puñuman mankakuna q’epiyusqa. Khaynatam
qallarirayku tiyayta cuartoypi huk chu’lla cuerpota ruraspa, apenastaqmi haykoq
kayku noqa mankakunapuwan. Chay p’unchaymanta pacha iskay killa pasaran.
Hinamantaqmi paypa ayllunpi papa kuhichu qallariran. Sullumayumantataqmi askha
llamapi kuhichu papata astayta qallarimuyku Urpayman. Kay llipin viajekunapim pay
puriysiwaq, seguro pay mana acostumbrasqachu karan, askha kuti p’unchaypi,
qheswamanta punaman puriypi. Kay huknin viajepim mal viento qorun, hinaman mana
puriyta atinchu, thunkucharusqa hina kan, hinatataq ñak’ayta pay q’epiyusqa llamaq
qhepanta hasta Waru chayamuni. Kaypi imata mana hampeqkuna rurankuchu
qhaliyachinankupaq; pero kaynachá suerte karan, mana atikunchu. Kimsa
p’unchaymanqa illarirun mana rimayta atispallaña, manaña pitapas reqsiyta
atinñachu. Chay tuta p’unchayqa unqoynin aswan karapun, urqarimun fiebre, chiri
hump’iwan tawa p’unchay illamunanpaqtaq chiri hump’ita hump’ishaspa,
chutarirukun hinaman chaypi wañupun. Entierro gastopaqtaqmi vendepurani,
pagoykunamanta papa juntakushasqaykuta, entierrapuykutaq Señor Kaninkunkaq
capilla panteonninpi.

Payqa comunidadninmanta lloqsimusqa, hacienda dueñon apamusqan, chicachallaraq

kashaqtin, cocinera muchachachanpaq. Chaymi payqa wayk’uyta yacharan, primer
qharin wikch’upushaqtintaq, kay wasimanta lloqsipuspan mikhuna negocioman
churakusqa. Waroqpi kay mala suertemantam hoqmanta hampuni Qosqoman, huk
familiarninwan kuska, paytaq apapun cosasninkunata: puñunanta, mankankunata.
Hoq kaq p’unchaykunamantaqmi llamk’ayta qallarini Saphi callepi, huk urmayamusqa
pirqata allichaspa. Kay wasipim picantería karan, llamk’ayta tukoqtiytaqmi dueñan
niwaran:

-Qosqopitaq qam tiyanki chayqa, huk cuartota qoykimanmi, mana arrendamientota

pagankichu, aqhallapaq wiñapu sarata kutanki.

Manataq arrendamientota pagasaqchu chayqa, sapallaytay hoqmanta kasharani,

chayqa aceptani, cuarto pagomanta quedakunaypaq, perfecto huk’ucha t’oqon karan,
noqa sapallay haykoq kani, sapa tutaymantam arroba wiñapu sarata kutaq kani,
sábado domingopaqtaq iskay arrobata. Claro, aqhataqa sapa p’unchay invitawaqku,
pero nisyu sapa p’unchay pulmón kutay huk huk’ucha t’oqomanta kaq. Khaynam sapa
tutamanta wiñaputa kutaspalla, llamk’anayman ripoq kani, doce samaypitaqmi
maynimpi kikin llamk’anapi almuerzota invitakoqku. Chay pacha tiempoqa sichus
peonmanta llamk’anki, wasi ruraypi otaq wasi allichaypi mayninpi mikhunata
invitakoqku, maynin kutitaq ni imatapas.Mana almuerzo kaqtinqa mercado

38
Qasqaparuta req kani. Chay mercadochatam kunan sutiyanku “comedor agachados”
nispa. Sapa p’unchay rispan huk pampamarkinata reqisini, segunda warmiymi pay
karan. Paypas chupi qhatullataq, Josefa Tupa Kispi sutiyoq. Payta reqsishaqtiyqaña
iskay warmiwan wawachayoqña kasqa, qharintaq Abancaymanta, hoq warmiwan hoq
llaqta ripunanpaq wikch’upusqa. Josefa warmiywan tiyanaypaqqa, allillantaq karan
chayqa conseguirayku Belen callepi huk cuartochata, killapi kimsa soles alquilerpaq.

Pero kimsa watamantataqmi Matara calleman astakamuyku, wiraqocha Quintanillaq

wasinman, kaypim iskay patioyoq hatun wasipi porteromanta tiyarani. Kaypim askha
wata tiyarayku imaymanata ruraspa, peonmanta llamk’aspa, q’epipakuspa, hasta
mikhuna negociota ruraspa, paywan ususinkunawan mantenikuy atinaykupaq. Kay
Josefa warmiywanqa tiyarayku, vidaykumanta huk ch’ulla hucha q’epita ruraspa
mikhuchinakunaykupaq; kunan yachanim kay ususinkuna, callepi reqsiwashankum
pero paykuna kanku manapas hayk’aqpas paykunapaq kaymanchu karan hina. Kay
millakuy, padrastronkuta p’enqakunankupaq kunan mistisacha kaspa, mana ninkuchu
kay padrastroymi huk p’unchay mikhunata qowaran. Chaymi hasta pensani hay
entenadaykunaqa, manachu hina yuyawankuchu ni akaspapas.

Josefawanqa pisqa otaq soqta watamanta hanpurayku Matara calle wasimanta,

Quintanilla dueñonmi, astawan machuchaman tukuruspa, wasinmanta mana
kuyurinayta munaqchu:

-Llamk’aqmi rinay—neqtiytaq;

-Mana atikunchu, chaypaqmi portero kanki—niwaq.

Kaypeqa noqaqa karani portero alquilermantam cuarto ocupasqaykumanta, pero mana

pago kaqchu. Khayna razonpi lloqsinpurayku puente Rosarioman tiyaq ripunaykupaq,
kaypitaqmi huk chakra dueñon qowaran huk huch’uchapi qhatachata, kaypim wasiyta
ruranaypaq. Entancieroq ch’ukllan hina karan pero abobe pirqayoq, techontaq pedazo
latakunawan, cilindro planchakunawan, pino k’aspikunawan. Llipin kay wasichana
materialtataqmi huñurani lliw wasi ruraykunaman risqaymanta; kay ch’uklla tukusqa
kashaqtinñam, sapallam waway naceran Tomasito Condori. Tomasitoy kimsa watayoq
kashaqtinmi fuerte diarrea qoran hina mana imawan thanichiyta atiraykuchu
wasimasiykoq consejasqantaq Hospital Lorenaman aparani. Kaypitaq huk doctor
qheparachin sala de niños, cama número veintiunopi. Kimsa p’unchaymanqa ña
qhaliña kasharan q’echachinmanta, kay Hospitalpitaq qorapun fuerte zambo uhu, sapa
uhoqtintaq yuyaynintaraq chinkacheq. Khayna mana q’echachiyoq kashaqtinñam, huk
p’unchay inyeccionta churarusqaku siki pulpachanpi, seguro kay inyección mana
cuerpochanpi ch’eqeriranchu, kay inyección churasqankutaq punkirapun. Hoq kaq
p’unchaykunamantaq q’ella lloqsiyta qallarimun bolsamanta hinaraq. Kay inyeccionpa
k’irisqanmi hatun llagaman tukurun punkillikuynintaq llipin cuerpochanman
ch’eqeriyta qallarin. Kay punkillikuywanmi Tomasitoy Condoreqa wañun Hospital
Lorenapi. Pay kawsanman karan chayqa, kunan ratocha waynaña kashanman karan,
noqataq mana khaynachu kashayman karan, churiyqa niwanmanpuni karan:

-No papá, manaña cargawan atinkichu chayqa, kaypi churiyki kashan, kay brazowan.

Tragueroña kaqtiypas, llipi wawa hina taytanpaq, tapuwanman karan:

-T’antaykipaqchu faltasunki, aqhaykipaqchu, tragoykipaqchu? Toma, papá, noqaqa

llamk’amushanim.

Pero Tomasito wañupusqanmanta pachan, mana pipas kay neq kanchu. Chaymi sapa
wawayta yuyarispaqa waqay ganas qowan, porque Tomasitoqa roba corazonmi karan.

39
Tomasitoy Condoreqa, mana limbopichu, payqa bautizasqan, cristianota hinam
sepulturakun cajonpi. Chaymi payqa Taytachaq jardinninpi kashan, guardian
jardineromanta, haqaypeqa qantoq t’ikanmi p’uyñuman tukun, chaypim unuta
aysanku jardín t’ika qarpanankupaq. Manam upallaspaqa kashanmanchu, taytanta
cargawan arrastrakuspa rikuspaqa. Payqa angelito guardianmi, Taytachaq
jardinninmanta, seguropunim Diosmanta noqapaq mañakun.

Limboqa ukhu pachapim kashan; tutayaq laqha yana tutan. Kaytam rinku wawakunaq
mana bautizasqan alman. Kay almachakunam chay laqha total ukhupi, wichayman
urayman lloqhakachayushanku, leguakunataraq, huk campanaq badajo watunta
maskhaspa. Khayna maskhashaspanku huk wawa otaq askha wawakuna tuparuku
badajowan chayqa campanatas waqtanku: bunnn. Khaynata kay campana
suenaqtintaqsi, huk k’anchaycha wawakuna direccionman haykun, kaywantaqsi
pharpakuna wiñan, hinaspas kay k’anchayninta ñanninta hina lloqsimunku
palomaman tukuspa. Khaynatas kay almachakuna limbomanta salvakunku paloma
hina, hanaq pachata jardineromanta ripunankupaq.

Yawarniymantaqa naceran sapan Tomasito Condorillan. Chayqa manam noqaq

voluntadniychu, Diosninchispa voluntadninmi; kanmi cosaskuna mana noqanchispa
voluntadninchispichu. Khaynam pay mana astawan frutosta qoyta munawaranchu,
pero sichus pay frutosta qoyta munawanchis chayqa, hayk’apas kallanmanmi hasta
iskay chunka wawakunapas.

Josefawan tiyayta qallarishaqtiyqa, payqa karan k’uku chaka warmiraqmi, wachay

ateqraq, chaymi Tomasitomantaqa wawayoq kayta munaspa sama-samayuspa wichaq
kani pisqa soqta kutikama, pero manaña yawarniy wiksanpi hap’eqñachu. Chaymi
amigoykunata tapuspa pureq kani, iman allin wawayoq kanapaq. Chayman hukkuna
niwaqku: machanaykikama ukyay cervezata, hinamantaq warmiyki wichaq riy, pero
hoq amigokunaqa tapoqtiy wahahahaqku, burlakoqku. Uspha aransach’a niwaqku;
khaynatam ninku mana wawayoqkunata. Kay aransach’a mallkeqa huch’uy k’aspi
puro sach’allan, mana k’allmayoq, mana raphiyoq barranco otaq cuesta ranrakunapi
wiñan. Hoq ocasionpitaqmi huk mana wawallayoqtaq amigowan parlasqaymantam,
pensayta qallarirani pisqa otaq tawa killaña Josefawan tiyashaqtiyñam, unqorani riñon
inflamacionwan, puñunapi wikch’ulayanaykaman askha nanaywan yawarta hisp’aspa,
tutan tutanta y mana puñoqchu kani. Kay hampikunaypaqmi warmiyta mercadopi
amistadninkuna aconsejamusqaku alqho kiska, rabanos, kiska qhana, llamp’u qhana,
saqararam, wakaqhqallun, t’impuchispa mate huk killapas tomanaypaq. Warmiymi
kay saphikunata huñumuran, allinta qhaliyayta munaspataqmi tomarani mana huk
killallachu, sino iskay killa hunt’a kaywanmi kay unqoymanta qhaliyarani. Pero seguro
kay qorakunaq samanniyñataq tulluyta pasaspa chilinayman chayaran,
ruphanankama. Chaynam yawarniy negasqa kashan mana wawayoq kanapaq.

Kay Josefa warmiyqa unqoshallaq, uma nanaywanña, wiksa nanaywanña, wasawanña.

Pampamarka llaqtamantataq pay karan, chaypi familiarniyoq, semanaraq Señor de
Pampamarka feria p’unchaypaq faltashaqtin nirani:

-Qhawariy, Josefa, noqa llamk’amushani chay wasi allichaypi, sichus Taytachaman

qamwan rinaypaq trabajoyta saqesaq chayqa, kutimoqtiy manaña
chaskiwanqakuñachu, hinaspa hoqmanta mana llamk’anayoq rikukusaq. Phawayá
qam Taytachaman riy, llipinchispaqtaq mañakamuy.

Khaynata nispan, llaqtan decentemente chayananpaq, gastonpaq pachaq solta qorani,

paypa saludninpi misayachikunanpaq ima. Pero pay Taytachaq ladonpi
Pampamarkaman chayaruspa, seguro feriapi antojakuran mikhunata, ropata,

40
misatataq qonqapusqa. Qosqotataq chayamun musoq p’achayoq Señor
Pampamarkaman tawa p’unchay octavanmanña. P’unchayninpi ladonpi kashaspata
Señor de Pampamarkata qonqapuran, chayqa hoq kaq semanakunaman pasaqta
unqorun. Kayqa paypaq Señor de Pampamarkaq castigonmi karan.

Kay Wiraqochaqa sumaq milagrosollañam, historianpas kanmi, manam noqanchis

hina lliw comunchu. Chay p’unchaymanta pachan astawan unqoynin yapan, k’uchupi
montonankama. Kay señoraytaq pampamarkina karan, hinaspa llaqtanpitaq kashan
kay milagroso Señor, castigaran pay qonqasqanmanta.

Kay Señor Pampamarkaqa milagrosollañam, chaymi enteromanta hamunku pay

maskhaq. Pero kay Taytachaqa manam pampamarkinuchu Kurawasi llaqtamantam
payqa, chaymantam Pampamarka ladoman hampusqa. Purimusqanpi sayk’usqa kay
Taytachaqa samasqa, llawlli sach’a sikipi Chhallakacha uraypi. Huk pampamarkina
wakcha warmichataq, yuyuta pallashaspa napayukusqa:

-Buenos días, papáy. A papáy, sayk’urusqankitaq!

-Arí, hija.

-Pero papáy, nisyuta sayk’urusqanki, yawartan hump’ishanki.

-Arí, hija, sayk’usqan kashani, chaymi llanthukushani.

Kay thanta warmichaqa, cuentopi hinas iskay thankiyllapi ña Pampamarkapiña

karusqa noticiawan.

-Chhallakachapin huk wiraqocha qolqe usut’ayoq, sayk’usqa yawarta hunp’ishan

llawlli sikipi.

Llaqta gentetaqsi rimapakuyta qallarin:

-Yawarta hunp’ispa! Yawarta hunp’ispa! Manam misti comunqa kanmanchu yawar

hunp’inanpaqqa. Haku, aparamusunchis!

Thanta warmichaq qhepantas llipin llaqta hich’ayukun, hoqkunataqsi Pampamarka

curaman papelta pasarachinku Surimana kasqanmanraq. Curapas noticiata chaskispas
hamun, hasut’ikuna aysarisqa cruz alta q’epiyusqa sacristanninkunaq qhepanta.
Bueno, tarisqaku inciensowan q’apachispa takispa oración ukhupi Pampamarkaman
apanpusqaku. Pero chaypi mana tiyayta munaskachu, maynin tariranku chayman
kutirakapusqa. Hinaspa huk p’unchaykunamanña cuentata qokusqaku:

-Manam kanchu chay wiraqocha, chinkarunmi.

Hoqmantas maskhaq llaqta rillantaq. Maypim primera vez tariranku chaykama.

Hoqmanta tarikuspas, apanpullankutaq todo bonitota, inciensowan q’apachispapuni,
hasta Pampamarkakama. Pampamarkamanta Chhallakachamanqa legua masmi. Llipin
llaqta tranquilo kashaqtinñas, kay wiraqochaqa hoqmanta chinkaramullantaq.
Entonces curataqsi qollanaspa, penitenciapi q’ala chaki, cruz altata q’epin.
Pampamarka autoridadkuna llipin llaqtataqsi, hasut’ikunantin, bandera peruanantin
rinku pito y tamborpi. Tarirullankutaqsi hoqmanta siempre kasqan llawlli sikillapitaq,
iskay kutiñataq majaderiakuran mana Pampamarka llaqtapi quedayta munaspa,
chayqa llipin llaqta curawan kuska rogasqaku mana hayk’aqpas hoqmanta
hampunanpaq llaqtanpi hina Pampamarkapi quedakunanpaq. Chayqa cura
inciensowan q’apachispa, oracionkunata takispa, chakinta, mayllikusqa.

41
Chhallakachamanta Pampamarkaman q’ala chakilla q’epimunanpaq. Chaymanta
pacha kay wiraqocha quedakusqa, hinaspan pay Señor de Pampamarka.

Chaymi ninku, pay Pampamarkapi quedakusqanmanta pacha mana permitenchu ni pi

mozota surgeqta, qolqeyoq munayniyoqta. Pay sapallanmi kay llaqtapi Señor.
Kunanpunipas autoridadninkuna juez, gobernador, alcalde, kay llaqta principalkuna,
khuyay mozochakunallan kanku. Pay mana consentinchu alta vara de la justicia, justo
juez Señor kasqanwan, chaymi mana permitenchu qhapaq mozchakunata triste
mozochakunallata. Manataq paykunata uyakunchu, chay paykuna mana kay llaqtapi
tiyayta atinkuchu hinaspa ripullankupuni.

Kay Señor de Pampamarkaqqa wayqenkuna kallantaqmi, pisqan kanku. Huk

kaqnininmi Señor de Pampak’uchu; paypas Akumayunta purimullasqataq, Pillpintu
ladonta hasta Qochiriway llaqtakama, kay llaqtaman chayashaspañas, sayk’usqa huk
cuestapi achhuyusqa huk mallkichaman llanthukunapaq. Kay mallkichataq aransach’a
kasqa. Ña aransach’q llanthunpi tiyayunan kashaqtinña, ayqekusqa karuta, Señor
Pampamak’uchutaq lliw phiñasqa negasqa:

-Carajo! Qamraq aransach’a, burlakunki noqamanta, kunanmantam negado kanki.

Puririnsi riki. Aransach’aqa kunanqa k’aspillan, k’aspiman raphin k’askasqa, wiñantaq

ch’aki ranra qhatakunapi. Pero manaraq negasqa kashaqtin, aransach’aqa allin
ch’aphrasapa sauce hina sach’a kasqa, qheswamanta punaman sayk’usqa qhatakunapi
pureqtataqsi llantoq. Señor de Pampak’uchuqa mana chay qhatapi samasqachu,
ñak’aytaq sayk’usqa arrastrakuspa ch’akiymanta lomakama, huk pukyuman
chayamusqa. Kaypim puna unuta ukyasqa, costadotaq qorapusqa, seguro unu paypaq
chiri karan. Costadotaq qoran chayqa, yawarta thoqasqa; kunankamapas
thoqasqanwan chay loma yawarninwan teñisqan kashan. Khaynam Señor
Pampak’uchuwan pasasqa, aunque cheqap sutinqa Jacinto Roquen. Khaynas
siminmanta yawarta wikch’uspa ñak’ayllaña chayasqa, maypim milagron sucederán
chaykama. Imaynatachá tarisqakupas, pero Qochiriway runakunam kanman karan,
maymantachá curapas misa qonanpaq hamusqa; Naywamatachus, Qochachus,
Paruruchus, kasqapas mana yachanichu, pero milagromanta yacharuspankoqa,
enteromanta tusoqkuna hamusqaku, kunankamapas chayamushankun, Qanchi,
K’achanpa, Awqachilinu Molino tusoq. Kay tusoqkunaqa enteromantam hamunku:
Sicuani, Tinta, Ocongatemanta hasta iskay chunka otaq chunka pisqayoq conjuntokuna
huk t’aqallamanta. Kaypim tusu-tusuyusqa pukllasqa cheqaqpas kanman hina, papa,
sarata tarpunku, hasta waka masawan bandera peruana wataruspa, warmikunataq
waka masaq qhepanta, takiyuspa muhuta churaqku, wasankuman bandera peruanata
watarukuspa. Khaynatam erata trillaqku, tukusqaña kashaqtintaqmi, cuidantemanta
saqenku pisqa otaq suqtata pukllaysiki chanakukunata, pukllashaspataq erata
kanarapunku, tusoqkunataq erata ninapiña rikuspa wañucheq phawarunku:

-Kunanmi, carajo, rikunkichis, supaypa wawankuna!

Khaynata nispan hasut’inku chanakuchakunata chistosopunitaqmi karan. Runataqmi

thinthiyuspa qhawaq. Kay Jacinto Roqueqa capillanpim kashan, maypin pasaran
milagron chaypi, simin yacharcharusqa, yawarta hunp’ispa, fieron ñawinkunapas,
balapas qatikachashasunkiman hina, huk llasa cruz q’epiyusqa kashan, chaymantam
cura sermoneakoq:

-Qhawariychis hijokuna, pobre Señorninchis mana hayk’aqpas samanchu.

Huchanchiskunan sufrimiento paypaq. Aswan huchakuna kay mundopi kaqtinmi,
cargan astawan llasan. Pobre Señorninchis.

42
Khaynatam cura llakipayaq carganmanta, kunanqa ninku Señor San Roqueqa karutas
ripun, pero mana yachanichu maytachá kanpas.

Señor de Pampamarkaq hoq wayqenqa Señor de Wankam. Milagrontaqmi pasasqa

Waqoto comunidad altonpi Machu Pachatusan cercallapi. Kaymantaqsi Waqoto
chikuchakuna micheq apaqku uywankuta, uwiha, llamata. Kay pampapis huk
p’unchay rikhurisqa huk niño misticha t’antakuna aparispa, micheqkunaq
amigonmantaqsi churakusqa. Khaynatas pukllayta qallarinku, manañas
uywakunataqa hark’ankuñachu, p’unchaynintintaqsi pukllallanku, manataqsi
uywakunapas chinkanchu, ni pumatapas, atopas mikhunchu, aswansi aspas uywa
wirayayta mirayaytawan qallarin. Micheqchakunataqsi qoqawankuta mana
mikhoqkuchu, mana tuyapuspalla kutiyachinpoqku.

-Imallatam mikhunkichis? Manachu yarqasunkichis?

Khaynatas taytanku tapoq micheqchakunata.

-Manam, tayta, huk mistichan sumaq t’antata apamuwanku, chaytam mikhuyku.

Chaymi manaña qoqawniykutaqa malliyuykuñachu.

Chayqa micheqchakunaq taytansi tapukunku:

-Pitaq chay mistichari kanman?

Huk p’unchaytaqsi rin huknin taytanku wawankuwan pukllaq qhamiyaq, manataqsi

pitapas rikunchu, wawallankus pukllayushan uywakunata wikch’uspa.

Ñawpaqqa, kay niñoqa kikin Atas apachitapis tiyasqa, pero kaypi nisyuta chirisqa,
vientotaq phukusqa silbasparaq. Kaytaqsi niñoman mana gustasqachu, ña wayna
kashaqtinña. Kay apachitamanta urayapusqa Wankawanka sutiyoqman tiyaq. Entones
kay niño joven kashaspaña huk viajeta rurasqa. Kay viajepin ñanpi huk unqosqa
wanthi runawan tupasqa, kaypataqsi cuerpon huk ch’ulla llagalla q’eya lleq kasqa;
Taytachataqsi hoq p’unchaykunaman hampeqnin wasinta risqa. Kay unqosqa Pedro
Arias kasqa, qhapaq macuquero iskay warmiyoq, aunque paykunaqa manañas runata
hinañachu atendeqku, mikhunatapas haywaqku karullamantañas, chaymantaqsi
mancharisqa ayqekoqku unqoyniyoq alqomanta hina.

Wasinta rispas Señorqa nisqa:

-Iman pasasunki, Pedro?

-Chhaynam, papáy, manam pi hampeqpas atinñachu unqoyniywan. Ima unqoymi

kanman, papá?

-A ver, noqa hampirusayki, hijo.

Huk botella unuchata horqoruspas bañarun, llagankunataqsi muru k’iri hina

ch’allapayta qallarin todo limpio. Khaynatam purificasqa Señor de Wanka unu. Pedro
Ariastaqsi contento agradecisqa Señorta tapusqa:

-Maypim tiyanki, papá, visitaqniyki hamunaypaq?

-Visitayta munawanki chayqa, qam sapallayki hamuy Pumaq waqananpatata Wanka

Wankapi.

43
Macuquerotaq Pedro Arias karan chayqa, askha qolqeyoq karan. Huk p’unchay
warminkunamanta despediyukuspa, huk mulapi montayuspa, hoqpitaq askha qolqeta
cargayukuspa purisqa llaqtan llaqtanta tapukachayukuspa:

-Maypim Wanka Wanka?—nispa.

Khaynas puriyamun yunkaq k’uchunkunata, punakunatawan, lliw pureqta Wanka

Wankamanta, Pumaqwaqananpatamanta tapukuspa; pero waranqakuna
tapukusqankunamantas mana pipas imaninpaschu. Ña sayk’usqa rendido, mana
qoqawayoq, mana qolqeyoq, yunkamanta Qosqoman volteamusqa:

-Maypim tiyanman?—nispa.

Qosqopiñas Pedro Ariasqa alojakusqa huk tampupi. San Blaspi. Chaypi aqha wasipi
tupasqa huk comunerowan Wanka Wanka ladomanta hinaspa payta tapukusqa:

-Maymantam kanki, amigo?

-Wanka Wankamantam kani.

-Wanka Wankapichu, Pumaqwaqananpata kashan?

-Arí—nispa.

-Llaqtaykita pusaruwayta atiwaqchu?

-Bueno, Señor.

Chayqa contento caporalkunapi askha aqhata haywasqa. Paqarisnintinmantaqsi San

Salvador ñanninta chay comunerowan pasachikun, mulankunata kay llaqtapi
saqespataq, chakillapi hasta Pumaqwaqananpata rin. Bueno, kaypis Señorqa tumbo
ch’aphra ukhupi tiyasqa, achhuyuspataq nin:

-Ay, papáy, maypim mana maskhamuykichu! Kaypitaq tiyasqanki!

-Pero, hijo, niykimá riki Wanka Wankapim tiyani!-nispa.

Pedro Ariasqa, Señorpa yawar hump’isqanta rikuspa, tapusqa:

-Kayllapichu, papáy, kashanki?

-Arí-nisqa.

Chayqa khuyay mancharisqas Pedro Arias, San Salvador curaman willaq pasamun.
Curataqsi sacristanninkunawan kuska cruz altata aparikuspa pasanku chay sitioman.
Chhaynatas Pedro Arias tupasqanku sitioman primertota chayarun. Pero Señorqa
Pedro Ariaswan tupasqankupi manaña chaypiñachu kasqa, pakarukusqa, pero Pedro
Ariasqa maskhaspa tarirusqa.

-Papáy, amaña pakakuyñachu, maskhamushaykikum.

Curata askha genteta rikuspas, Señorqa ayqekusqa, pero gente qatikachayta qallarisqa,
huk pelochallaña chaparumankupaq faltashaqtinmi fatigasqa wasanpanmanta
chutayukusqa, khatatataspataqsi huk wank’a rumiman t’iparukun. Wank’apitaq
cuerponpa retratonllaña quedasqa.

44
Bueno, kay milagrotaq pasaran, chayqa rezaspa mista qonku, Pedro Ariastaq wasichata
rurapusqa, chaytataqmi kunan hatun conventowan taparapunku. Kay Pedro Ariaspa
capilla rurapusqanpaq conjuraq hamusqa chileno ladomantaraq huk padre capellan,
chay pachamantas kay capellan quedakapusqa Wanka Wank’api kunankama.

Milagron pasaqtinñan, huk p’unchay Pedro Ariasman Señor rikhurirusqa, hinaspa

wakhasqa:

-Pedro, Pedro, don Pedro; bueno, hijo, kunanmantam vidata huknin warmillaykiwan
kawsanki, casada kaqwan. Mana hinaqa, nak’arusaykim.

-Bueno, papáy, manam qonqamusaykichu.

Khaynata contestasqa. Contento llaqtanta chayamun Pedro Ariasqa; pero casado kas-
qan warminsi desentendida churaku, mana reqseqsi tukunpas. Hoq kaq warmintaqsi,
kusikuymanta waqasparaq, askha aqha mikhunantin chaskin. Khaynatas Pedro Arias
tiyallasqa warmikunawan. Pero qhepa tiempoman Señorninchis fiebrewan wañurachi-
pusqa, encargon qonqasqanmanta.

Khaynam Señor de Wankaqa vidan. Payraykum gente hamun enteromanta, sisi hina-
raq. Ña rezaqña, ña qhatoqña otaq rantikoq, otaq unuwan purificakoq. Chay pacha
chikuraq rishani manka negociowan chayqa genteqa Señorman rinapaqqa chakillapim
pureq, kutimoqkupas desfilepi hinaraq chatuchakunapi botellakunapi Señorpa unun
aysarisqa, Señor de Wankaqa manam munanchu tusoqkunata, “me fastidian” ninsi;
manam munallantaqchu trago aqha tomanankuta. Chaymi trago aqha tomaqkunaqa
Señorpa ladonpeqa tomanku lechete leche ch’akiypaq nispa. Mana trago ninkuchu, tra-
go tomasqankuta.

Bueno, hoq kaq wayqenqa Qoyllur rit’in, pero mana yachanichu milagronmanta. Mila-
groso ninkun pero imapaqtaq yachanin nisaq. Hoq kaq wayqenmantapas milagroson
nillankutaqmi. Akllamayupis kashan, mana yachallanichu maypichá kanpas.

Qhepa kaq Josefa warmiywanqa isqon watan tiyarani, pay wañun Hospital Lorena,
sala cuatropi, pulmón resfriowan, tisis ninku, chaywan. Mana allinllañan kasharan.
P’unchaymanta p’unchayman astawan mana allin, mana kallpayayoqña, ultimoman-
taq q’ellu kashasqanman, colorninta mudarun, as chikan q’ellutaq as chikan yanataq.
Cuerpontaq ch’usaqña, mana aychayoq, tullu puro. Chhaynatam askha kuti q’epirani
Hospitalman doctorkuna hampinanpaq. Pero kaykuna sapa kutin qhawallaqku, simin-
ta ñawinkunata, huk pastillachakunatataq qowaqku:

-Traer a la otra semana—nispa.

Khayna semanan semanan Hospital q’epishasqaypim, ña pulmonnin chiriyapushaqña.

Ultimomanñam niwaranku: paqareqpaqmi cama kan. Paqarisnintin apaqtiytaq, cheqaq
kasqa, internakunku, pero ña astawan malña. Noqaqa pensarani manachu hina hampe-
qkuchu, sapa p’unchay Hospitalta reqtiymi chay yuraqmanta p’achasqa señoritakuna,
mana visitayta dejawaqkuchu. Payqa hospitalpeqa iskay semanallam karan, chay kas-
qan tiempotaqmi apenas warmiy qhawayoqta dejawaranku kimsa kutillata. Pero hi-
nawanpas sapa p’unchay req kani, chay señoritakunata tapoqtiytaq niwaqku:

-Está bien, está bien—nispa.

Khayna “esta bien, esta bien” niwashaqtinkum, como de costumbre huk tutamanta re-
qtiy, huk yuraqmanta señorita rimayniypi niwan:

45
-Gregorio, warmiykim wañupun, apakapunaykim.

Entonces chayraq warmiyta rikuchiwanku, chay kasqan señoritallataq, paypa kasqan-

man pusaruwan. Huk cuartochata kicharun, punkumantataq rikukuni, frazadawan ta-
pasqa, tawa almakuna wikch’ulayashasqa pampapi. Hinaspa pay señoritallataq niwan:

-Haqay kaqmi.

Frazadata q’allparoqtiy, pay kasqa. Khaynam cheqaqta warmiy wañusqa kashasqa,

ñawinkunapas qhawamuwashaq hina. Ankaypim sunqoy q’aymayarun, musphaspa,
loqhetaq ch’ukchanmanta thitakachani:

-Yaw, Josefa! Yaw, Josefa!—nispa.

Pero ña wañusqaña kasqa, q’alachalla, unqoq p’acha churasqankutapas ña ch’ustira-

pusqakuña.

Sichus mana warmiyta hospitalman apayman karan chayqa noqa pensani manachu
hina wañunman karan. Chaymantaña yachani pulmón resfriotaqa facilllatas ham-
pikun, q’oñisqa qonchuta, runtu batisqata tragoyoqta tomachispa. Kay resfrioq ch’okho
uhunwanqa pulmonninchissi t’oqo t’oqo, hinaspas kay hampi t’oqokunata t’uruwan
hina tapa. Khaynam pay mana wañunmanchu karan hasta kunankamapas acompa-
ñashallawanman karan.

Pobre almaytaq, morguepi pampapi wikch’usqa. Hukkuna niwanku apakapuy, hoqku-

nataq almayki horqonaykipaqqa primerota chaytaraq haqaytaraq ruray nispa. Chay-
pim huk panteonero metekamuspa nin:

-Wakcha almam, sankhunman wikch’uyamuchunku—nispa.

Sunqoy khayna q’ayma kashasqanmanta, t’ikrakurun cheqnikuymanta t’impurishaspa-

raq. Ñawiymantataqmi ninaraqchu hina phawamushan, chay panteonero wañurachi-
naypaq. Imaynataq, a ver, pobre almayta sankhuman wikch’uyaramunkuman, noqa la-
donpi kashaqtiy, cristianota hina cajonpi p’ampayta atishaqtiy? Hinaspa chay yuraq-
manta señoritata nirani:

-No, mamitáy, warmiytaqa cristianata hina sepulturasaq cajonpi.

Pero mana qolqey karanchu cajón precionman aypaq, kimsa pachaq tawa chunkanmi
valeran. Hinaspa derecho mana pensaspallaña huk Sicuani ladomanta paisanoq wasin-
ta rini qolqe mañakoq. Señorninchis pagapuchun kay allin cristianoman. Mana ne-
gawaranchu. Mañawaran iskay pachaq soqta chunka solesta, chaylla llipin qolqen kas-
qa. Punchuy paypa mantonnin ima prendasqaywan, entierro gastopaq ayparun. Khay-
na pobre almayta mana sankhunman wikch’uyunankupaq usqhalla kutini hospitalta.
Pero punkunman cajón q’epiyusqa chayayushaqtiy porterokuna ña punkuta
wisq’arushasqakuña, chayqa manaña haykuchiwankuñachu. Hina punkupi cajonnin-
tin sayashaqtiymi seguro almorzayta tukuspaña kicharamunku punkuta. Haykoqtiyta-
qmi warmiyqa manaña chay cuartopiñachu wikch’ulayasqa. Hoq cuartoman aparus-
qaku, adobemanta tiyanapatapitaq kashasqa, huk yuraq trapowan mayt’urusqa. Noqa
sapallaytaq kasharani chayqa mana animakunichu p’achan apasqaywan cambianay-
paq. Chayllaman chayamunku warmiypa parientenkuna kay Qosqopitaqmi chay pa-
cha kasharanku, compadreywan huk amigowantaq trago apamusqankuta tomaspa,
alistakuyku p’achan cambianapaq. Chay yuraq trapomanta llat’aroqtiykum, warmiyta
rikukuni uwiha aychata hina cuartonayusqata. Kuchuspa umanta descalabrarusqaku
qhasqonta, wiksantapas kuchurullasqakutaq. Chay ratumanta kallpay wañurapun,

46
manaña rimaytapas atipuniñachu. Pero, wañusqañataq payqa kasharan chayqa, ima-
paqñam khaynata kuchuranku?

Khaynatam kasqan tarde p’unchay enterrapuyku, soqta paisanoq acompañasqam.

47
 X

Ñan tawa killaña sapallay Puente Rosariopi tiyasqay karan, Josefa warmiypa wañus-
qanmanta pacham, noqa sapallay llamk’aspa wayk’ukuspa pureq kani. Qowikunapaq
sut’uchin vendeyamuwanmankupaqmi req kani “Ch’uspi Carcel” chicheriata, Merce-
des Kuseqa Puente Rosariota aqha tomaq hina. Kay chicheriapim aqhata tomaspa ac-
tual warmiyta reqsirani: Asuntata. Payqa empleada cocinera karan, noqapas mana
warmiyoqtaq kasharani paytaq allinta serveq. Chayqa aqhata invitaspalla amistadninta
maskhani pay aceptan, mayninpeqa ña turiyanakoqña kayku. Hasta que huk p’unchay
lloqsin llamk’ananmanta, maman visitaq hinalla. Pero noqa sapaq chicheriaman pusa-
rani, chaypi aqhata cervezayoqta tomayuyku, hasta pasaq machasqa kanaykukama, hi-
naspa khayna machasqa wasiyta ripuyku puñoq.

Chay p’unchay Asunta wasiy saruyamusqanmanta pachan, kunankama kuska tiyasha-

yku. Payqa chay pachaqa ña t’aqasqaña kasqa ladonpi huk ususichayoq.

Pero kay Puente Rosariopim mana tiyayta atiraykuñachu. Pacha illamuymanta hasta
tutayayunankama, maqanakuy k’aminakuy guardiakunaq puestonpi queja pasaylla
karan. Huk wasi masiykum soldado técnico hina ejercitopi llamk’aran. Warmintaq ka-
ran huk wayllapampina totalmente diablallaña, chaymi soldado warminmanta hamus-
qan p’unchaymanta pachan, wasi masiykuwan tranquilidadta p’akiran. Enemigonta
hina hap’irupanku sapa p’unchay k’amiywaqku. Manataq warmiy aguantakoqchu
chayqa contestaq. Khaynatam k’aminayukoqku manaña rimay atinankukama. Enton-
ces manaña rimayta atispankuñataq maqanayukoqku yawarchakunankukama, otaq
uyanku, q’oyu kanankama. Chay motivowanmi askha kuti quejapi karayku, pero ma-
nam ni quejawanpas maqanakuyqa tukoqchu. Puestopi demanda pasamusqaykuman-
ta, ni wasiykumanpas chayayushaykuchu ña hoqmanta, k’aminakuy maqanayukuy
qallariyoqña. Entonces paqarisnintinmantaq, uma t’oqosqa, uya yawarcharusqa hoq-
manta justiciata pasayushaq kayku guardiakunaq puestonpi. Chay colerakunamantam
warmiy huk unqoran, envenenasqa caballoq hinataq qallun simin hunt’ata punkillirun.
Ima unqoymi tapoqtiytaq “colerina” niwaranku. Chayqa noqa pensaspa nirani:

-Bueno, carajo, manaraq chaypas wañuywashaqtin, aswan mejor colerakunamanta es-

capachisaq.

Khaynatam kay Qoripataman hampurani. Primerotaqa tiyarayku militarkunaq chale-

tnin kashan chaypim. Ñawpaqqa hatun kanchonllan karan señora Baca Riveroq. Kay
kanchonpim chikiru karan, chay chikiro wasichatam allicharani lataykunata techoman
churaspa lataykuna karanpuni. Manam alquilermanta pagaranichu ni mediotapas,
pero domingokunaqa imallapas llamk’anay kanchunpa dueñon kamachinpi. Kaypi
mana mayqen wasi masiy jodewaspa, tiyashaqtiymi, huk domingo compadrey Leoca-
dio Mamani hamusqa. Paymi Tomasitoyta bautizachiran chay pacha visitaq niy ha-
muspan, wasicha allichayta yanapawaran:

-Ay, compadre, allicharusunchis, kunanqa chikirupitaq tiyasqanki—nispa.

Khayna latakunata urayrachispan, hatuncharuyku wasita. Tukuruspataq compadre-

ywan tomaq churayukuni, machayunaykukama hasta paqarisnintin. Chay domingotaq
mana llamk’aq riranichu kanchunniyoqpata, kaymi causa karan dueña phiñakapunan-
paq, hinaspa niwaran:

-Desocupapuy kanchunniyta.

48
Chay kanchunpi tiyaranichá pisqa otaq soqta killa. Chayqa Dolorespataman astakuni,
huk barrancaman, chaypim tiyayku tawa wata. Kay barracaqa karan mercado centralpi
huk fruteraq. Kay Dolorespatapeqa warmiy coleraninmanta mana allinlla kashaq, wa-
ñuyta munaspa. Chaymi huk p’unchay compadrey niwaran:

-Gregorio, manataq ladoykipi warmipaq suerte kanchu chayqa casarakuy. Khaynam

suerteyki cambianqa.

Noqataq nirani:

-Hayk’a gasturaqchá kanman, compadre!

Kay allin sunqo runataq niwaran:

-Yanapasaykiku, compadre. Mana wañuchiyta kay warmita munanki chayqa, casa-

rakuy.

-Bueno, compadre, gracias. Pero entonces qam compadrey kanki.

Para que decir, kay compadreyqa, kunan almaña, noqawan cumplenmi, Señorninchis
yanapachunpuni, aunque kunanqañachá salvakapunña. Paymi niwaran entonces:

-Carajo, Gregorio ama cojudochu kasunchis, manam hawa llaqtapichu kashanchis, ca-
samiento compadreyki qam runa kananpaq. Misti puro hatun llaqtapim kashanchis:
maypim mana misti conseguiyta atisunmanchu, hayk’aqllapas qammanta rimananpaq.

Pero kay rato mana pi mistiman riyta yacharanichu.

Bueno, noqaq mana nisyu amistadniy mistikunawan karanchu. Pero warmiy “Ch’uspi
Cárcel” chicheriapi reqsisqa askha genteta, aqha tomaq reqta. Chay huk mistiwantaq
armasqa amistadta, kay wiraqochaq compadreypa sutinmi karan José Díaz. Santa Ana
trenpa bregueron karan, compadrey señoranpas mistisallataq. Payqa tiendatam atien-
deq Avenida callepi. Warmiypuwan rimanakuspan alistakuyta qallarirayku rimayoq
rinaykupaq. Kay Qosqopi otaq hawa llaqtapi misti compadre conseguiyqa siempre
gastopunim, manam paisanowan hinachu:

-Compadrey kanaykitam munani, kay t’inkatayá, compadre tomayasunchis.

Listo, compadreqa armasqaña.

Valekoq kay wiraqocha Jose Díaz casamientoyku compadre kananpaq, riysiwaranku

compadrey Leocadio, huk choqllu q'epi q'epiyusqa, huk uwiha cuarton aycha, huk
docena cerveza, iskay jarra leche hunt'a aysarisqa. Gaston chay llipinqa.
Choqllukunata, aychata, lechetaqa, warmiy desde San Jeronimomanta apamuran, kay
vidaman wikch'usqanku llaqtanmi.

Sulpakuy Señorninchisman, kay compadrey mana hoq mistikuna hinachu

rogachiwaranku. Pay aceptawanku, huk chikachan ukyasqa kashaqtiykuña, fijayku
fechata. Marzo killan karan, entonces comadreytaqmi niran:

-Sábado gloria p'unchay kachun. Sabadon casarakuyqa suertewan kasarakuymi.

Noqaykutaq nirayku:

-Bueno, mamitáy.

49
Casamientoykoqa primer semana abrilpim kanan karan. Pero mana chhaynachu.
Qhepan kimsa killa, rezo alistakushanaykukama. Mana rezayta yacharaykuchu ni
noqa ni pay, casarakuypeqa confesion comunion kan, chaypaqtaqmi alistakuna, curan
rezacheq runa kaqtinqa, mana rezayta ateqtintaqmi confesionariomanta kutichimoq
"hereje" nispa. Chay p'enqay pasay kaq. Rezokunam mana warmiypa umanman
haykuyta atiranchu: Yayayku, iñinipuwan. Pero San Juanpaqqa ña diestroña rezopi
kashayku, hinaspa chayraq casarakuyku kikin San Juan p'unchay.

Casarakunaykupaq misapaqmi huk p'unchay ñawpaq iskayniyku bañakuyku. Kikin

p'unchay tutataq San Pedro Iglesiata riyku confesakoq. Chayqa pensasqay hina, cura
achhuyoqtiyku tapukun rezayta yachaykuchus icha manachus. Entonces cura
kamachikun:

-A ver, rezay.

Chayqa rezani. Mana imapas kanñachu curaq correginanpaq: allin llipin y hoqmanta
cura nillantaq:

-Kunanqa huchaykikunata willaway.

Manataq hayk'aqpas confesakoqchu kani chayqa, huchaykunata willani: casada

warmikunawan puñusqayta, hoq warmikunawan ima mana casarakuspa,
machasqayta. Kaypitaq ña zonzo hinaña kashani, manaña maypis umay kashan
chaytapas yachaniñachu, manaña tariniñachu astawan huchakunata willanaypaq
curataq niwan:

-Chayllachu, hijo?

-Arí, papáy.

-Imayna! No puede ser, willakuy llipillanta, hijo!

Noqataq nirani:

-Papáy, kaytaqa huchakuna kashanmi, pero umaymi pasapun.

-Rezay, hijo.

Hump'iyta qallarini, pero rezokuna mana pasapusqachu, khaynatam hump'ispa

confesionta salvarani.

Paqarisnintinmantaq San Juan tutallamanta las seisllata, misayku San Pedro iglesiapi
pasan. Misa tukukuytataq huk plaza automan compadrey pagan. Avenida callepi
wasinman ripunaykupaq, kaypim q'alata preparakurayku. Chay p'unchaypaqmi
hamuranku warmiypa parientenkuna San Jeronimomanta aqhata apamuspa. Noqaq
ladomantataqmi sapan compadrey leocadiolla. Chay p'unchay mikhuyku, tusuyku,
tomayku, pero mana gustawanchu, p'enqayta pasani. Compadrey invitakamusqa
wayqenkunata, qatayninkunata, wasi masinkunata hinaspa mana almuerzo aypanchu.
Khaynam misti compadrewan casarakuyqa gastopuni. Paqarisnintinmantaq
warmiypuwan noqapuwan tutallamanta compadreyku napayukoq riyku. Chayqa
invitachiwanku q'ala mana tragoyoq teychata, pero t'antachayoqta, chaymantataq
napayurukuspallayku, Dolorespata barracaykuta pasanpuyku, familiarniykoqta,
paykunawantaqmi tomayuyku paqarisnintinkama paykunaq trago apamusqanta.

Kay warmi Asuntawanqa, aunque mana Josefaman igualakunchu allin kayninpi, pero
allillanmi kashayku. Paypeqa manañam ima wawaypas kanñachu, pero pay

50
partemantaqa kan huk ususin ña qhariyoq iskay wawayoqña. Allillanmi ususinqa
"papá" niwanmi, manataqmi qonqawankuchu, siempre noqaykuwanpunim kashan.
Warmichay Asuntapas allillantam portakun, kuska tiyasqayku p'unchaymanta pachan
manaña aqha wasikunapi cocinerañachu. Allintataq wayk'uyta yachan chayqa,
rurakunpunim negociochanta mercado Wanchaqpi. Kay negociochanpim iskay kuti
semanapi llamk'an, mayninpi ganakun chunka hasta iskay chunka soles, pero may
chikan kutinpi fracasapun, porque kunanqa lliw cocina recadon wichapun. Mana
wayk'usqan p'unchaykunataqmi purin Qoripata, Dolorespata, Santiago
tiendakunamanta botellakunata rantispa. Chaymanta rillantaq San Sebastian
q'opapatata, botella, fierro pedazokuna, botellachakuna akllaq. Kay llipintataqmi
maqllikuy noqapuwan, sabado baratilloman vendeq apananpaq. Chaypas ñan saqenña
centavokunallatapas wiksapaq.

Bueno, kay Dolorespata barracatam ocupasharayku ña tawa wataña,

ocupasqaykumanta pachataqmi, rukuparurani soqos pirqanta, techonpi gastasqa
calaminakunatataq, lataykunawan. Khaynatam hapirayku allin allichasqata. Mana
pagaqchu kani arrendamientotaqa cuidantem hina karani, pero mayninpi kay viuda
wakhachimuwaq Santiago wasinmantam fruta mercadoman astanaypaq. Chayqa
q'epeq req kani. Pero huk p'unchay Dolorespata urbanizacion qallarin hinaspa señora
venderamusqa barraca allpanta mana imata niwaspanku. Vendesqanman killamanña
dueñon hamun, iskay peon pusarisqa barraca paskanankupaq. Chay p'unchaytaqmi
noqa llamk'amusharani peonmanta wasi tukukuypi Almudenapiraq, kaymanmi
warmiy chayaramun loca hinaraq qaparqachaspa:

-Wasita, wasita!-nispa.

Chayqa phawani, "ruphayushanchá riki" nispa. Pero chayaramoqtiy wasiyqa ña

pampaña kasqa. Cosaschayku amontonasqa, qowikuna espantasqa entero ladoman
phawakachayushasqaku. Peonninkunataq ña calaminakunata lataykunawan
q'epirapushasqakuña. Chayqa, carajo, coleraymanta phusoqoraq simiymanta
lloqsishan. Mana ima rurayta atinichu, qapariyta otaq phawaspa peonkunamanta
lataykuna qechoq, chayqa nini:

-Carajo! Pim khaynata wasiyta rurarun?

Huk mistitaq mozo niraq, nimuwan:

-Noqa. Dueñonmi kani.

Mana colerayta aguantayta atispan, carajo, kay ratero mozochata huk saqmata qoni
hinaspan pampaman choqarukun adobe hinaraq kay mal tragado. Pero huk ratoman
puesto Santiago guardiakunawan aparachiwan, hinaspa kaypi huk guardia civil
niwan:

-Indio liso, mistita maqamusqanki, kunanmi lisuraykimanta carcelta rinki. Toma, gran
puta indio!

Nispa huk hayt’ata qomuwan. Pero mana carcelman apachiwarankuchu, veinticuatro

horasllamanta lloqsinpuni. Chaykamataq warmiy waqayuspa phawakachasqa, kunan
oficina Inka Motors kashan carro vendenanku, chaypim ñawpaq huk misti tiyaran
askha alqota uywaspa. Kay mistim warmiyta rikusqa loca hina waqashaqta; khuyapa-
yaspataq kay Qoripatapim huk galpon papal ukupi karan, hinaspa chayta t'uphsisqa:

-Vivir allá-nispa.

51
Kay gran puta guardiakuna kacharimuwaqtinkuqa, wasiyqa ña total pampaña kasqa.
Manaña ni warmiypas kasqañachu ni cosaschaykupas. Chayqa huk wasi masiyman ta-
pukoq rinim, warmiymanta, cosaschaykumanta, paypas Dolorespata eucalipto bos-
queq ladonpi huk kanchun cuidante karan. Hinaspa pay niwaran:

-Arí, qayna p'unchaymi cosasniykikunataqa Qoripata galponman q'epipuyku.

Cheqaq kasqa, warmiy kay galponpi cosasniyoq ladonpi wikch'ulayashasqa. Paytaq

niwan:

-Kaypi qhepapusunchis tiyaq, wiraqocha dueñon nin nisitan pillatapas kaypi tiyayta,
kay mikhuykuna cuidananpaq.

Dueñonpata rini agradecekoq tapoq ima icha allpanpi tiyanayamunanman, chayqa

nini:

-Gracias papacito, warmiyta wakhasqanki; Diosninchis pagapusunki, mana wasiyoqmi

quedarapuyku, munanki chayqa, papacito, noqa chakraykita cuidasaq.

Kay allin cristiano aceptan, allpanpi mikhuykuna cuidanaypaq. Bueno, chay pachaqa
Qoripata mikhuykunamanta hunt'an karan papa, cebada, alverjasmanta. Pero kantun-
pim huk sankhaq ladonpi kunan wasiy kashan chaypi, ima tiempopiraqchá soldadoku-
na huk wasichata rurasqaku, ejercicios ruraq hamuspanku. Pero chay pachaqa kay wa-
seq cimientollanñam qhepasqa, ña pampayapushaqña, dueñontaq niwaran:

-Arreglan kay cimentacionta, kaypim wasiyki kanqa.

Chayqa allichani cimentacionta, pirqanta adobewan rumikunapuwan, k'aspikunatataq

conseguimuni mañayllapi compadrey Leocadiomanta, mojinetenman churanim, wasi-
tataq tukuni lataykuna quedaranraq chaywan. Khaynatam kunan tiyasqay wasiyta ru-
rarani. Chay pachaqa, wasiyman kuska, ña karanña huk wasi masi Puma sutiyoq. Pay
albañil karan warminta fruta qhatu. Kay wasi masiy Pumawan noqapuwanmi prime-
rotaqa tiyarayku kay Qoripatapi, chakra cuidantekuna hina. Kay misteq alqonkuna as-
tawan askhayaroqtinmi obligacionniy karan alqonkunapaq mikhuna apamunay Hotel
Savoymanta chaytaqmi qallariran funcionayta. Sapa tutamantam las seis alojadokunaq
mikhuna puchunta horqomoq kani. Allin mikhuna karan, hinaspapas siempre noqa-
ykupaq imallapas kaqpunim. Chaymantam wasimasiyku Pumaq warmin envidiayta
qallariwaranku, total diablaman tukuspa. Kay warmeqa manam cristianachu, dame-
lawamanta purispapas. Wañunqaña otaq imaña pasanqa paywan chaypas, conde-
nakunqan, porque kay warmiwanpas sapa p'unchaymi k'aminakuy, maqanakuy karan,
chaymantam askha kuti pueston puestonpi ña Wanchaqpiña ña Santiagopiña kamu-
yku quejeta pasaspa. Kunanqa amontonasqam kashan wasinpi reumatismowan lliw
paya. Warmillaymi nin:

-Diosqa justician, weqeyqa manam para unuchu: maldicionniymanmi chaya. Ankhay-

na amontonasqa kashan, chhaynam kay alqoqa wañunqa.

Qonqayllam manaña allpata tarpukapuranchu. Dueñonqa huk extranjerom karan, Re-

peto sutiyoq, paymi urbanizadorkunaman venderamusqa. Chaykunataqmi sindicatopi
hinaraq sesionkunata asambleakunata domingo domingo rurayta qallarinku, lotekuna
rakinakunankupaq. Noqapas paykunawan parlaq riranin hinaspam nimuwaranku:

-Ñataq askha wataña kaypi tiyanki chayqa, munaqtiykeqa sociota rurasaykiku, pero lo-
tekunaqa vendekunqan, qonaykitaqmi primera cuota aportacionniykita.

52
Conseguimuyku waranqa solesta, reqsinakusqaykumanta mañakuspa, urbanizador-
manta pasachiwanankupaq, hinaspan huk loteta qowaranku bosqueq ladonpi. Pero
sapa domingonmi asamblealla karan, puro couta, cuota imaymanapaq, manañataq
cuotakunaman churayta atikoqchu, chayqa huk reqsisqaman traspasapurani loteyta.
Khaynatam chaskikapurani cuotakuna qosqayta. Qoripataqa faena rurana chakra hina-
raqmi karan, lliwmi wasita hataricheqku a la gana-gana. Llipinku ña lotekunaq precion
pagayta tukushaqtinkum, wakinkunaqqa ña hasta titulonku lotenkunamanta karaña,
chayman hamun ley de Pueblo Joven. Noqaykupas pensasqa preocupado kallaykutaq:
manataq asociacionmantachu kanchis chayqa, seguro horqowasunchis. Entonces huk
domingo hamuranku oficinista wiraqochakuna, huk militar jefe, huk señor curapuwan,
huk hatun asambleapi Qoripata Pueblo Joven declaraq. Chistoson karan, asambleis-
takunam mana ima rurayta atirankuchu, chayqa huklla silbayta qallarimun. Kaypitaq
llipin qallarin: k'amiyuspa rumikunawan chanqasqa qarqoramunku phawayllata kay
wiraqochakunata. Kaywanmi asambleakuna aswan ñut'ullapi kan. Llipinku neqku:

-Noqanchisqa manam Pueblo Joven kasunmanchu, kay allpakunaqa hump'iyninchismi

cuestawanchismi manam invasionchu, mana regalochu. Qoripataqa manam Pueblo Jo-
ven kayta atinmanchu.

Khaynatam iskay wata hina rimaranku. Pueblo Joven kayman resistikuspa. Pero ku-
nanqa ganachikunkun. Qoripata Pueblo Jovenpunim. Kunankamapas noqaykutaqa
manam pipas ima nispapas niwankuchu. Aswanmi ninku Pueblo Jovenwanqa lote
ocupaqmi ña dueñonña. Pero kay wasiykoqa manam lote hinachu rikhurin, porque
manam planopichu, segun kay planoqa callepim kashan, sitio saqesqa hina malecon
jardinniyoq ruranapaq. Khaynatam huk kutin niwaran Qoripata secretario wasiypi
unuta instalachiyta munaqtiy. Kaypeqa llipin wasikunam ña unuyoqña, luzniyoq, des-
agüeyoqña; pero wasiypeqa manam atikunchu instalakuy, porque mana lote hinachu
registrasqa. Chaymi unutaqa apakamuni amistadniykunapaq q'episqay wasinkuman-
ta. Pero, carajo, noqaqa karani primero kay Qoripatapi tiyaqmi ni Pueblo Jovenwan ni
asociacionwan horqoyta atiwanqakuchu, porque kay pampakunapim hich'asqa kashan
yawarniy, kallpay. Manam kay ruwayninkoqa permitikunmanchu.

53
 XI

Huk urmayamusqa pirqa reponenapaqmi fabrica Waskarpi nisitaranku peonkunata,

pero manam uyakoqkuchu mana reqsisqakunataqa desconfiadon karanku. Kay fabrica
wiraqochakunaq pillapas reqsisqanwanmi pusachikuna kaq. Pero noqaqa huk ch'ulla
amigollay: Leandro Mamani T'ito obreromanta fabricapi llamk'aran, paymi noqamanta
rimaran; niranchu hina:

-Kay runa albañil -mana noqaqa albañilchu karani, peonlla-t'uruwanmi llamk'ayta

yachan-nispa.

Khaynatam aceptawaranku fabricapi, albañilmanta pasachiwanpanku. Facilllataq

karan adobe hoq adobepataman churay, chayqa allinta albañilmanta
desempeñakurani. Ña askhan killaña karan llamk'ashasqayku, hinaspa huk p'unchay
amigoy hamun willawaqniy, asamblea de obrerosman rinaypaq. Kayqa tardentam
karan, kikin fabricapi, kaypim rikurani llipin obrerokunata tawa pachaq hinata,
ch'ullata hina juntostaqa.

Kay asambleapim niranku:

-Compañerokuna, gasolinaq precionmi wicharun, kerosene precionmi wichan mana

chay convienenchu, llaqtatam afectan noqanchista. Gasolina wichan, imaymana
wichan, t'anta, ropa...imaymana! Manataq jornalqa wichanchu.

Kay kasqan tutan Plaza de Armasman lloqsikuran vivayuspa banderakunantin,

k'aspipi letrakunantin:

-Abajo gasolina! Abajo gasolina!- nispa.

Plaza de Armasman chayaqtiykoqa ña askhaña kayku. Noqayko qhepata cervezeria

obrerokuna lloqsimullasqakutaq hina Plazapi dirigentekuna kasqallanmanta rima-
llankutaq: gasolinamanta, llipin obrerokunataq tukuy kallpankuwan vivaspa, noqapas
vivayuni llapa pulmonniywan. Rimayta tukoqtinkutaq Leandro amigoypuwan kuska
kutimuyku, hoqmanta fabricaman; kaypim pay niwaran:

-Reqsichisayki huk allin compañerota.

Noqataq nirani:

-Pita?

-Compañero Emiliano Wamant'ikata.

Claro, noqaqa ña reqsiraniña, chay tutapas Plazapi allin fuerzayoq puro machuta ri-
man. Noqataq kusisqa churakuni. Huk allin sunqoyoq compañero, amigon kasqay-
manta. Compañero Emiliano Wamant'ikaman presentawaqtin, pay makinta haywa-
muwan.

-Allillanchu, compañero?

Makinmanta hap'iyuspataq runa simipi contestani:

-Servinasuykipaq, compañero, Gregorio Condori Mamani.

Khaynam kara.

54
Noqa kikiy personalmente Emiliano Wamant'ika reqsisqaymantam, huk killa pasaran,
chaymanmi huk tarden llipin contratasqa peonkunaman willawanku:

-Paqarinmantam samapunkichis.

Contratasqa peonkunataqmi chunka hina karayku, chayqa despedida noticiawan

llakisqa churakuyku. Yapamanta callellapitaq mana fijo llamk'anayoq, qhawaka-
chakuspa: Maypim llamk'ana kanman otaq carga q'epinapaq?

Chayqa kasqan tarde, lloqsimuspa fabrica punkupi suyani amigoy Leandrota, payman
willanaypaq:

-Paqareqmantam mana llamk'ana kanchu. Despedinpuwankum.

Leandrotaq kasqan rato nin:

-Haku Emilianoqta.

Emiliano Wamant'ikaman achhuyoqtiykum, payqa huk monton obrerokunawan

rimashasqa, tukunanta suyayku, amigoytaq nin:

-Kay Gregoriotam llamk'ananmanta despediranpunku, compañero. Manachu imallata-

pas paypaq rurayta atisunman?

Compañero Emiliano Wamant'ikataq preocupasqa churakun hinaspa ch'in nirusqan

huk ratochamanña contestan:

-Paqarin hamullachun.

Paqarisnintinman reqtiyqa, ña parlarusqaña fabricayoqkunawan noqaq obreromanta

llamk'anaypaq. Hinaspa niwan:

-Compañero Gregorio, ña parlaykuña llamk'aq qhepakunaykipaq. Qayna

p'unchaykunaraqmi huk compañero mana allinta unqorun, paymi barrendero;
kunallanpaqmi puestonta ocupanki.

Chaymantañam yachani kay compañeroqa pulmoniawan unqopusqa hinaspa pisi

p'unchayllaman wañupusqa. Khaynatam kay wañusqa compañeroq puestonta ocupa-
rani fabricapi.

Fabricapi kasqay tiempoqa, ocupacionniy karan llipin fabricantin pichanaypaq, patio,

oficinakuna, sala de maquinas, pasadizokuna. Pichashanallay, trapeaspa kaq. Khay-
nam apenas tiempo alcanzawaq. Noqaqa contento pichaq kani, manam sayk'uychu
kaq, tiempollamanta. Fabricapi llamk'ayqa manam askhatachu duran, huk p'unchaymi
a lo mejorninpi nikuran:

-Fabrican wisq'akapunqa -nispa.

Todos afuera, oficinistamanta hasta pichapakoqpuwanpas. Hoqmanta, carajo, preocu-

pasqa kay. Fabrican wisq'akunqa, fabrica wisq'akunqa, chay astawan jodekoq. Askha
mitintam Plazapipas rurakun, pero manaña atikuranñachu. Ña sindicato rantirachikus-
qaña. Dirigentekunam aspas llullaspa neqku: manam material kanchu llamk'anapaq.
Chaykunaqa fabricawan ña wasita rantirachikusqaña T'iopi upallanankurayku. Secre-
tariom huk churchu karan, paywan askha kutitam q'epishasqaypi callepi tupani. Bala
kanman makiypi tupashasqayku rato hoq lado ñawintawanmi phatarachiyman,
imarayku kay desgraciadoq huchanpim fabrica wisq'akun; tawa pachanmas obreroku-

55
nata calleman wikch'uchispa. Sichus reclamanmam karan, imaynam compañero Emil-
iano Wamant'ika reclamaq hina, chayqa manam fabrica wisq'akunmanchu karan.
Lomellini dueñonmi neq: manam material kanchu, manam qolqe kanchu imawanmi
algodonta apachimusaq, sindicatoq mana ima neqpaschu.

Ankhaynatam fabricamanta lloqsimurayku, mana imatapas rurakuyta atikuranñachu.

Chaymanta pachan dedicakushani q'epiyman porque cargasqa seguron. Sichus mana
compañero Wamant'ika wañunmanchu karan, chayqa mana noqa cargadorchu kunan
hina kayman karan. Porque kay compañeroqa qhari caractermi karan. Pay mana ha-
yk'aqpas fabricaq wisq'akunanta permitenmanchu karan, pay ruranman karan imay-
nam ruwashanku fabrica La Estrellapi cooperativa seguro, ankhayna pensanman ka-
ran. Khaynam suerteyku tawa pachaq obreroq cambiaran usqhaylla compañero Emi-
liano Wamant'ika wañusqanwan, paytaqmi karan paisano Kalka ladomanta, hinaspan
wañun mala formapi, gobiernowan parlaq rishaspa, viajasqan carron Santa Luciapi
huk wayq'oman urmayapusqa, Arequipa hawanpi. Pero pay lograsqaraq kawsayta,
pero qhapaq hacendadokuna calmanteta qorapusqaku, por ser contrarios; kaywanmi
wañusqa.

Fabricaqa fracasasqa Lomellineq wawankunaq huchanpim. Paykunaq papankoqa

allinta fabricata rurasqa, maquinariakunata extranjeromantaraq apamusqa. Pero Lome-
llini machucha wañupoqtin, wawankuna fabrica qhawayta qallarisqaku. Chay kunata-
qsi qolqeta gastaqku mana mediyukuspa; chayqa manaña qolqe kasqañachu material
rantinapaq, jornalkuna paganapaq. Fabricataq astawan urmayapushaq.

Kaypis riki warmikuna kan qolq gastecheq, waranqanpi primera tomadakunapi. Tu-
sunchisunkichus chaymantataqsi llipinkunamanta violayusunkiku, llipin qolqeykita
horqosunkiku. Kay rancho waseqa primerota funcionaran Tullumayupi, picantería "El
Bayo" ladonpa. Chaymanta pasan aswan urayman, colegio La Salleq ñawpaqenman
kaymanmi noqanchis hina qharikuna reqku Santoq fiestanman hinaraq. Kaypeqa
askha machasqa peleanderokuna siempre kaqpuni. Imanaqtinchá kanpas kay wasita
reqku, manachus warminku kaq, icha warminkuwanchu maqanasqa kaqkupas, otaq-
chus mana warminku qoyta munaq. Porque chay lliw mundowan puñoq warmiwan
puñuyqa, qhellin. Aswanmi mejor qamllapaq huk warmiyoq kay allin mana pipaq-
puwanpaschu. Chaymantañam kay wasi astakun K'ilkiman, kunan funcionasqanman.
Kay wasikuna costumbreqa kayllapim, hawa llaqtakunapeqa manam kanchu kay cos-
tumbre. Sapankankun warmiyoq munasqanku rato ruranankupaq. Aunque kay rancho
waseqa qhapaqkunallapaqmi, qolqenta kaypi tukunku. Kay wasikunapi warmikunaq
qolqe ganasqanta kuskanninsi gobiernopaq, paykunaqa empleadam hinas kanku.

Ankhaynam karan.

Compañero Emiliano Wamant'ika purishallaqmi, Limataña, Arequipataña, obreroku-

namanta reclamaspa. Kaychá riki gobiernokunaq pensayninpi uma nanay karan, segu-
ro chaymanta Odriaq tiemponmanta hasta Belaundeqpipas, siempre presollata apache-
qku. Wamant'ikawan juntotaqmi llamk'aran sindicato abogadonmanta Dr. Angles. Pa-
ykunam wakchakunaq partidarion karanku, comunistakunamanta reqsisqa. Chaymi
aprista hacendadokuna cheqnikuranku kay qhapaq enemigokunaqa mala fenmi ka-
ranku.

Kay aprista qhapaqkunam Haya de la Torreta presidentemanta churayta munaranku.

Chaypaqmi kay Qosqoman tutalla apamusqaku, simpatica damamanta p'acharamus-
pa. Hinaspan khayna damamanta estancionmanta, Plaza de Armasman hamusqa, ña
plazapi kashaqtinña gente nisqa.

56
-Manam kayqa damachu, Haya de la Torrem.

Ch'ayqeyta qallarinku. Khaynam chay p'unchay askha rumi correyuran, askha

balakuna silbasparaq. Maqanakuy qhepamantaqmi askha k'irisqakuna; hukkuna
ñawinku punkisqa, hoqkunataq uyanku umanku t'oqosqa, yawar ch'ill imaymanam
pasaran chay p'unchay hasta que chay Haya de la Torreta Qosqomanta
escapachisqaku. Gobierno Bustamanteq tiemponpeqa pasaq rimaymi karan: "Haya de
la Torre presidente, Haya de la Torre presidente" nispa. Pero kunanqa qonqapunku pa-
yta, mana sutinpas uyarikapunñachu.

Pisqa hatun t'antakuna trigo puro huk real cuestashaqtin, kimsa t'antataq medio kasha-
qtin, Odría presidenciata Bustamantemanta qechupuran. Kay Odríam presidenciata
Bustamantemanta qechupusqa t'anta wichachisqanmanta, kimsa medio kasqanman-
tam, pisqataq realman. Lo peor mana qolqe karanchu, kunanqa askha qolqe kan, pero
mana serveq qolqe. Chay pacha tiempoqa huk real t'antaqa semanantin durakoq, hi-
naspapas trigo puroraqtaq karan. Kunan wasiypi sapa p'unchay rantikun pisqa sol
t'anta uno q'oñipaq. Chay t'antakunataq, carajo, soldado kashaqtiy polacaypa botonni-
nkuna hina. Chay pacha tiempo pisqa sol t'antaqa allin cargo pasanapaqraqchá kan-
man karan, manam kunan hinachu sapa p'unchay pisqa sol yarqay rakranapaq.

Chhayna vida kashan jodido. Kay vida, carajo, jodekun, wiksata joden, manañataq kay
wasaqa cargawan atinñachu.

Odria presidenciata Bustamantemanta qechushaqtin, imaynachá kanpas Odría hamu-

ranchus manachus kanpas Qosqota gobiernomanta reqsichikoq. Mana noqa rikunichu
pero Bustamantetaqa arí. Payqa hamuranmi reqsichikoq, manaraq Odría presidenciata
qechupushaqtin. Bueno, imaynachá kanpas kay gobiernokunaqa paykunapura qechu-
nakushallanku. Wayqepura saqesqata qechunakunku chayman reqch'akoqraq huk go-
biernomanta kashan kay Bustamante hina entonces hoqñataq hamun Odría hina, Bus-
tamantemanta qechurapoq. Kay Odriamanta qechupoqpas hamullantaq hoq kaq
Odriamanta qechoq gobierno kashaqtin, hoq hamullantaq kay gobierno pataman. Pero
kay gobierno patamanpas hamullantaq hoq qechupoqnin, gobierno Belaundeta imay-
nam qechupuran Velasco hina. Hayk'aqkamallachá gobierno Velascopas kanqa? Aun-
que uyarinin manas paytaqa horqonqakuchu llipin cuartelkunas apoyan hinaspapas
wakchakunatam favoreceshan haciendakunata ch'inñichispa.

Manaraq ley agrariamanta rimakushaqtinmi Hugo Blancomanta rimay qallariran.

Payqa ima arrenderollas yunkapi tiyasqa. Chaymantañam sutin lloqsimun
yunkamanta sindicatokunata hataricheqtinku pay cabecilla churakusqa. Kay
sindicatokunaq asambleapim Hugo Blanco nisqa:

-Amaña haciendakuna kachunchu, haciendakunaq allpanmi aylloq allpan kapunqa.

Chaymi hacendadokuna hark’akusqaku contranta ruraspa. Pero chayman Hugo

Blanco nisqa:

-Pero manam imananpaschu chay hacendadochakunaq hark’akusqanku, noqanchisqa

kusisqan yawarninchista hich’arisunchis allparayku.

Kay amenazawan mancharisqan hacendadokuna guardiakunata mañakusqaku. Hugo

Blancomanta yunkapi rimashaqtinkoqa, soldadokuna guardiakunas sisi hinaraq
kasqaku Hugo Blanco maskhanankupaq. Pero payqa gentil machu hinas huk qaqa
t’oqopi pakasqa kasqa. Chaymansi amigonkuna tutalla mikhunata apaqku. Chay
t’oqomantataqsi p’unchay qhawa enterollapi guardiakuna zonzo kashaspa
maskhasqankuta. Pero huk p’unchaysi guardia pasasqa Hugo Blancoq t’oqon kasqan

57
cercata, hinaspas huk dinamita minaman saruyoqtin pobre guardiataqa
pedazokunapiraq volachipusqa. Hoq guardiakunas hamun chaykunapas hoq
dinamitakunawan volachikapullankutaq. Chaymanñas askha guardiakuna
chayamoqtin, Hugo Blanco t’oqonmanta escaparushaqtin hap’irapusqaku.

Hap’ipoqtinkum avionkuna, helicopterokuna yunkata riranku carcelman

apanpunankupaq. Chhaynas Hugo Blanco cuartelpi preso kashaspa huk p’unchay
yuyayusqa escapakuyta, hinaspa ña punkupi kashaqtinña vigiakuna chaparapusqaku.
Manañataq cuartelpas segurochu kasqa Hugo Blancopaq chaymi gobierno
despachapusqa Fronton La Marqochaman. Pero Frontonmantapas gobierno
despachapusqa extranjero nacionman.

Khaynam kunan kashan Hugo Blanco preso extranjeropi.

58
 XII

Cargador kasqaymanta pachan p’unchay p’unchay, las cinco de la mañanamanta

pacha llamk’ayta q’epispa qallarini. Kikin mercado centralpi otaq mercadomanta
wasikunaman otaq contrataykunata cumplespa. Cargaqa variadopunim, paquete
t’antamanta otaq ropa hasta cajonkuna, recado canastakuna otaq costal papa. Chayqa
kallpamanta, pero kallpataqa desafiashanallapuni.

Aunque mana askhachu, pero kanpunim wasipaq, iskay chunka otaq iskay chunka
pisqayoq hasta qanchis chunkakama huk p'unchaypi. Pero qanchis chunka huk
p'unchaypi gananapaqqa phawakachanta iskay chunka, hasta iskay chunka pisqayoq
kuti, entero ladota q'epeq maskhaqta qhawakachakuspa; mercadopi otaq tiendakunaq
punkupi super market, ankhaynam kana. Ñawpaqqa kallparaq puchoqtin contratan
rurakoq estacion ferrocarrilpi carganapaq otaq descarganapaq. Pero kunanqa manam
munankuchu, mana reqsisqata hina qhawayukunku, ni yanaparinallapaqpas acep-
takunkuchu machuta qhawayuspa. Chaymi kani mercado centralpi callekunapuwan
cargata maskhaspa. Pero manam faltankuchu wakin señorakuna, carga q'epeq come-
dikushaqtiy, tanqarparipuwanku:

-Qamqa machuñam kanki, manam atiwaqchu, samamuy. Hoq waynata wakhaychis.

Kay qhapaq allin p'achasqa señorakunam, aswan regateadorakuna kanku.

Mercadomanta otaq tiendakunamanta q'epirachinku hinaspa wasinku punkupiña
mana q'episqamanta tapuyukuspa iskayta otaq kimsa solta wikch'uyukunku. Chaymi
askha kuti coleraypi, carga maypi horqarimusqaykiman kutichiy ganas qokun.
Reclamaqtiykitaq peor nisunkiku:

-Ña machuchaña kanki; phaway samamuy.

Khaynatam nikunku kay mana consideracionniyoq señorakuna, wiksapas samanman

hina. Peo hoq señorakunaq razonable kanku, mañakusqaykita pagapunku. Machuta
qhawayukuspachu hina kayta ruranku. Kay contratiempokunataqmi mana kanchu
contratakunata q'epeqtiyki, chay noqa munayman astawan contrataykuna kananpaq,
pero semanantinpim apenas soqtalla contratay. Huknin contratataymi kimsa molde
q'epinaypaq Qoripatapi fabricasqanmanta mercado centralkama, sapa p'unchay seis de
la mañanata. Kay contratan huk señoraq challwakuna camaronkuna vendeqpa, sapa
viajemantam soqta solta pagawan. Hoq kaqtaqmi huk zapateroq Rosaspatamanta mer-
cado centralllamantaq, kimsa hatun zapato cajonkunata. Cajonkunaqa yanqa sayay-
llam, manam nisyutachu llasan, kay kasqan cajonkunallatataq seis de la tarde otaq siete
de la nocheta apanpunallaytaq. Apamusqaymanta, apapusqaymantawanmi chunka ki-
msayoq solesta pagawan. Contratay kallantaq señora Angelica Salaswan, Puente Be-
lenmanta mercado centralllamantaq. Sapa tutamanta las ochota, mikhuna mankanku-
nata q'epini. Kaymantam kimsa solllata pagawan, pero yapawan huk p'uku sopawan
otaq segundowan. Kay mikhunatam qhatun zapato lustraq, periodico vendeq chiku-
chakunaman wakin choferkunamanwan.

Kay señora Angelicam allin kusa suerteyoq mikhunam qhatunanpaq, las diezta mana
mikhuna kanñachu. Chaymi mikhuna qhatoq compañerakuna envidiakunku. Ninku:

-Chay señoraqa askha suerteyoqmi despachuwan hampisqan ventayoq kananpaq. Kay

machupas suerten -Ninkum:

59
-Llipim mikhuna q'epimusqan mana hayk'aqpas kutinchu, cargadorniypa
q'epimusqanri yaqa llipin kutin.

Khaynam cargadorkunapas q'episqayku personakunapaq suerte kayku, segun

wasaykupi suerte kasqanmantataqmi munawanku. Pero hoq compañerokuna kanku
salado, negocio q'episqanku mana tukukunchu, chaymi ninku:

-Kay cargadorpa wasanqa mala suerte, -hinaspa manaña hayk'aqpas q'epichikuñachu

paykunawan. Cargador kasqaymanta pachan wasayqa suerte negocio q'epinapaq. Cha-
ymi aunque pisillapas, watantin mana contratakuna faltawanchu. Wasayqa suerteyoq
markayman hampisqa kasqanwan. Chay llamk'aq masiykuna callepi purishanku hinas-
pa mana pipas wakhanchu, chayqa comunta mana hampichikuspa q'episqankuman-
tam.

Wakin contrataykunaqa maynillanpim semanantinpi faltaq, mercaderiakuna apamu-

napaq kay Qoripata Rosaspata tiendakunaman. Pero kay mercaderiakuna tiendakuna-
man q'epimuy, chaceriasman prestakun. Ña huk wataña kay huk tiendapaq piscota
q'epimushaqtiy Limaqpampata pasaramushaqtiyña huk jovenchakuna acchuyaramus-
pa niwanku:

-Taytáy, señoran nimuwanku amañas cajata q'epinkichu, noqaykuñam carropi aswan

cajakunatawan apasaqku.

Noqa zonzotaq qoyapuni pisco cajata, encargopi creispa, cuando pisco

chaskeqniykunaqa raterokuna kasqaku. Dueñantaqmi noqaq caja pakanaypaq otaq
vendepunaypaq pensaran, sapa p'unchaytaqmi exigewaq pisqa pachaq masta
pagapunaypaq. Manataq karanchu, imaytataq pagayman karan? Chhaynallapim
cobrawashaspa sayk'upun. Pero eso sí, wata hina kamachinkunapi kani, chaywan
seguropuni caja piscoq precionta dobletaraq pagarani.

Kay huk p'unchaykunamantam hukpuwan contratay kanqa sapa p'unchay

q'epinaypaq, sara wiñapu molinoman kutasqata aqha wasiman apanpunaypaq.
Pagoytaqmi kanqa qanchis sol iskay caporal aqha yapayoq. Kay aqha wasiyoqpaqmi
wiñapu q'epeqnin contratanta mana ima nispa desabandonapun, manas
semanakunaña rikhurimunchu. Pero noqa uyarini cargadornin unqosqa kasqanta.
Khaynam cargadorpa vidan. Machuñataq q'episqallaykupi kashayku, chaypi
unqoykuna qopuwanku, hinaspa chay personakunapaq watan watan llipin vidaykupi
q'episqaykupaqtaq, mana wasinpi rikhurimoqtiyku, manaña hayk'aqpas
noqaykumanta tapuyukunkuñachu: "mana cargadorninchis hamunchu imachá pasan".
Mana hayk'aqpas ankhaynata tapuyukunkumanchu. Paykunaqa sirvenallata
munanku. Mana dueñoyoq alqo hina, wasi k'uchupi otaq callepiña wikch'ulayashawaq
chaypas manam tapuyukunkumanchu.

Machuyasqa cargadorkuna, manaña kallpanku ni tullunku q'epinankupaqwanpas

kaqtin, maynillanpi asilo de ancianosman apayunku. Pero kaypipas papelkunata
mañakunku, partida de nacimientota tapunku maymantas huk imas sutin, familiarnin
kanchus chaykunata Sichus papelkuna paykunaman gustan chayqa, haykuchisunkiku.
Pero manataq mayqen cargadorpa ima papelninpas kanchu chayqa, mana hayk'aqpas
chaskinkuchu. Ankhayna lliw callepi limosneaspanku wañunku.

Chaymi cargadorkunaqa mañakuspa purishallasqaku wañuyku. Noqatapas chaypas-

chá pasawanqa, carropas hap'iwanqa, hospitalman apawanqaku, autopsiata rurawan-
qaku, chaymantataq panteonman chanqayamuwanqaku.

60
Mana pinniyoq cargador wañoqtin, mayqen calle k'uchupipas otaq wasipi, pi rikoqpas
parteta comisariaman qomun, chaymantaq guardiakuna hamun mogueman
apapunanpaq. Familiarninkuna kaqtin paykuna reclamaspa p'ampachipunku. Pero
mana pi reclamante kaqtin, chay alma wikch'ulayakun chiri rumipatapi iskay otaq
kimsa p'unchay morguepi. Chaymantataqmi apapunku sankhunman
wikch'uyanpunankupaq, hinamantaq pisi allpachawan tapayunku, wasqan
p'achantinta, mana habito ni cajon kanchu, wikch'uyapunku callejero allqota hina
Sankhunpeqa kashanku ña wawakunaraq, ña warmikunaraq, machukunaraq; ll'anta
hina montoyusqa, paykunapata. Chaymanmi cargadorta choqayapunku, hoq mana
piniyoqkunatawan.

Ankhaynatam qaynalla rikuni huk amigo cargador Purificacion Quispe sutiyoq

wañusqanta. Seguron carga pulmonninta ñit'iruran, pay wañun yawarta thoqaspa
Belen callepi, Santo Tomás Urupampa carrokuna paraderonpi. Kay alma Purificacion
Quispen camionmanta descargasqaku ichhu patapi wikch'ulayasharan, khayna
wañusqataq wikch'ulayakun yaqa p'unchaynintin. Ña rasphiyayuytañam guardiakuna
puesto Santiagomanta hamuspanku, morgueman apachipusqaku. Manataq mayqen
familiarninpas morgueman rikhurimusqachu iskay p'unchaykama chayqa
sankhunman wikch'uyapusqaku.

Mana kay cargador vida rikunapaq, noqa machu hina munayman llipiyku kay
Qosqopi tiyaq cargadorkuna, machuntin waynantin sindicatopi huñunakuykuman.
Ankhaynata ch'ulla kallpallata ruraykuman, huk simillayoqta. Ichachus chaywan
justiciaq ñawin noqaykupaq kicharikunman, hina rikuwaspankutaq imallapipas
yanapariwankuman, mana alqo hina callekunapi wañukuyman thantayku cargaq
qhepan aysarisqa.

Khaynam noqayku cargadorkuna kashayku, callekunapi, plazakunapi, condenado

hina thantayku aysarisqa. Kay thantakunaqa remendarikuy atinraqmi, pero
wiksaykupi yarqayqa manam remendakuy atikunchu. Khaynam cargadorkuna
kashayku machuntin waynantin. Aunque wayna cargadorkunaqa manam noqayku
machukuna hinachu callekunapi kanku, paykunaqa kanku estaciokunapi cargaspa
descargaspa trenpa bodegankunaman. Mana estacionpi carga kaqtintaq, Lima
Arequipa viajaq carrokunaq agencianpi, cargaspa otaq cargata wasikunaman
saqemuspa. Estacionpi otaq carrokunaq agencianpi llamk'ayqa a destajon, pagotaqmi
regular pero caballo otaq mula hina hump'ina. Kaypeqa tarifa fijon. Camionman
cargasqamanta otaq descargasqamanta, pisqa chunkamanta hasta iskay pachaq pisqa
chunkan. Camionmanta bodega trenman cargasqamanta otaq descargasqamanta kasqa
tarifa. Chay sitiokunapi huk p'unchaypi huk hasta iskay camion ima carganapaq otaq
descarganapaq kan, mayninpeqa mana imapas kanchu. Kallantaqmi cargadorkuna
punamanta paisanokuna, paykuna Qosqota hamunku watapi wakin killakunalla,
kuhichu qhepata julio agostopi. Paykuna qhepanku huk, iskay, kimsa semanapas otaq
huk killapas y huk chikachan maspas. Q'epiyman churakunku, mana wasi hatarichiypi
peonmanta contratakuspa, otaq adobe contratistakunaq peonninmanta. Mayo
killamanta hasta setiembre octubren kay Qosqopi wasi hatarichiy qallarin. Kay
wasikunan adobewan rurakunku, aspuwanqa Pueblo Jovenkunapi, kaypitaqmi
peonkuna nisitakun. Hatun construccionkunapeqa manam hayk'aqpas paisanokunata
chaski, manam llamk'ayta yachankuchu ninkum, hinaspan astawan munanku
construccion peonkunata. Enero, febrero otaq marzo killakunapi, tarpuy qhepaman
otaq chakrakunata hallmaruspa, paisanokunaqa Qosqo callekunata hunt'ankuraq. Kay
killakunapim wakin semanakuna cargadorkunaq aswan askha cargamanta.

61
Calllekunapi sufrimiento reqseqpaq, kay paisanokuna rikuy mana paykuna llaqtapi
sufrimientoq mananta reqsinkuchu, chay sunqopi nanan. Paykuna chaypi mana
reqsisqa kanku, mana pi familiarninku hina, maypi atisqankupi puñunku q'ala
pampapi, tampukunapi, aqha wasikunaq portalninpi, alojamiento Melgarpa
pasadizonpi. Tutamanta pacha rayaramushaqtintaq carga maskhaq puririnku.
Paykunam hamunku comunidadninkupi mana qolqe ganayta atispa, wakcha kanku,
paykunallapaq allpata llamk'anku, mana qolqewanqa manataq imapas rantikuyta
atikunchu, ima cosaspas wasipi faltasqan kachi, azucar, uchu, herramientakuna
llamk'anapaq, chaymi llamk'anaq maskhaq hamunku. Kay hatun llaqtapipas q'epinalla
kan, mana llamk'ana seguro kaqtinmi, cargadorman churakunku, rantinakunapaq
qolqe huñunankupaq.

62
 ASUNTA, GREGORIOQ WARMIN:

Sipascha kashaqtiy, ña yawarniymantapas unqoshaqtiymi, kuraq kaq ñañay Juliana,

Rutupampa comunerowan casarakun, hinaspan casarakusqan qhepallaman
comunidadninman apapun. Kaypim tiyaran pay, chakrata ruraspa, uywankunata
qhawaspa, qosanpa ladonpi. Pisqa wataña casarasqa tiyasqaku kashaqtinmi, noticia
chayamuwanku chay comunidad runakuna wañuyushan kantunmanta kantunman
fiebrewan. Ñañaypas ña wañusqaña. Pay chay pacha kimsa wawachakunayoqña
karan, hinaspan kay wawankunapas wañupullasqakuta kasqan unqoywan. Kayta
yachaspan taytay alistakuran Runtupampa rinanpaq, p’acha taqsaypi ocho diasninpi
kananpaq. Hinaspan taytay kutimun iskay semananmanña, iskay p’unchay wasiman
kutimusqanmantataq unqorapun fiebrewan. Khaynatam fiebre qatikamusqa. Kay
unqoywanqa wiksan ruphaq, umataq lliwta nanaq mana aguantayta. Khaynam gente
wañoq. Taytay fiebrenta contagiarun hinaspan taytay kutimun iskay semananmanña,
iskay p’unchay wasan ruphay qallariyllaman, mana astawan aguantanchu. Awlaykoq
wañusqanmantaq fiebre p’itarun kuraq kaq Juanico turaykuman, waynaña karan. Pay
ñak’ay fiebreta aguantan tawa p’unchaylla, Juanicotaq wañun loqueayuspa:

-Umaymi yawrashan!—nispa qapareq.

Fiebrewanqa aswantaq maqanakuran taytaymi, pay wañun soqta p’unchay wiksan

ruphay qallarisqanman. Chaykuna wasiykupi pasaqtinmi, manaraq semanapi lliw
wasi masiyku wasinkumanta escapanku.

-Contagio—nispa.

Chakrankuta tiyaq ripunku. Wakinkunataq estanciakunata ripuranku. Wasiykoqa

Qoñipatapim karan, San Jeronimo llaqtaq kantunpiña, hacienda Pata Pataman ñam req
chakinpi. Wasiykupi fiebre peste kasqanta llipin llaqta yacharuspan manaña pipas kay
ñanninta pasaranñachu manchakoqkun. Yuyashanim wakinkunapas kay pestewan
wañurankun, seguro wasiykumanta miranman karan. Pero paykunaqa niranku:
vacunamantam, nispa. Claro, wasiykupi peste rikhuriroqtinmi gentekuna wañuyta
qallariranku, hinaspan Qosqomanta vacunadorkuna hamuranku. Pero vacunawan
churachikoqkuna fiebrewan rikhuripunku hinaspa askha wañupuranku.
Vacunasqakunata wañoqta rikuspan, mana pipas vacunachikuyta munaqñachu.
Manañataq pipas vacunata munaqchu chayqa guardiakuna hamuranku
vacunachinankupaq, genteta a la fuerza presota hina hap’ispa. Kayta rikuspan lliw
vacunadorkunamanta escapaqku punakunaman.

Taytayku kuraq kaq turayku imataq fiebrewan wañuran chayqa mana pipas karanchu
llamk’aq req hacienda Pata-Pata dominicio padrekunaqta. Kaypim karayku
arrenderokuna, kimsa tupu sara allpamanta, iskay tupu trigo allpamanta. Trigo allpaqa
haciendaq punanpi karan, para unuwan tarpunalla. Kaypim trigo tarpukoq sapa tawa
wata, wakin watakunataqmi allpa saman. Kay allpakunamantam llipin arrenderokuna
hacienda allpa llamk’aqkuna condicionta rurananku. Chayqa karan, sapanka tupu sara
allpamantam, haciendapaq llamk’ana kaq gratis soqta p’unchay sapa killa watantin:
watapitaq huk killa pongomanta sapanka tupu saramanta. Trigal allpakunata
ruraqtiykitaqmi, killapi condicion rurakoq kimsa p’unchay sapa tupumanta, huk
killataq watapi pongomanta. Trigal allpakunamanta pongomanta haykuyqa facil ka-
ran. Mikhuna wayk’unallapaq iskay pongomanta tutamanta hasta las doce otaq tar-

63
denta iskay chunka mas hacienda alqokunapaq. Chaypaqmi kimsa turno kaq chay al-
qokunaqa padrekuna hina kimsa kuti p’unchaypi mikhoq acostumbrasqa karanku.
Khaynam haciendapeqa imaymanapaq pongokuna kaqku. Haciendapi hunt’a pongo-
kuna kaqtinqa Qosqoman apachinpoqku, conventoman pongueataje padrekunata sir-
vespa pasananpaq. Kay convento Santo Domingomanqa askha arrenderokunam pon-
gomanta hamoqku. Hukkuna lavanderomanta kaq, llipin padrekunaq p’achanta
t’aqsaq. Hoqkunataq cocina ayudantemanta kaqku. Hoqkunataq barredormanta. Con-
ventopi pongueajenku pasaq hamoqkunaq, puñunantin hamoqku killantinpaq, hinaspa
el que menos conventota hamuyta munaq, porque kaypi mikhunata qoqku y llamk’ay-
pas mana haciendapi hinachu fuerte kaq, nitaq capatazpa qhawasqan.

Khaynam arrendire kayqa, haciendapaq llamk’aylla kaq, manaña p’unchay chakrayki

llamk’anapaqqa kaqchu. Haciendaman llamk’aq rinapaqta sapa p’unchay capataz ma-
yordomo hamoq maypis llamk’ana chay willakoq, chaypaq saqeq huk qoranata otaq
rejeta. Kayqa karan obliganapaq imaynatapas llamk’aq rinanpaq. Pero sichus mana re-
qkuchu capatazpa qorana reja saqesqan haqa chaywa llamk’asqan p’unchaykunamanta
descontaqku iskay otaq kimsa p’unchaykama. Sapaqtaq kaq mayordomo capatazpa lis-
tanpi llamk’asqa p’unchaykuna chinkasqanqa. Kimsa semanataq kimsa tupu allpaman-
ta llamk’ana kaq, chayqa chaywan tawa, pisqa semana llamk’ana resultapoq, porque
ña yachasqaña kaq llamk’asqayki p’unchaykuna listai chinkanan. Chaymi razón karan
haciendallapi killan, killan watantin pasanapaq.

Kaytam chay padrekuna ruraqku; ima demonio tiempokunachá chayqa karan. Khayna
haciendapi llamk'anayku p'unchaykuna huñukuyta qallarikuran, mayordomopas
mat'ikuyta qallarillarantaq peon kachanaykupaq. Sapa mayordomo peonmanta ma-
may carajeaq hamoqtinmi pay waqayoq waqayullaqtaq kayku muyuyuspayku. Noqa-
ykoqa pisqan karayku, kuraq kaq turayku pestewan wañun, tawataq warmikuna. War-
mikunamantataq noqa kimsa kaq karani, khaynataq warmilla karayku llipiyku, chayqa
mana mayqen kaqniyku peonmanta haciendata llamk'aq riyta atinchu. Chayqa mamay
conventota rimaq hamun padre priormanta mañakoq, kuraq kaq ñañayta paytawan
llamk'aqpaq haciendapi chaskinankupaq porque manam mayordomo consenteqchu pi
warmita llamk'aqta. Chayqa padre prior aceptamusqa:

-Warmitaq kanki chayqa manam peon hinachu llamk'anki, huk tuputa saqey, ususiyki
conventota cocineramanta hamuchun qamtaq haciendapi llamk'amuy-nispa. Chayqa
mamay waqayuspa chayamun:

-Huk tupu sara allpatam qechuranpuwanchis.

Semana pasaruyman, kuraq kaq ñañay Justina, padrekunaq haciendanman cocinera-

manta haykupun. Mamaywan noqaykuwantaq haciendata ripuyku, chhaynatam sufri-
mientoykuta aysayta qallariyku Haciendata rinayku kaq condicion ruraq, chakracha-
yku animalchayku qhawana kaq; manaña imaman partekuyta atiraykuchu. Mamayku-
taq loca renegonaman tukurapun, mana ima rurasqaykuman contentakuspa maqawa-
qku. Chukchaykoqa manañam chukchañachu kaq, umaykumanta hap'iwaspanku pir-
qakunaman p'anaywaqku, mana ima cosastapas contentonpaq ruraqtiyku. Khaynam
mamay haykuran lechero pongomanta. Kay pongokunaqa iskaymi kaqku hinaspan
sapa p'unchay ch'awaqku pusaq chunka mas wakakunmanta hatun porongokunaman.
Kay lechemanta wakinta conventopi saqeqku, wakintataq Qosqopi contratakunaman
rakimoqku, hinaspan tutataña kutimoqku. Mamayqa warmitaq karan chaymi niranku
wakakunamanta leche porongokunaman ch'awanallanpaq, hoqkunataqmi karan Qos-
qoman apamoq. Sapa tutamantam tempranochallata usqhaylla ch'awayta qallarikoq.
Chhayna ch'awaypim sayk'usqallaña, wasapas sayk'uymanta q'echurikushaqraq, ma-
mayta yanapaq kani. Qasay ukhutaq karan, chayqa wakakunaq ñuñun lliw rajasqa

64
yawarchakushaqraq karan. Seguro chay k'irikunatam nanaraychiyman karan, chayqa
qonqaylla maldita waka allin sayashasqanmanta brincan, hinaspa leche porongota hi-
ch'arparinña hunt'a kashaqtinña. Mamaytaq lecheta pampapi rikuruspa baldewan
p'anamuwan. Huk chikanta kay nanariwan pero umaymanta yawarta sut'umushaqta
rikuruspan loca hina qaparikuni, y seguramente qaparisqayta uyarispa huk padre
phawaylla hamusqa, lecheta yuraqta pampapi rikuruspataq mamayta nin:

-Ay maldita warmi, carajo, imatam ruwarunki!

Capatazpas hamurullantaq, kay cristianom ichaqa mamayta castigarun:

-Alqo, carajo, kaytaqa paganki, isqon p'unchay condicion llamk'asqa. Adentro!

Libretanman apuntarun, khaynam mamay isqon p'unchay llamk'asqanta perderan.

Imanaqtinchá kanpas, huch'uychaymanta, imatapas kuchurukoqtiy yawar lloqsiwan

mana sayaspa. Chhayna qaparqachashaqtiy mamay coleraymanta q'osñisparaq hamus-
pan, pampaman kumpawaspa, simiyman waka akata winaruwan:

-Astawan qapariy! -nispa.

Apenas escapakuni. Pero pobre mamay, kutireqtiy ch'awayushallaran waqa-waqayus-

pa. Dios perdonawachun, chay p'unchaymi mamayta abandonarani chay sufrimiento-
pi, Qosqoman escapamuspa. Seguro pensarani: "kunan wasiyman kuteqtiyqa imatara-
qchá mana ruwamuwanqachu". Kasqan rato chakrata pasani hawas pallaq, chakra kan-
tunchanpi wiñaqta. Huk q'epi hawasta chakraykumanta pallaspa q'epiyuspan, Qosqo-
ta hamurani chakillapi, hawan vendeq negociopi hina.

Khayna kay condicionpim primera vez Qosqota chayamurani chay sufrimientomanta

escapamuspa ichachus kaypi allin kayman nispa. Qosqoman chayamuspan hawasta
hatun plazapi venderani, pero chay qhepanman mana ima ruranay ni mayman
rinaypaq karanchu. P’unchay ña tardeyayushaqtinña waqanayaqña kashaqtiy, seguro
almas benditas churamusqan huk señorawan tuparuni, hinaspa pay wasinta apawan
empleadan kanaypaq. Kay señorataq maestra preceptora karan Llulluch’a
comunidadpi, huk p’unchay Urqosmanta purinapi. Chaytam ripurayku Qosqopi iskay
killa kasqaykumanta, chay escuelapitaqmi maestrata atenderani, wayk’uspa kimsantin
wawankunata cuidaspa. Pero kay maestrawanpas sufrimientoqa seguillaq. Escuela
punapi karan, chiriwan, rit’iwan, chikchi yaqa sapa p’unchay chayasqanwan,
ch’upaykuna yawar ch’illchinankama k’akariyta qallariran. Kay señora maestrataq
ch’ipiri renegona karan, mana noqa ima ruwasqaywanpas contentochu kaq, munaq
santo p’unchaynintin wawankuna q’epiyusqalla kanayta. Chay inocente
angelitokunaqa manam mañosochu karanku, pero wasallaman acostumbrasqa kaqku,
chaymi askha kuti t’ipeq kani qaparinankurayku, señora maestrataqmi chay
kutikunalla atiendeq.

Kay señoraqmi imaymanam escuelapi kaq, tiendapi hina: kuka, azúcar, kachi, velas,
kerosene, uchú, cigarros, hinaspan hoq lado comunidadkunamantaraq hamoqku
vivereswan cambiaq: papa, ch’uñu, moraya, huk chikan kachiwan, azucarwan otaq
kukawan. Tiendanpi imaymanatam, mana hayk’aqpas vendeqchu, cambianallapaq.
Chhaynan pay sapallam comunidadpa kuhichunta huñoq pachaqnin cargapiraq, chay
cargakunatataq despacharanpun kikin alumnokunallawantaq kimsa chunka otaq tawa
chunka llamapi estación Urqosman, chaymantataq Qosqoman.

65
Wasintaqmi karan almacen reqch’akoqraq. Chay señora maestram allin
negocianterallaña karan, manaña chikukuna leey yachachiytaqa yuyaqñachu
negociollanta atendeq, chakrantataqmi llamk’a alumnonkunallataq ahijadokuna ima,
askha karanku. Chay señora maestraqa chunka wata masmi kay comunidadpi kasqa,
chaymi comunerokunamanta askha ahijadonkuna karan. Kay ahijadonkuna
ukhumanta hoq comunerokunamantawanmi escuela regidorta akllaq, chaytaqmi
escuela tiempopi watantin maestraq kamachinpi kaq. Regidor kayqa escuelamanta
cargo pasay hinam karan. Chay regidorkunallataqmi cumplicheq sapanka wasimanta
lliw comunero qayllallapi kantunmanta katunman huk uwiha sapa kimsa semana
churanankupaq, chaymantam pagapoq iskay solta, kimsa maki kukatawan, chay
aychamantam wakichanta mikhukoq, wakintataq cecinakoq Qosqo apachimunapaq.

Chay cosaskunatam rikurani kay señoraq escuelanpi kashaspa, Escuela tukoqtintaq,

clausura p’unchay hampuyku llipin alumnokunaq acompañasqan Urqos estacionman,
aycha q’epipusqa papa, llama willma. Kay llipin cargamentontin Qosqoman
chayamuyku. Iskay semana wasinpi kashaqtiyñam huk p’unchay rakhu fideos
ranteqta kachawan, pero tiendayoq dueña qoyamuwasqa nisyu ñañu fideosta hinaspa
fideosnintin kutimoqtiy, señora preceptora qapariywaspa ninriykunamanta
chutakachaywan:

-So india bruta! Kay ninrikunachu mana uyarin? Rakhu fideosta niykim!

Hinaspa uparaq nanaymanta waqayuspa, kutimuni tiendata fideos cambiachikoq.

Hinaspan tiendapi huk señora niwan:

-Yaw, chica, seguro patronayki maqamusunki, munaqtiykeqa haku noqawan

ripusunchis.

Chayqa, machasqapas kashayman karan hina, chay señora uyariruspa, juicioyman

kutini. Señora maestra malvada karan, maltratawaq maqawaspa, ni pagawaqpaschu;
qosanpas huk diablollataq kaq ña kimsa kutiña violayta munawaran chaypi señora
kashanankama, chayqa kasqan rato fideontin ima kay hoq kaq señoraq wasinta
pasapuni.

Kay wasipim chayraq noqapam vida qallariran. Kay señora Maria Perez sutiyoq
khuyay sumaq allin karan. San Blaspi tiyaran tercer patiopi huk curaq wasinpi. Ima
cosaskuna ruranaytapas estimacionwan kamachiwaq, mana hayk’aqpas
qapariywaranchu nitaq k’amiwaqchu. Allin tratotaq kaq, chayqa noqapas imatapas
allin voluntadwan rurapoq kani: wayk’uyta, wasi pichayta, llipinkoq p’acha t’aqsayta:
chunka hukniyoq masmi karankupas. Wawankunataqmi karan warmi puralla, isqon
niñakuna. Kuraq kaq niñam preceptora San Sebastianpi karan. Gracias kay niñachan
letrakuna reqsiyta yacharani, paymi yachachiwaran tutakunalla San Sebastianta
puñuyseq reqtiy, chaypim pay tiyaran. Kunanpas ñawiypa rikusqantaqa deletreayta
atishaniraqmi, aunque manam hayk'’qpas letrakuna leesqayta entenderanichu.

Iskay wata mas wasiymanta chinkamusqay kana kashaqtiymi, huk p’unchay

tutallamanta mamay presentakamuran, llipinku puñushallaqtinkuraq. Ña sayarisqaña
kasharani, patio pichanaypaq alistakuspa, hinaspan chayllaman alqo kanikuyta
qallareqtin lloqsimuni, imataq chayri, nispa. Hinaspan mamay kasqa, ñañay
Justinapuwan, paykunataq rikuruwaspanku kusisqa uya, waqaspa abrazawanku:

-Mana mamayki munakoq q’ayma sunqo! Nispa.

66
Noqataqmi nirani:

-Allillanmi kaypi kashani.

Mamay ñañaypuwan tiyaspa suyanku señoraq hatarimunanta. Hina ña desayunopas

chiriyashaqtinña, señora lloqsimun, hinaspa noqa nini:

-Mamitaymi, ñañaypuwan.

Señorata mamayta nin:

-Noqa reqsiytapuni munarayki, ususiykeqa ña wataña wasiypi kanqa, waway hina kay
wasipi, hinaspapas manam imanpas faltanchu, paganitaqmi.

Kay cosaskuna señoraq nisqanwanmi noqaqa contetno kashani porque mamay

ñañaypuwan ripunku comprendespa mana kay wasipi noqaq sufresqayta.
Ripunankupaqtaqmi niñakuna regalaranku askha t’antata askha azucarta. Sueldo
pagawasqankoqa chunka pisqayoq solesniyñam karan killapi, chaymi noqaq pachaq
kimsa chunka pisqayoq solesniyñam karan. Chay pagoymantataqmi mamayman
qorani pachaq solesta, hinaspan chaywan huk killakunaman huk llamk’aq waka torota
rantisqaku tioykumanta, mamam tiayku enterrachinanpaq qolqe faltaqtin. Chaymanta
pachan mamay ñañay Qosqota hamoqtinkoqa visitamuwaqkupuni.

Kay wasipeqa allintam tratawaranku, pero llamk’anay kaq, imaynam asno llamk’an
allin tiemponpi tuta p’unchay hina. Ña wayk’uspaña, t’aqsaspaña, wasita allichaspaña,
tuta allin tutakunakama planchaspa, chay k’illinsa planchakunawan,
phukupukhuyuspa. Niñakunallam noqa planchasqaywan descontentakoqku otaq
wayk’usqaywanpas. Chay wasipim mikhunaña controlasqa karan chaypas mana
faltaqchu. Manallataq faltawaqchu p’acha, niñakunam regalawaq usasqa p’achankuta,
noqataqmi arreglaruspa thantayta tukupoq kani.

67
 II

Kay wasipi empleada kasqay, pisqa watamanña rishaqtinmi, octava Corpus San
Cristobalpi reqsini Eusebio Qoriwanman qhariyta; paywanmi tiyarani chunka tawayoq
wata, qanchistaq wawaykuna karan: kimsa qhari, tawataq warmi, chay
llipinkumantam ususiy Catalinalla kawsan, sietemesinam kanpas.

Kay qhariy Eusebiowan tiyayta qallarishaqtiyqa ña noqa yacharaniña imaynas

qhariwan kay chayta, San Juan fiestapi Llulluch’a escuelapi kasqaymanta pacha.
Junion killapim hatun fiesta kan uwihakuna kusichinapaq. Visperas San Juanpitaqmi
llapa dueño pito y tambor musicapi qonukunku. Khaynam tragota tomaspa
uwihachakunata tutanpi kusichinku. Paqarisnintaqmi tutallamanta dueñokuna
machasqaraq, maltona chitakakunata hap’inku urqontin chinantinta, filapi
parescharuspa abracheqku. Dueñokunataq layqeriaskunawan q’apacheqku,
ahijadokunataq ch’allaspa, copachakunapi sapa pares chitakakunaman tragota
tomacheqku. Chaymi uwihakunataq casaramientom karan, San Juan p’unchaytaq
rurakoq.

Empleada escuelapi kashaspan, San Juan tuta, chay fiestaman rirani teniente escolarpa
pusasqan, paywanmi amistadniy karan. Chaypeqa llapa uwihayoqtaq tomanku
tusunku tutantin uywakunaq kanchan ladonpi, chayqa noqamanpas a la fuerza askha
tragota embrocawaranku, hinaspa kay liso teniente ima layqayoqtachá tragota
qowaran, huk chikan ratoman lliw machasqa karapuni chaki makiykunataq wañusqa
hina, mana kuyuripuyta atinchu, simiypas watarakapun chayqa mana rimayta
atipunichu, hinaspan allin tutataña llipinku machasqa takishaqtinkuña, hoq kanchaq
ch’ukllanman papa costalta hina q’epiruwaspanku, chaypi maldadta ruwawaranku,
qharikunatataq imayna kasqankuta reqsirani, chayqa karan iskay wata mas
yawarniymanta unqosqay qallarisqayman. Yawarniy primera vez chayamuwashaqtin,
mancharisqa waqaspa karani. Porque yuyayniyoq kasqaymanta pachan, qolla hina
kani, yawarninta rikurukuspa qaparchaspa loqueakoq, chay pachataq yawar
lloqsimuyta qallariwaran yanqapas qasi mana imamanta mana nanawaspa chayqa
mancharisqa kani mana imata ruwayta atispa, hasta pensarani wachakusaqchu kanpas
nisparaq. Huk killakuna antestaqmi chakrapi huk liso maqt’a chakra ukhuman
munawaran, “hamuy” nispa.

Chayqa noqa pensani chhaynatapaschá unqoqyaq qhepanku nispa, porque ñañay

mamaymanta lloqsishaqtinmi, iskayninku lliw yawarchasqa karanku. Kimsa
p’unchaymanñataq risharan, yawarwan qarpakusqay mana reparakullaqtiy, chayqa
waqayuspa mamayman willakuni:

-Khaynam lloqsimuwashan -nispa.

Paytaq ni casotapas ruwaranchu willasqayman. Killa yawarniykim, nispalla niwan.

Kuraq kaq ñañaypa amiguitanta tapuspañam yachani imas chay killa yawar karan
chayta.

Señora Mariaq wasinpi kashaspan wiksayoq rikhurini. Paykunataqmi mana

repararankuchu wiksayta hasta qanchis killankama, porque pensarani
qarqopuwanqakupaschá nispa, chaymi mantonllantin fajawan ima watasqalla kaq
kani. Pero manataq gustopaqchu mikhoq kani, wiksayta hoq niraq kashan, chayqa huk
tuta p’achata planchashaqtiy kay señora acchuyaramuwaspa niwan:

68
-A ver -nispa.

Chayqa fajata tarirapun. Entonces tapuyta qallariwan, peqpam imaynam karan nispa.
Noqataqmi waqayullaq kani. Khaynatam tawa p’unchay pacha tapuwan.

-Peqpam? Peqpan? Rimariy!

Noqataqmi mana imapaqpas simiyta kichariranichu. Tawa p’unchay pachataq huk si-
mita rimariranichu chayqa, kay señora sospechakuspa waqayta qallarin.

-Manataq rimariyta munankichu chayqa wiraqochaqchá riki.

Chhayna chayraq pisqa p’unchayninman willani, hinaspan Eusebiota

wakhachimuranku. Wasita hamoqtintaqmi señora niran:

-Lisura. Wasiymanta burlakusqanki; unqoqmi casarakunaykim, mana chay pachaqa

carcelmanmi apachisaykiku.

Eusebiotaqmi niran:

-Arí, casarakusaqmi.

Khaynam iskay killa pasaran; noqataqmi kay wasillapi kasharani. Pero huk tutan
wiksa nanay chayamuwaran, llipinku casamientoman pasaqtinku; noqa sapallay wasi
cuidaq qhaparani, hinaspan manataq hayk’aq tuta faltaqchu ropa planchanapaq
chayqa planchashasqaypi dolor qallariwan. Qallariyninpeqa niniraq:

-Kasqan dolorkunallachá riki.

Pero mana chhaynachu, nanay astawan yapakun pampaman kunpawanankama

chaypitaq nanaywan q’echukachayukuni. Chay tutan mana wasipi karanchu ni huk
almapas, wasi alqolla manaraq dolorniy qallarishaqtin aullayun. Chaychá riki karan
mal agüero. Hoq kaq vidaman nanaypi q’echukachayukuspa. Pero gracias almas ben-
ditasman, wawa lloqsiramun, hinaspa chay karan t’urpusqa agujatapas cuerpoymanta
horqoruwankuman karan hinaraq. Pobre angelitoytaq, chakay ukhupi yawarniywan
heq’epaspa qaparqachashan. Qanchisnin wachakusqaymantam kay kaq aswan millay
karan. Seguro chay tuta ña paganiña wakin huchaykunata, manam atiranichu hatariyta
cuerpoytaqmi llasa rumi hina karan dolorwan. Hinaspan mana imawan puputi ch’un-
chullchan kuchunaypaq karanchu; chayqa tukuy kallpaywan hap’isqa t’ipirani imay-
nam pitata t’ipikun hina. Chhayna kashaqtiymi seguro qaparqachasqayta uyarispa huk
paisana Anta ladomanta primer patiopi portera karan kay haykumun. Hinaspan payña
yanapawaran matichata qowaspa.

Khaynam karan primer wachakusqay, kay qhariytaqmi iskay p’unchayninmanña

hamuran, Santa Ana cuartonman q’epinpuwananpaq, chaypim tiyayta qallarirayku.

Payqa llamk’aran chifleromantam llaqtakunaman mercaderiata apaspa: ropa, agujas,

botones, hilos, cuchillos, paypa ruwasqan carroq llaqtanmanta usut’akunata. Pay
viajaq noqataq cuartopi qhepaq kani. Khayna qallariyninpeqa lliw allin kasharan
chayllamanmi wawayku Marianito ña watanta hunt’ashaqtinña, fuerte uhu qorapun
hasta wañurachinankama. Hinaspan noqa sapallay p’ampachipurani, paytaq viajepi
Yanaoca ladopi mercaderiawan kasharan. Hinam chayamuran wawakoq

69
p’ampakusqan semanamanña. Chaymanta pachan pay totalmente cambiaran,
viajasqan llaqtakunapi reqsisqan warmikunaq tanqasqan. Machayta maqaytawanmi
qallariran, “qammi angelitota wañuchinki”, nispa. Chaymanta pacham manaña
vidayku igual karan. Paypas viajayta seguishallaqtinmi noqapas ña lavanderamanta
reqsichikuraniña, khaynatam wiksaypaq ganakoq kani, porque payqa manam ni huk
centavotapas qowaqchu, ni rikuchiwaqpaschu ganasqan qolqeta. Khayna kashaspan,
segunda kutita unqorani, kay kutitaqmi wawa karan warmicha, manaraq watanta
hunt’ashaspan wañupullaranta. Segurom viento qoruran, waqaqmi mana thanispa.
Khaynatam hospitalman aparani, kaypitaq qowaranku soqta pastillata manzanilla
matepi chulluchispa tomachinaypaq, pero mana imanaranpaschu, aswanmi tomayta
tukuroqtin waqaspalla wañurapun, chaymi hasta pensarani:

-Icha venenotachu qomuwarankupas?—nispa.

Kay wawa wañoqtinpas manallataqmi noqaykuwanchu karan, viajepi Ayaviri

wichaypi mercaderia rantisqanpi.

Chaymanta pacham manaña qhariy hinañachu karan, visita hina chayamoq

negocionwantaq pasapoq. Noqa sapallay qhepaq kani paypa viajanankama chayqa,
cocineramanta empleakurani Santa Ana cuesta huk picanteriapi. Payqa mana
sapallachu viajaq, huk compañeronmi kaq chiflerollataq; chicheriamanmi cuentokuna
chayamuwayta qallariran; paywan amigonpuwanmi warminirullaña kanku, sapa
llaqtaman chayaspan machayunku. Chaypaq hinataqmi sapa viajenmanta chayamuspa
celawaq, maqaywaqtaq peor enemiganta hinaraq, chhaynam huk kutin Pawkartampu
ladomanta chayamoqtin, willawaranku:

-Qhariykim esquinapi machasqa kashan.

Chayqa derecho cuartoykuman pasapuni. Cuartoman chayaqtiytaq, pay

amigonpuwan machasqa takishasqaku, rikuruwaspataqmi venenontapas rikurunman
karan hina, celayta maqaytawan qallariwan, chiflero amigontaq aswanpas atajawanan
kashaqtin, animan:

-Dale, carajo, mas! Dale, carajo, mas!—nispa.

Maqaywan pasaq totalmente sayk’usqa kanankama. Hayt’aywasqanmantataqmi kimsa

kaq wawaykuta malparirani, ña pisqa killayoq kanan kashaqtinña. Sichus chay chiflero
amigon atajawanman karan chayqa, salvakuymanmi karan. Pero Diosqa justicieron
mana allinpim kay malvado tukun. Pay Limatampu ladomanta karan Donato Mayta
sutiyoq hinaspan mamallanwan tiyaq Almudenapi huk kanchun cuidantemanta.
Paypa viajankama yastá payacha sapallan qhepakoq kanchunta qhawaspa.
Carnavalpaqtaqmi lo que nunca pay sapallan Yawri ladota chifleriawan viajaran. Pero
mana yachaykuchu paraywanchus icha machasqanwanchus, mana kutimunchu killa
hina, viajemanta kay pobre mercaderikuna q’epiyusqa killa masmanta kutimoqtintaq,
maman manaña kawsasqañachu; wasintaqsi asnashasqa, asnasqa aychaman
punkunkamaraq. Hinaspas cuarton punkuta kichayoqtin, maman wañusqa pampapi
wikch’ulayashasqa lliw kurusqa, huk hunk’uchakunataqsi chakinmanta
khaskayushasqaku. Chayta rikuspan Donato, chakinmanta chukchankunakama
mancharisqa qaparikuspa thintisqa. Khaynatam locoman tukupuran. Callekunapi loco
purishaqtinñam, panan kasqa Limatampu ladopi chay chayamun. Chaymanta pachan
imachá kanpas paymanta, chhayna locochus wañupuran icha hampirankuchus
kanpas, porque locokunataqa hampikunsi riki, mana kachillayoqta yana alqoq uman
caldota tomachispa.

70
Kay desgracia Donatoman pasasqanmanta pachan, qhariy Eusebioq mana compañan
kanchu viajekunapaq, hinaspa killa hina mana viajekunaman ripunchu, pero
noqatañataq desafiawaq:

-Imapaqmi, carajo, sirvenki? Noqaqa alqotaqa manam munanichu, wasillaypi

kanikoqpaqqa. Sirvey imallapaqpas, carajo!

Khaynata niwaspan chukchaykunamanta chutakachaywaq. Noqaqa zonzachá karani

chay rato patronay señora Maria Perezpa niwasqan yuyariynaypaq.

-Kay qhariwantaq metekunki chayqa, cristiana warmi hinam paypa ladonpi

wañunaykipas otaq kawsanaykipas.

Chhaynatam Santa Ana cuestapi empleoyta saqepurani, viajepitaqmi lloqsirayku

chifleriakuna q’epiyusqa Ocongateman, kaymantataq Pawkartampuman;
Pawkartampumanta pasayku Urqosman, kaymantataq puriyta qallariyku llaqtan
llaqtanta mercaderiaykuta munachispa Sicuanikama. Chaytataq chayayku yaqa killapi,
mana ima mercaderiallantinña. Sicuanimantataq pasapuyku trenpi Santa Rosaman,
chaypi rantiyku paypa reqsinakusqankunamanta: polvota, cintas labradas, pañuelos;
bolivianokamata, reqsinakusqantaq contrabandista karan. Q’epintin kashaqtiykuñam,
hoq chifleropuwan pasapuyku chakillapi Ayavireq lomankunata. Kaypitaqmi manaraq
semanapi mercaderiakuna tukunayashaqtin qhariy yachachisqa hina machayta qolqe
gastaytawan qallayun. Noqataqmi alojasqa karani huk reqsinakusqankunaq wasinpi,
kaypim yarqayta pasarani. Pay iskay semanaña machashaqtinmi huk p’unchay
alojakusqayku wasipi, huk ayavireño carretero reqsiran, hinaspan pay kasqa capataz
Puno-Arequipa carretera llamk’aypi. Hinaspan pay niran:

-Llamk’anata qosayki, pasatiempoy kanki.

Pay aceptan. Entonces alistakuyku chay llamk’anaman rinapaq, chayqa mana

mercaderiallantinña Ayavirimanta lloqsimuyku Santa Rosaman. Pero noqa nak’ariyta
qallarini puriykunapi. Pisqa killa wiksayoqña kasharani wiksaypas ña punkiyta
qallarisharanña. Santa Rosapitaq trenta hap’iyku Juliacaq haqayninkama. Kaypi huk
estacionpi tren saqewanku, chaymantataq campamentoman puriyku huk lagunaq
cercanman. Kaypim askha llamk’aqkuna warmintin wawakunantin tiyasqaku, pero
nisyuta chireq, wayrataq cuchillo hinaraq phawaq. Chaymi kanman karan
campamento wasikunaqa pampa t’oqokunapi calaminakunawan taparusqa. Hina
noqaykumanpas chay huk t’oqota tiyanaykupaq qowanku, hinataq llamk’ayta qallarin,
mana pasatiempo hinachu, peonmanta chaka hatarichiypi. Chakata tukuspataq
pasanku campamentomanta aswan karuman, cunetakuna ruwamunakupaq huk
huch’uy chakatawan, chaykaman almuerzota apanayku kaq qhariykuman llipi
warmikuna mana wayraq phukumusqanta casota ruraspa.

Kimsa killa masña kay campamentopi llamk’akushaqtinmi, huk p’unchay noqayku

kasqayku cuadrillapaq orden chayaramun, aswan karuman astakunanpaq. Chayqa
karan Arequipa cercamanña. Ay Diosniy! Ima huchaykunamantachá chayqa karan? Ña
wiksay phatañayashaq kashaqtinña. Pero hina llipim cuadrillantin, pisqa chunka runa
hina riyku trenpi. Kay trentaq saqewaranku huk lomapi, chaymanta hoq lomaman
pasayku, campamentoq kananman. Chay lomamantataqmi Arequipaq chakrankuña ña
ripukoqña. Kay campamentoqa musoqmi karan, manam ni huk ch’ukllapas karanchu;
capataztaqmi calaminata rakirun, hinaspa llipin peonkuna ch’ukllankuta hatarichiyta
qallarinku, rumi pirqayoqta. Chayqa noqaykupas ch’ukllaykuta ruwakullaykutaq.
Llamk’aykunataqmi qallayun iskay p’unchay chayasqallaykuman. Iskay

71
semanamantaqmi Martinay naceran, kay wachakuyniyqa facilllan karan manam
nisyutachu nak’arirani, haqayna karukunatataq purishallaq kani chaywanchá riki.

Llipin llamk’asqan tiempon mana yacharanichu hayk’atas ganaq chayta. Pero kay
campamentokunapeqa siempre kaqpuni huk almacen imaymanayoq: ropa, viveres.
Hinaspan ima nisitasqata jornal cuenta horqokoq, hina campamentoman apallaqkutaq
imaymanata vendedorkuna otaq huk taytakuna: aychata, sarata, papata, baratopi
vendenapaq. Khaynam imaymana kaq wayk’unapaq.

Wachakusqay qhepaman qhali kashaspañam, wayk’uyta qallarini pisqa peonman

pensionta qospa: almuerzota cenaytawan. Chayamanaña ñawpaq hinañachu kani.
Centavokuna ganakusqaywan ña gastoypa karanña hinaspan manaña paypa
bolsillontañachu qhawalayaq kani. Khaynam allin de lo mejor kasharayku: noqa
negociochayta ruwakoq kani, paypas allin llamk’asharan. Chayta rikuspan noqa
contento kashaq kani iskayniykumantataq qolqechatapas huñushaq kayku chayqa.
Pero huk p’unchaymanta huk p’unchayman qhariy layqasqa hina t’ikrarukun, tomayta
qallayun. Qallariyninpeqa machasqapas llamk’anaman rinraq, pero qhepaman
machaynin ñit’eqtin faltakuyta qallarin. Aswan qhepamanqa manaña llamk’anaman
rinchu, p’unchaynintin machaq huñushayku qolqechata gastaspa. Chaypaq hinataq
huk killakunallaman campamento hatun campamentoman tukurapun, chaypi mana
hayk’aqpas trago faltaqchu.

Kaypi wata masña kanayku kashaqtinmi, payqa killakunaña manaña llamk’aranñachu,

noqa sapallayña negociochata ruwakoq kani, pensionistaykunaman mikhuchispa;
ultimotaqa yaparukuranraqtaqmi kanpas. Chhaynamanmi orden chayaramun
campamento yapamanta kimsa p’unchayllapi astanapaq, chay kuteqa ña Arequipa
cercamanña. Payqa manañataq llamk’aranñachu hinaspapas lliw machaqmanta
reqsiranku, chayqa manaña ima ninkupasñachu, porque machaqtin diablos azules qoq,
hinaspa pendenciero peleanderoraqtaq karanpas. Chay campamento lliw ch’in
kashaqtinñam, noqayku ultimo lloqsimoq karayku. Trenta hap’ispataqmi Juliaca
ladoman hampurayku, manka plato unico cargachantin. Kay campamentopi vida
pasasqaymantam kunan watakuna pasaqtinña nini: Ima inutilchá karani noqaqa.
Arequipapi kashaspa, mana callen reqseqllapas haykuyoqqa. Chayqa inutil kaymi.
Chay pacha Arequipa reqseq haykuyman karan chayqa, ña ususiy Cataninaq
wawankunawan rimanallaypaqpas kanmanña karan Arequipa reqsisqay.

72
 III

Pero khaynam, kay pachapi huchakunaq kasqanwanmi, kay vidapi kawsay pasayqa
nak'ariy. Aunque llipin runam huch'uy thutamanta pacha, hasta montepi manchana
puma awkikaman otaq hatun kankaray mallkikaman panpani mana pensay suchoq
qoran, llipinchis, ñawpa machunchiskunaq tiempomanta pachan, kay vidapeqa
pasajerolla kanchis. Pero almanchis espitunchisqa manam chinkanchu. Khaynallataqmi
ñawpa antiguokunaq, familiarninchiskuna reqsisqanchiskunaq almankoqa mana
chinkankuchu, kawsashanku hoq kaq vidata, ukhu pachapi otaq hanaq pachapi.
Chaypeqa samakunmi kay waqay vida nak'ariykunamanta, mana imapas faltanchu.
Hoq kaq vidamanqa pasasunchis wañuspallam llipi kay vidapi kawsaq,
almanchistaqmi hoq kaq vidamanta lloqsimunqa juicio final p'unchayllapaq,
cuerponchista maskhaspa. Juicio p'unchaytaqmi kay vidapi llipi almakuna
presentakusunchis cuerpo y almapi hanaq pacha Señorninchisman
juzgawananchispaq. Juzgawashaqtinchistaqmi tribunal audienciapi huchayoq hina
kasunchis; chaypim cuerponchiskuna, Taytanchisman rikhurinqa vidrio cristal hina
ch'uya, sichus kay vidapi allin sunqo runa karanchis chayqa, sichus sunqonchis
maldadkunamanta hunt'a chayqa, mana cuerponchis ch'uyachu kanqa, arpha kanqa,
manchakunamanta hunt'a quelli cristal hina. Ankhaynam kay p'unchay
Señorninchispa juzgasqan kasunchis, kay vidapi allin ruwasqanchiskunamanta, mana
allin ruwasqanchiskunamanta, chayman hina condenadokuna hoq kaq vidapi
kallantaq.

Kay vidata saqeqtinchismi, almanchis Señorpa ñawpaqenman presentakun, kaypim

pay destinan almanchista maytas rinan juiciokama. Sichus kay vidapi qhellichakuran
Señorninchis ofendeq huchata ruwaspa chayqa, kay vidaman condenadomanta
kutimunanpaq destinasqa. Chay almakuna kawsashaspa cuerponku qhellichaq,
mamankuwan otaq ususinkuwan huchata ruwaspa otaq taytankuta maqaspapas
chaykunaqa negasqan kanku, manam Taytanchisman ni acchuyuytapas atinkuchu.
Chaymi rimaypipuwanpas ninku: mamanwan ususinwan hucha ruwaqpaqqa manam
infiernopipuwanpas takyananpaq sitio kanchu. Chaymi hoq kaq vidamanta kutimuspa
kay almakuna maypis p’ampasqa karanku chaymanta cuerponkuta hoqarikapunku.
Chaymi almaq familiarninkuna qhellinmanta yachanku chayqa, manaraq
enterrapushaspan repelanku ñawi cejas qhechiphrankunata, chakinkunamantataqmi
sillunkunata saphinmanta pacha t’isarparinku, ichhuwanta maki chakinta
q’asparunku. Khaynatam thallarayashaqta Inti Taytaman wasanpamanta
p’ampapunku, wasan patamantaqmi huk wank’a rumita churayunku. Chhaynatam
hark’anku, mana condenado p’ampakusqanman kutimuspa cuerpon apananpaq.
Chayqa piwanmi alma cuerponta qhellicharan, mamanña otaq pananña kachun
chaypas, p’ampakusqan ratomanta cuidanku, hunt’a cruznikunayoq wasi ukhuman
wisq’aruspa ocho diasninkama, chay p’unchaykuna condenado kutimullanmanmi,
qhellichakoq masinta, kawsashaqta apayta munaspa.

Juliacaman chayamoqtiykun, noqa sapallay ña kimsa p’unchayña yarqaymanta waway

q’epiyusqa, mankaykuna montoyusqa karani. Paytaqmi Juliacaman chayamusqayku
paqarisllanman tuparun amingonwan, primer campamentomanta carreterowan,
paypas despedillasqataq kasqa, hinaspa chay amigonwan chinkayukun seguro
tomamunankupaq. Kimsa p’unchayninmantataqmi rikhuriyamun machasqaraq:

-Minatam ripusunchis—nispa.

Kayqa cheqaqmá kasqa. Paqarisnintaq viajeta alistayta qallarin, soqta chunkawan

rantin huk primusta marca colemanta, chifleria capital qolqe kasqaraq chaywan.

73
Noqapas tawantin mankaykunamanta, kimsata venderuni chhayna usasqakunata
Juliaca plazapi; chaywantaqmi rantirayku arrozta huk media arrobata, galon aceite
comerta, hoq galon kerosenetawan, chay llipinmi q’epiyku karan viajeykupaq.
Ankhaynataqmi viajamurayku, Ayavireq haqayninkama trenpi, chaymantataqmi
puriyku, kimsa p’unchay jornadata lomankunata, minaman chayanaykukama ña Santo
Tomás cercanpiña, cordillerapi, chaypim huk campamento huch’uylla kallasqataq,
chaypitaqmi tiyasqaku tawa chunkachus icha pisqa chunka familiakuna hina.
Chaypim noqaykumanpas huk ch’ukllata tiyanaykupaq qowanku.

Qhariy Eusebiotaqmi llamk’aq pasayapun; iskay p’unchayninmantaqmi kutimun,

barreteromantam socavonman destinaruwanku nispa. Chay p’unchaymantam,
contento kashasqanmanta reqtaq kutimoqtaq llamk’ananmanta phiñasqallaña.
Hinaspan maltratayta hoqmanta qallaywan, carajeawaq mikhuna wayk’usqatataq
wikch’uyukoq, uyayman hich’aywanankama:

-Alqo warmi, carajo! Alqoykipaq hina wayk’unki. Toma, carajo! Rakray!

Khaynatam uyayman hich’awaq.

Seguro llamk’ananmi sasa kanman karan phiñasqalla kananpaq, porque pobreqa lliw
ch’uychullañam kutimoq carburo linterna aysarisqa. Chaymantam huk
killakunamanña cambianku carretilleroman socavonmanta desmonte horqomunanpaq.
Pay kay minapi carretilleromanta kashaqtinmi Ubaldito waway naceran, pero iskay
semananman viento qoroqtin wañupuran. Maltratawaspalla seguishaqtinmi, noqa
rikurani warmikunata kay minapi pallaperamanta llamk’aqta. Kayta rikuspan noqapas
empleakoq rirani. Peonkunataqmi kaypi carretillakunapi baldekunapi cobreta
rumillapi horqomoqku. Kay qaqa rumikunatataqmi hawapiña hoq peonkuna, hatun
combokunawan p’anashaspalla ñut’oqku, chaytam pallapera sutiyasqa warmikuna
akllaqku, cobre primera, cobre segunda montonkunata ruwaspa. Kayta llamk’anam
mañakoq reqtiymi capataz aceptawaran pallapera kanaypaq. Chhaynatam llamk’ayta
qallarirani mineralta akllaspa; facilllan karanpas llamk’ayqa, tiyaspallan akllakoqpas,
pero santo p’unchaynintinmi ña chiriwanña maqanakuna kaq, ña parawanña, ña
rit’iwanña. Chayllawanmi sufrikoq. Kay minapi vida pasasqayqa engañom karan,
llamk’akoq killan killan pero mana hayk’aqpas pago hunt’asqachu chayamoq. Iskay
killa llamk’asqaña kashaqtin, huk killallamanta pagaqku. Ripuy munaqtaqmi
pagontaqa siempre suyaqpuni. Llamk’ashallaspa, pero manataq hayk’aqpas pagoqa
hunt’asqachu chayamoq, chayqa minamanta ripoqqa iskay kimsa killa llamk’asqata
saqepoqpuni gratis. Peonkunaq pagonqa p’unchaypi, kimsa sol iskay realmi karan,
mana dominicalniyoq; warmikunaqtaqmi karan sol pisqa real p’unchaypi mana
dominicalyayoqtaq. Mineral llamk’asqaykutaqmi huk arrierokuna costalchakunapi
cargarapunku pisqa soqta chunka mula caballokunapi punta carreterakama; maypichá
karanpas chayqa mana yachanichu, pero neqkun minamantam iskay p’unchay jornada.

Kay minapi vidaqa nak’ariyllan karan. Llamk’akoq manataq qolqeqa kaqchu. Aunque
askhan kaq recadoqa wayk’unapaq, minaq ladon comunidadkunapi. Chay pacha mi-
napi kashaqtiyqa llama aychata mikhuyuspallan pasarayku, mana hayk’aqpas faltaq-
chu. Chaymi noqaq rikch’ayniypeqa mana cristianoqchu kay llaqtapi misti gente wik-
ch’uyukun millakun ima kay sumaq aychata. Chay minapipas kallarantaqmi huch’uy
almacenlla, jornalniyki hawaman viveres horqoy atinapaq: azúcar, kachi, arroz, hoqku-
napas tragota vendeqkum, manataq hayk’aqpas faltaqchu.

Kay minapeqa yaqa kimsa watan karani, porque chaypim naceran wawaykuna iskay
qharichakuna, huknichan Ubaldito sutiyoq hoq kaqchantaq wañusqa naceq. Chay

74
minapeqa warmikunatam ocupawaqku pallaperamanta sapa nisitaqtinku,
chhaynallataqmi capataz munaspaqa despediranpuwaqku. Mana ima ruwayniyoq
wakinn kutikunapi kashaspan mana ima negociotapas ruwayta atikoqchu, ni
pensionistayoq kayllatapas, llipinku familiarnintin kaqku. Khaynam vida minapi
karan.

Kay qhariman achhuyusqay p’unchaymanta pachan, noqapaqqa waqay nak’ariylla

karan, hija manatural negasqapasi kayman karan hina tiyarani, kikin qharillaytaqmi
cruzniyqa karan. Mana celawaspaqa maltratawaq peor wañuy enemiganta hinaraq.
Hinaspapas manam hayk’aqpas qolqe ganasqanta reqsichiwaqchu, wiksaytataq
ch’ikuta qonqaq p’achamantaqa imapaqñataq rimasaq. Ususiyku Martinachapas ña
hatunchaña kasharan ni paymantapas yuyaqchu, mana p’achallayoqmi kaqpas, lliw
thanta, mana taytayoq mana bautizasqa chicacha hina. Khaynam pay karan fantasma
hina, wawaykunapaq noqapaqpas. Sichus pay qawawanman karan sapa unquq
kashaptiy chayqa, manam wawaykuna wañunmanchu karan, seguro llamkaspa
qhawawashankuman karan. Ladonpi kawsaytaq millay karan, hinaspapas qhariy
karan celawanallapaq, cuerpoy maltratanallapaq, chayqa almas benditas taytamanta
turaymanta mañayukuni kay mana allin cristianomanta t’aqakapunaypaq:

-Imataq vidari kanman, mana kay qariq ladonmanta taqakapunaypaqri, maki,

chakiyqa kantaq, simiy rimanapaq, ñawiy qawanapaq? Acaso suchuchu kani? Kay
makikunapas cocinata ruwantaq!-nispa. Kaynata pensaspan, ladonmanta hanpurani,
minata qariytawan wischuspa.

Kay calvariomanta llqqsimusqay p’unchaytaqmi ña Navidad cercapiña karan, huk

p’unchay arrierokuna mineral cargata alistachaqtinku; hampunaypaqmi iskay chunka
soleslla pakasqa karan, huk iskay chunkapitaq primusta almacenman prendarani.
Qoqawniyta alistani, moraya phasi, llama aycha timpu karan. Chhaynam
barrenderomanta socavonpi kashanankamam, arrierokunaq qepanta hampurani,
waway Martina huk chikan qoqaw q’epipusqalla. Kay arrierokunaq qhepanta
hamurani chay neqkunakamallam porque paykunaqa llipin cargamento mineralnintin
Yawri ladoman q’ewiyapuranku. Noqataq ripurani hoq viajerokunapuwan Santa
Rosaman, chaymantataq trenpi hampurani directo Qosqoman, chhaynatam kay
qhariymanta salvakurani.

Qosqoman chayamuspaqa, Wanchaqpi señora Chiwantitoq aqha wasinpi

cocineramanta empleakurani. Kusisqa thak, kay aqha wasipi llamk’ashaqtiymi, siete-
mesina ususiy Catalina naceran. Pay sapan ususillaymi llipin wawaykunamanta
kawsaq. Minamantachá riki kimsa otaq tawa killa unqoqña hamurani, chaymi killaku-
nallaman Catalinata wachakurani. Kay vidaman hamushaqtin huk tuta señora
Chiwantitu aqha wasinpi wayk’usharani, q’onchapi hatun mankakunapi unuta aqha
ruwanapaq t’impuchispa. Hinaspan ña primer wallpa waqaymanña, nanay qallarin,
chay nanaykunataqa ña noqa reqsiraniña. Nanay yapamoqtintaq q’onchamanta
hap’ipayukuspa qonqorcharusqa chakaykunata kicharani. Nanay ukhupi enqhepakus-
pa tanqashaqtiy, mana reparasqallay wawa lloqsiramun, chayqa chakay ukhupiña qa-
parqachashan. Entonces huk qara pataman churayuspan ladonman kumpayukuni.
Pero nanayqa qallaywashallan ña illarimunanpaqñam aswan nanaywan thaminniy llo-
qsimuran. Aqha wasiyoqtaqmi p’unchaytaña hamuran, hinaspan wawantinta riku-
ruwaspa alarmasqa churakuran:

-Entonces… manachu aqhata ruwaranki!—nispa.

75
Pero mate unuchata qowan, wawatataq bañarun. Wawataqmi mancharikunapaqraq
huch’uychalla karan, llamuyusqa seda monton chhullmiroq hinaman rikch’akoqraq.
Umachanpas papaya poqosqamanta aswan ñapuchallaña. Khaynatam bañarunku tra-
pukunawan allinta k’uyuruspataq –porque manam pañalniykunapas karanchu—hatun
q’onchaq k’iranman:

-Kaypeqa mana chirinqachu—nispa.

Kaypim kay angelito puñuran, huk p’unchay iskay p’unchay hasta kimsa
p’unchaykama; puñuspalla mana waqaqchu ni ñuñoqpaschu, manataq waqaqchu ni
ñuñoqpaschu, chayqa maynillanpi qhawayoq kani:

-Icha wañurunchu?—nispa.

Pero aunque sasachakuspapas samaychanqa lloqsimushallan, khaynam huk killakuna

kan wiñaychay hunt’anankama. Pero imaynapaq destino! Pobre waway
qhawaqkuman neqku:

-Kay wawaqa wañunqan—nispa.

Pero Señorninchispa voluntadninwan, wañuypa platon kashaspa, wañuyta desafían.

Kunantaqmi sapan wawalla qhawawanku consueloykutaq.

Kimsa watañam kanman karan iskaynin ususiykunawan kuska tiyasqay. Martinapas

hatunchañam karan ña kamachiykunatapas ruwaqña, Catalinataq allintaña
rimasharan. Chayllamanmi chay maldecisqa negado runa –sichus chaywan simiyta
qhellichani chayqa Señorninchis perdonawachun— cocinapi kashanaykama,
herq’echatachá riki qhamiyasharan chayqa calleman lloqsiramoqtin, ima llullawanchá
aparan, Santiagopi huk mistisa comadren llaqtanmanta pacha kasqa, chay wasiman
muchachamanta saqenanpaq. Chhaynatam taytan, huk tutamanta suwawaran Martina
wawayta calleman lloqsiramoqtin. Chinkasqanmantataqmi reparakurani ña
tardentaña, manataq tutakama rikhurimunchu chayqa mancharikuyta qallarini: Imataq
pasanri? Nispa. Chay tutataqmi waqayuspa, maytam mana riranichu paymanta ta-
pukoq: comisariata, hospitalta. Wanchaqpitaq llipin wasikunatachu hina tapukurani,
chay pachaqa mana kunan hina askhachu karan. Mana ima noticia kaqtinmi ña loca hi-
naña purisharani, pero tawa p’unchayninmanmi taytan Eusebioq encargon chaya-
muwaran, wawayki Martinaqa paywansi kashan, nispa. Seguro kay condenadoqa
waway maskhasqayta qhawawashallarantaq, chaymi mana allintaña rikuwaspa chay
encargota apachimuran.

Chay p’unchaymanta pachan mana imata wawaymanta yacharanichu. Ña chinkasqan-

manta iskay wata kanan kashaqtinñam, noticia chayamuwaran wawayqa chay señora-
puwan viajasqa Quincemil yunka ukhuta qori lavaderoman, qosanpa contratista kas-
qankama. Haqaypi seguro calormanta anemia unqoy qorapuran, chayamusqallanku-
manmi Hospital Lorenapi internasqa kasqa. Chhaynataq wikch’usqa mana peqpa visi-
tasqan karan chayqa, iskay semanallaman muruta contagiarapusqaku. Chhaynam
Martina wañun anemiawan muruwan mana peqpa rikusqan. Kay patronantaq Hospi-
talman internamusqan p’unchaymanta pacha, manaña hayk’aqpas paymanta tapu-
yukusqañachu. Khayna sapachallanmi mana peqpa rikusqan wañun, manallataqmi pi-
pas entierronta rikunchu, seguro morguepi chay empleadokuna sankhunman wik-
ch’uyapuranku. Ankhayna millaytam Martinay wañun taytanpa huchanpi. Sichus pay

76
mana suwawanman karan chayqa, ladollaypim payqa kashanman karan hinaspa hasta
kunankama compañashallawanman.

Martinaywan chay pasasqanmanta kay qhariypa uyan karanraqtaq San Jeronimokama

mamay neq rinanpaq:

-Catalinaq kawsasqanraykullapas, mantay suegra, Asuntawanmi allipunakoqta muna-

ni.

Imaynatachá convencerán tragota tomachispa, mamaymi Qosqokama hamuran

niwaqniy mana sapallay nak’arispa kanaypa, qhariypa ladonpi tiyasqa seguinallaypaq.
Hinaspan mamayta nirani:

-Mamáy, allinta qhawariy. Acaso qam yachankichu imaynatas kay qhari celawaq
maltratawaq chayta? Lo que es noqaqa manam paywanqa allipunakuymanchu, hacien-
dataña pagawaqtinkupas, porque chayta kawsasaq cruzniymi.

Chayta rimayullaqtiykuchu hina chay pacha mamay kutinpun watakunamanñam

karanpaschá tawa otaq soqta wata Gregoriowan ña watakunaña tiyashaqtiy, huk
amistadniykuna willawaranku Catalina wawaypa taytanqa, machasqallas pureq
p’unchay p’unchay, limosnero hina qolqeta mañakuspa Sicuaneq callenkunapi.
Chhayna machasqa purishasqanpis huk p’unchay wañusqa rikhuripusqa Sicuani
chakaq uranpi. Khaynatam wañusqa. Pay khayna niraq mana allin kay vidapi
noqawan karan, chay imachá pobre almanmanta. Pay wañun huchankuna q’epiyusqa
mana perdonasqa.

77
 IV

Wawacha kashaspa, ususiy Catalinaqa lliw unqoyllillañam karan, chaymi tukuy

momento atendispalla kashaq kani. Chaymantam Wanchaqpi aqha wasiyoq
aburrikuyta qallariran, hinaspan mana allin uyannta churawaran. Chayqa hoq aqha
wasita conseguimuni empleakunaypaq. Chhayna formapim picantería “Ch’uspi Car-
cel” señora Mercedeqta Puente Rosarioman ripurani. Chaypim huk allin tiempoña kas-
harani iskay wata hinapaschá aqhata ruwaspa extrakunata wayk’uspa. Chayqa Grego-
rioq wasintaqmi kay picanteriaq cercallan kasqa, paytaqsi ñawpaqmantaraq aqha to-
maqqa hamoqpuni. Hinaspan rikhurisqaymanta pacha qhawawashaq kasqa, porque
notasqa mana qhariyoq noqaq kasqayta. Chay picanteriayoq huk p’unchay unqorapoq-
tin, mana askha p’unchay hamuranchu, noqa sapallaytaq qhepakurani caserokunata
atendespa. Chay p’unchaykuna sapallay kashaqtiymi, Gregorio presentakamun hinas-
pan huk vaso aqhata invitawaran, chaywantaq noqa parlaq churakurani, imamantachá
kanpas. Pero khaynatam amistadta armarayku, chay p’unchaymanta pachan, sapa ku-
tin pay hamoq aqhatataq invitayta munawaqpuni. Khaynam amistadniyku wiñasaq,
confianzata hap’iriyku, maynin kutitaq ña turiyanakoqña kayku. Gregoriotaqmi chay
pacha noqapaq waway Catalinapaqwan pastelkunata chicharronta apamuwaqku rega-
lopi. Pero tiyaq ripusqayku p’unchaymanta pachan mana pastel ni chicharron kanchu.
Huk p’unchaytaq aswan confianzata hap’eqtiyku pay niwaran:

-Permisota mañakuy. Corpus San Sebastianta risunchis.

Chayqa dueñamanta mañakuni permisota San Jeronimo rinaypaq. Pero chay p’unchay
mana San Jeronimotachu ni San Sebastian Corpusmanchu riyku, porque Almudenapi
huk picanteriaman pusawan, chaypitaqmi iskay otaq kimsa platotachu hina mikhu-
yku. Chay platokunataqmi mana allin wayk’usqa karan, mana puntonpichu aderezas-
qa pero chicharronkunaqa allin kasqa, chaymi may chikan turiyaspa nini:

-Qam engañawaranki, mana allin wayk’usqa iskay platota mikhuyachiwaspa.

Gregoriomanqa ñawpaqmanta kunankamapas chicharron khuyayta gustan. Chaymi

aunque kaypi manaña atikoqtinpas, khuchichataqa uywaytapuni munarani; campon
nisitakun. Pero huk kutin sábado baratillopi rantispa khuchichata apamurani, cocina
punkullapin allin watasqata hap’eqpas kani. Hinaspan hatunchaña kashaspa kay arre-
cha khuchi kacharirukuspa huk autowan saruchikun.

Chay pacha Gregorio chay picanteriaman invitawashaqtin, mikhuruspa tomachiwan

iskay kimsa caporal frutilladata; chaymantataq aqhata cervezayoqta. Noqataqmi chay-
llawan t’ili machasqa karapuni. Noqaqa manam t’iliyay machaq warmichu kani, qhari-
nwan ukyaq mana atinakama, chaymantataq maqanakoq. Sapa tomaqtiymi cuerpo wa-
ñusqaq hina churakun, noqataqmi montoyusqa rumipas kayman hina kani. Chhayna-
chá seguramente chay pacha kani, chaymi chay tuta derecho wasinta q’epiwaran, pay-
pa ladonpi paqarisnintinkamam puñunaypaq. Ankhaynatam kay qhariypa wasinta
primera vez saruyurani. Chaymantaqa señora Mercedespa picanterianta riniraqmi,
pero pisi p’unchaykunallaña porque Gregorio niwaran:

-Licenciata mañakamuy hinaspa hampuy, kaypim tiyasunchis chaypaqmi ña warmiy-

ña kanki.

A ver, noqataq ima niwasqanta ruwaq kani zonza hina, kay qhariman churakunaypaq!
Chayqa chhayna licenciata mañakumullanitaq kimsa p’unchaypaq. Chayq kasqan

78
p’unchaychu hina, waway aysarisqa hampuni –chay pachataq ña hatunchaña karan—
puñunayta ima chayllaytaqmi karanpas: puñunay wawaypuwan.

Imapaqtaq, Taytacha renegachiychá kanman, falsopi rimaqtiyqa. Mana chayqa

ruwakuyta atikunmanchu. Imapaqtaq Gregorio askha kutiña maqawanku noqata usu-
siytawan hasta fustanllapi puñunamanta para tutantinman qarqowaspanku, chaywan-
pas paywanpas allillanmi kashayku, aunque maqanakuspaña, k’aminakuspaña. Ususi-
ytapas qallariy p’unchaymanta pachan siempre preocupacionwanpuni qhawan. Ku-
nanpunipas “waway” ninmi. Llamk’asqanpas siempre noqaykupaqpunim karan. Tiya-
yta qallarishaqtiykupas ña payqa fabrica Waskarpiña llamk’asqa barredormanta. Cha-
ymi maynin kuti alabancioso hina neq:

-Carajo, waskarinu noqaqa kani, mediota ganaspapas, pero seguro.

Kay fabricapi llamk’arinraqmi huk watakuna chayllaman rimay qallarin fabricam

wisq’akunqa nispa. Chhayna rimashasqankupin, fabrican wisq’apunqa neqtinku Gre-
gorio preocupasqa churakun, chayllaman wisq’arapunkupuni. Fabricata wisq’apoqti-
nku noqaykoqa Puente Rosariollapi tiyasharayku. Fabrica llamk’ashaqtintaqmi noqaqa
wasillapi kaq kani wayk’uspa, pero aqha wasitaqa señora Mercedeq yanapaq reqpuni
kani sut’uchin qowananrayku, wallpaykunapaq qowiykunapaq, uywaytataqmi qallari-
rani. Gregoriowan tiyasqay p’unchaymanta pachan qowiykuna wallpaykunaqa kanpu-
ni. Pay fabricata saqeqtintaq, maynillanpi ima construccionpipas llamk’aq, wasi ruwa-
ypi llamk’ayqa tukukullaqpunita chayqa llamk’anata maskhaspa p’unchaykunata pa-
sayta qallarin. Khaynam chay pachamanta pacha mana trabajo fijoyoq qhepakapun,
peonmanta ofrecikoq reqtintaq, rechazanpoqku, otaq nimoqku “hoq kaq semanata ku-
timuy” otaq “hoq kaq quincenata”. Khayna p’unchaykuna kashaspan, amistadniyku-
naman huk p’unchay willarani, chhaynam qhariy kashan nispa. Paykunam mercado
centralpi chupu qhatukuna karanku, señora Mercedespa clientenkuna, paykunamanmi
nirani:

-Noqapas kaypeqa manam gananichu, sut’uchillapim pagawan animalchaykunapaq.

Entonces niwaraku:

-Qamqa allintataq wayk’uyta yachanki, imanaqtinmi mana paqareqmanta imachallata-

pas wayk’unkichu? Hinaspa noqayku campochata qosaykiku ladoykupi mikhunayki
qhatukunaykipaq.

Chayqa paqareq p’unchaymanta pachan manaña picanteriata ripuranichu, Catalina

wawallayta hatunchaña kashaq payllata kachaq kani imallapipas yanapamunanpaq.
Pero sut’uchipi pagon qomusqan, noqaman qomuwasqan aswan kuskanninraq kasqa.
Noqataqmi chay tutamanta mercado Qasqaparuta rini, mikhuna sección qhawaqlla,
imayna wayk’usqa kan chay yachanaypaq. Mikhuni huk plato tarwi uchuta soltero-
tawan. Mikhunakuna negociota rikuspataqmi animasqa kutimuni, pensaspa picantería
cocineramanta mikhuna negocianteraman tukupunaypaq. Chayqa alistakuyta qallarini
kimsa p’unchay mercadota mikhuna mankantin rinaypaq. Manataq allin platoykuna
karanchu lliw t’oqo t’oqo ch’añasqa. Chaymi comadrey Rosa Salasmanta mañakurani
kimsa fierro platota iskay cucharakunata. Imatawanchá ruwaranipas, pero tawa p’un-
chayninman mankay q’epiyusqa rirani. Plazapi rikhureqtiytaqmi amistadniykuna
wakhawaranku, iskayninku ukhupi campochata qowaspankutaq, mankaypa ladon-
man colocawaranku.

79
Calleman plaza kaq, manam karpa ni mesa vendenapaq karanchu. Khaynataq lliw
cosaskuna vendenapaq pampallapi kaq; plazataqmi doce pasaykama runamantaqa
hunt’a karan. Chay primer p’unchay doce pasaykama mana huk platotapas
venderanichu, chaymanñam iskay runakuna, peonkuna hina, tawa platota
mikhuranku. Chay hamunku pisqachus personakuna, viajerokunachu hina kanman
karan, pero mana karanchu platokuna servinaypaq chayqa amistadniykunamanta
mañakuni. Chhaynam kay viajerokuna huk platonku mikhunku, yapata
mañakuwaqtinkutaq manañ llipinkupaqñachu aypan; chay pachataq huk plato chupi
warku valeran. Mikhuna apasqay chay pacha isaky vendeyllapaq kasqa, chaymi
amistadniykuna niwaran:

-Aveschu? Suertellawan qallarinki! Paqareqpaq aswan hatun mankapi wayk’umuy.

Chhaynata qallarini aswan haykoq mankapi wayk’uyta; primer p’unchay almuerzaq

peonkunataq sapa p’unchay hamuyta qallarinku, clienteyman tukuspa, hinaspa hoq
peronkunatawan apamuyta ultimotataq formalta niwanku:

-Sapam noqallaykupaq wayk’umuy.

Chay p’unchaymanta pachan, mercadotaqa manaña sapa tutamantachu req kani

docellataña, kuskan p’uchaypi semana horata calcularisqa. Pero manataq envidia,
faltanchu cristianokunaq kay pachapi rikhurisqanmanta pacha chayqa, hinaspapas tuta
p’unchay wiñashan enteropi aun Diosninchispa uyanpunipas. Amistadniykuna sapa
p’unchay mercadoman mikhuna q’espisqaypaq fijo caserokunayoqta rikuwaspankum,
envidia paykunapi wiñayta qallarin, aburrikuytataq noqawan paykunaq ladonkuman
risqaymanta qallarinku, hinaspan sapa faltawaqtin manaña platonkuta cucharankuta
mañayta munawankuchu. Entonces chay p’unchaymanta pachan, llipin caseroykunata
ña pensionistaykunata hinaña karan chay nirani:

-Chaymantan ripusaq, envidiakuwashankum.

Hinaspan mikhuna sección kantunta t’oqseq kani.

Khaynam kay cosaskuna pasaran, mikhunata vendeyta qallarireqtiytaqmi, sulpakuy

almakunaman ña aliviomantaña kaq kani negociowan. Manataq llamk’ana fijochu kaq
Gregoriopaqpas, chayqa paypas q’epiyta qallaripun.

-Callepi llamk’anaqa seguron -neqmi Gregorio.

Pero negocio ruwasqay p’unchaymanta kunankama mana imaymanapaqñachu

Gregorio wasallan. Ña noqapas imayna centavokunallatapas sut’uchimuniña
wiksaykupaq.

Mikhuna negocio kusa allin kashaqtinmi, huk p’unchay concejo empleadokuna

llipinku guardiakuna hina uniformasqa licencia municipalta mañakuyta qallarinku.
Noqa manataq imas kay licencia municipal karan chayta yacharanichu chayqa
rishallaq kani vendeq. Hasta huk p’unchay chay kasqan municipalkunallataq
mankaykuta platoykuna requisayta qallarin. Papelniyoqkuna concejoman multata
pagaspanku horqokanpunku cosasninkuta, noqaqqa chay pacha manataq ima papelniy
karanchu chayqa, mana mankaykunata platoykunata horqoyta atimunichu hasta
kunankama. Kunankamapas llakikuniraqmi soqtantin fierro platoykunamanta,
chaykunaqa cuestanmi riki. Chay pasasqamanta noqaqa reqraqmi kani mikhuna

80
vendeq chay municipal alqokuna pakallanpi vendeq. Pero huk p’unchay seguro
almakunaq castigonmanta hap’irachikuni. Chay p’unchayqa karan chayayusqallayman
caseroykunaq hamunanta suyashaqtiy, qonqaylla huk municipal esquinamanta
rikhuriramun hinaspa mana tiempo mankantin escapanapaq karanñachu. Chay
municipaltaq niwan:

-Carajo! Upachu kanki? So gran puta india!

P’un, p’un, mankata hayt’arparin, sarurparintaq platoykunata, puro sañu p’ukukunam

karanpas; platokunata p’akisqata, mikhunata pampapi rikuspan, auxilita qaparispa
mañakuni municipaltaq cheqnikuy colerapi. Huk chayninta pasaq mistisakunataq
ninku:

-Abusivo! –nispa.

Dios perdonawachun, chay rato cheqnikuypi Yawar t’impushaqraq municipalta

wañurachiytaraq munarani. Imatam chay cristianota mankakuna ruwaran hayt’anan-
paq? Nada! Imanaqtinmi mana noqatachu hayt’awaran? Chay colera pasaqtinmi ma-
naña mercadotaqa kutiraniñachu. Chakratañataq req kani qowikunapaq q’achu pallaq.
Chaytataqmi vendeq kani tardenta, rasphiyaykuy qallariyllata Limaqpampa esquinapi.
Chay horatam askha warmikuna lloqsimoqku qowikunapaq q’achu vendeq, chaypaq-
taq mana ima atajo karanchu.

Puente Rosariopi Gregoriowan ripusqay p’unchaymanta pacham tranquilo tiyaq ka-

yku. Huk wasicham karan Gregorio warmin kawsashaqtin ruwasqanraq, huk kan-
chunpitaqmi karan chaypin sapallayku tiyarayku, pero ladonpim karan kanchu huk
soldadoq tiyasqan. Chay soldadoq warminmi arrecha pendencierallaña karan, primer
p’unchay rikuwasqanmantam soldadontapas qechuyman karan hinaraq enemigay-
manta hap’ikuwaran. Chhaynam qallariran mana tukukoq p’unchaykun, maqanakuy
k’aminakuy. Kay warmiwanmi imachallamantapas maqanakunallapaq kaq. Ima cosas-
llamantapas uyarichimuwanqapuni, noqataqmi aswan rakhun k’amiywan kuticheq
kani, hinaspam rachunayukuspa, chukchaykumanta chutanayukuspa maqanakuspa
tukoq kayku. Pero eso sí, arrecha pendencierapaqqa noqapas aswan pendencieram
kani. Pobre mistisacha thuta hinan karan, bultolla, mana ima kallpayoq. Chaymi cole-
raq hap’isqan, may kuti chukchamanta hap’iruspa pampapi aysakachayoq kani:

-Chaywanqa escarmentanqachá—noqa ukhupi nispa.

Pero nada; aswan lisa, unqosqa alqo hina. Chaymi askha kuti guardiakunaq puestonta
queja pasaq chayarayku. Chay wasimantaq noqaqa manam ripuyta munaranichu, pero
hu p’unchaymi Gregorio mancharikuran coleraymanta huk unqoy qoruwaqtin. Qallu-
ymi punkiruran simiy hunt’anankama hinaspan mana ni rimaytapas atiranichu ni tho-
qayniy millp’uyuytapas. Entonces Gregorio apawaran hina unqosqataraq hoq Qoripata
wasiman, chaypiña qhaliyarani chay unqoymanta envenenamiento por colerinas kas-
qa. Chay wasipas hoq kanchunllataqmi karan, kunan militarkunaq wasin kashan chay.
Huk ch’ukllan Gregorioq allichasqan kasqa, chay wasinmantan sapa domingom due-
ñonpa kamachinkunapi llamk’amunan kaq, chay señorataqmi rakhun kunka qhari
hina karan. Kay señoran mana Gregorioq huk domingon rirusqanmanta ch’ukllanta
desocupachipuwaranku, hinaspan ripurayku Dolorespataman huk barraca Gregorioq
conseguiusqanman.

81
Dolorespatapi tiyashaqtiykum Gregoriowanqa casarakuyku. Payqa ña iskay
warmiwanña tiyasqa, pero iskayninku wañupusqaku, chaymi colerinawan
unqoshaqtiy mancharisqa kan, hinaspan compadren Leocadio niran:

-Compadre, sichus warmiyki bendecisqa ladoykipi tiyanqa chayqa, manam

wañunqachu, casarakuy.

Entonces manataq noqapas ñawpaq qhariywan casadachu karani chayqa, ni paypas

casadochu karan ni mayqen kaq tiyasqan warmikunawan chayqa niyku:

-Icha allinchu kasunman, casarakuspanchis? Bueno, bendicionta chaskimusunchis.

Khaynatam casarakunaykupaqqa yuyayurayku. Casamientoypeqa imapas allinmi

karan. Astawanqa yuyan Gregorioq chaymanta pacha niwasqantam:

-T’uru ñusqhon warmi.

Padrinoykuta casamientoykupaq conseguishaqtiykum, fechata fijarayku casamiento

p’unchaypaq, hinaspas anchhupuran kimsa tawa killa, mana umayman rezokuna
haykuyta ateqtin, sapa p’unchaymi yachacheqpas kawanku.

Casarakusqay qhepamanqa, mercado Wanchaqtam mikhuna negocio ruwaq kutini,

chaypim kunan actual llamk’ashani, chaypipas kallantaqmi fijo clienteykuna, paykuna
kanku primus mecanicokuna mercado pichaq empleadokuna. Kay mercadotaqa riyta
qallarirani barraca Dolorespatamanta wikch’unpuwashaqtinkum. Chay pacha
chaymanta cosasniykuta wikch’uspa qarqopuwashaqtinkun, seguro waqaqta rikuspa
compasionpim huk wiraqocha gringo niwaran:

-Anda vivir galpón—nispa.

Kay galpontaqmi papa ukhupi karan. Chaypim huk p’unchaykuna acomodakurayku.

Chaymantaña kay tiyasqayku wasita allicharayku chay pachaqa lliw urmayusqan ka-
ran. Qoripatataqmi chay pachaqa crakrallam karan.

Mercado Wanchaqpas huch’uychallam karan, chaymantañam hatunyachinku. Pampa-

man hatunyachishaqtinkun negocioy ruway riyta qallarirani. Chaymi antigua kani hi-
naspapas lliw reqsiwanku, chaypipas huk tiempo kashasqaymanñam licenciata ma-
ñakullankutaq pasaq negocio ruwaqta. Licenciata mañakamoqtinkutaqmi casaramien-
toy papelta horqomuni, pero chay pacha kay papelta horqoyta munaqtiymi mana con-
vento padrekuna sutiykuta libropi tarirankuchu. Hinaspan sapa p’unchay tapoq req
kani, iskay killa hina, hinaspan ultimomanña padrekunapasi sapa p’unchay rikuwaspa
sayk’usqa kankuman reqchakoq, casamiento papelniyta qomuwanku. Chaywanmi li-
cenciata vendenaypaq horqorani, hinaspan carnet de sanidadta qomuwanku. Mercado-
pi vendesqaymantataqmi sisata paganay sapa p’unchay concejoman iskay sol pisqa
realta.

Ñawpaqqa sapa p’unchaymi req kani mercadota mikhuna negociontin, pero tawa wa-
tañam martes vierneslla rini. Kunanqa manañam negocio resultanñachu, lliw recado-
kunam cielokunapiraq mana ganancia kanñachu. Mana negocio mikhunantin merca-
dota rini chayqa botella rantiymanmi dedicakuni reqsisqaykunaq tiendanmanta kay
Qoripatapi Santiagopi maynin kuti Gregoriopuwan, maynin kutitaq noqa sapallay bo-
taderota rini botellakuna fierrokuna maskhaq. Trabajosom rillankutaqmi hoqkuna hi-
naspan maqanakuy ima kan carro basurero cargantin chayamusqan rato, aunque
suertemantam aswan cosaskuna tariy. Rantisqay botellakunatan Gregoriowan palla-
musqaykutam, acewan escobillawan maylliruspa sábado baratillopi vendenpuni. Huk

82
botella maynin kuteqa tawa solpi imam vendekun. Qolqey capitalniy kaqtinqa p’acha
negociotam ruwayman, doctorkunamanta usasqa p’achata rantimuspa, sábado barati-
llopi vendeyman. Rikunin salidan chaypaq kan, hinaspa ganakun, aunque manañam
chayta ruwayta atiymanñachu hinaspapas manam educacionniy kanchu, kallpaytaqmi
wañupushan wasi k’uchuman montowaspa, pisitañam muyukachashanipas.

Kay ultimo tiempokunataqmi tutantin allinta puñushaspan mana kallpantin

hataripuni, chaka ch’upayta totalmente sayk’usqa, tutantinpasi leguan leguanta
puriyman karan hinaraq. Seguro espíritu almay ña puriyta qallarinña, porque pusaq
wata wañunanchispaq faltashaqtinsi almanchis puririyta qallarin, kawsay vidapi
maypim mana puriranchis chaykunamanta chakinchispa yupinta pallaspa. Chhaynas
pobre almanchis haqay niraq kutita sayan maypichá imay niraq descuidadollapipas
sirana agujata pampaman urmachiranchis chaypis penan. Chaymi agujata siraspapas
otaq zurcespapas sumaqllata manejana. Khaynachá riki almay ña puririyta qallarinña,
chaymi ch’upaykuna sayk’usqalla illarin.

Fin

83
 Glosario

Acopia : Actual distrito de la provincia de Acomayo, departamento del

Cusco, Perú.

Alcalde Varayoq : Autoridad tradicional de una comunidad indígena.

Alcanzo : Ceremonia ritual de ofrenda a las deidades andinas a cambio de

favores y beneficios que se espera recibir de ellas.

Alqamari : Atahorma. En la tradición andina es el mensajero entre los

hombres y las deidades míticas.

Apacheta : Lugar situado en las cimas de las montañas y cerros por donde
pasa un camino, y en donde todo caminante deposita una piedra,
especialmente traída para tal efecto, en una ceremonia mágica
mediante la cual ha de recuperar la fuerza perdida en el camino.

Arariwa : Cuidador de sembríos.

Arrecha : Adicta a los placeres sexuales.

Arrendire : Campesino que posee una determinada cantidad de tierra de

propiedad del hacendado, a cambio de la prestación de trabajo
gratuito por un número determinado de días al mes, en beneficio
directo del hacendado.

Apu : Literalmente: Señor. Refiere a una deidad andina poderosa que

habita en los cerros y montañas y lleva el nombre de los cerros en
que mora. Es protector de hombres, animales y cultivos que estén
en su territorio, o que recurran a él.// Unidad socioeconómica
andina, constituida por un grupo de personas ligadas entre sí por
un sistema de parentesco y que poseen un ámbito territorial
común.

Awki : Categoría de espíritus de las montañas, tienen menor jerarquía

que los Apus. Llevan los nombres de las montañas en que habitan.

Cargo : Encargo religioso consistente en la realización de ceremonias

organizadas y/o solventadas por un miembro de la comunidad.

Condición : Término que se refiere a las diversas formas de servidumbre que

el hacendado impone a los campesinos que dependen de su ha-
cienda.
Costado : Palabra castellano utilizada en quechua para referirse a la neumo-
nía.
Chanaku : Término de parentesco quechua para diferenciar de todos los hijos
al último, por la importancia de su rol económico: mantener a sus
progenitores cuando estos sean ancianos.
Chakrakamayoq : Literalmente: el que ordena en los campos de cultivo. Es la perso-
na idónea y versada en el conocimiento de los fenómenos climáti-
cos, por lo general también es brujo y consulta mediante la coca el
movimiento de ciertas estrellas, para determinar los días en que
toda la comunidad debe sembrar o cosechar.
Chakrakuy : Literalmente: el que hace la chacra. Denominación que se da al

84
 dueño de la chacra que ha fijado una fecha especial para trabajar
sus campos con la ayuda recíproca de otros campesinos. Se da solo
a nivel de campesinos indígenas.
Chikchi : Literalmente granizo. Término que indica también a tres deidades
masculinas dotadas de poderes y sabiduría terrible y malévola.
Chupi qhatu : Mujer que hace negocios vendiendo comida a precios baratos.

Dame-lawa : Insulto. Término despectivo que se da a una mujer indígena que

adopta actitudes de mestiza.
Despacho : Ceremonia ritual de ofrenda a las deidades. Es sinónimo de Alcan-
zo, mesa, pago a la tierra.
Estrella : Palabra castellana usada en quechua para referirse al destino de
una persona.
Gentil machu : Masculino, son espíritus malignos que habitan en los recintos de
origen prehispánico. Se les identifica con las momias.
Gentil paya : Femenino de gentil machu.

Hanaq pacha : Mundo superior. El mundo donde habitan las deidades cristianas.

Hampeq : Curandero. Persona que cura mediante medicinas tradicionales y

ceremonias mágicas.
Hatun llaqta : Ciudad, pueblo grande habitado por mestizos.

Inka : Personaje mítico que representa a la época anterior a la conquista

española.
Inkarrey : Personaje mítico que simboliza un principio unitario que ha de re-
gresar un día para restaurar el orden perdido en la conquista, me-
diante la inversión simétrica del actual orden. Con la conquista es-
pañola del Tawantinsuyo los indígenas perdieron su posición pri-
vilegiada para ser sometidos, por lo que con el regreso del Inka-
rrey ellos recuperarían su antigua posición.
Icchu : Paja, planta gramínea de la puna.

Illa : Imagen. Representación en piedra tallada de animales u otros se-

res, para ser utilizados con fines mágicos o como amuletos.
Illapa : Relámpago. Personaje mítico que transmite las decisiones de las
deidades superiores.
Ipay : Término de parentesco quechua que designa a la hermana del pa-
dre: tía paterna.
Kanka : Carne asada en la brasa del fogón.

La mar qocha : Mar.

Layqa : Brujo, hechicero.

Laymi : Parcela de tierra que es cultivada en forma rotativa cada cierto

tiempo.
Lawa : Sopa de maíz o de chuño, que es el alimento cotidiano e indispen-
sable en una familia de campesinos indígenas.
Mama qocha : Laguna. Deidad femenina que habita en una laguna.

Mal viento : Shock de aire.

Marka : Deidad protectora personal de un individuo.

85
Matacaballo : Caballo con ulceraciones en el lomo.

Mink’a : Intercambio de trabajo por trabajo.

Misti : Mestizo, que no es indígena.

Misticha : Misti empobrecido, o niño mestizo.

Mozo : Indígena que adopta comportamiento de misti.

Mocito : Mozo pobre, que no alcanza a ser pobre.

Ñawpa : Antiguo, referente al tiempo de los Inkas.

Ñawpa machu : Los hombres que vivieron en la etapa anterior a la nuestra.

Ñawpa wasi : Literalmente casa antigua. Recintos de origen precolombino.

Pachamama : Madre tierra, deidad de origen precolombino aue representa la fe-

cundidad y que habita dentro de la tierra.
Pacha tierra : Deidad malévola y perversa que habita en el mundo de abajo.

Paqo : Mago, tiene mayor categoría que el layqa. Es el que se comunica

con las deidades.
Partido : Palabra castellana utilizada en quechua para referirse a la persona
cercana, amiga o pariente que pertenece a la misma colisión.
Pasatiempo : Asistente de capataz. Controla el trabajo de los peones.

Penante : Espíritu maligno, representa a un ser humano que después de

muerto continúa vagando condenado a sufrir castigos durante su
otra vida.
Pelo : Acto de sorprender al ladrón de ganados con el cuerpo del delito.

Pongueaje : Servicio personal prestado por un campesino en la casa hacienda.

Pongo : Campesino que realiza el pongueaje.

Puma awki : El puma como animal sagrado de los Apus.

Pallapero : Viene de palla: recoger. Se refiere al que cosecha los productos.

Qollori : Lo que no es fecundo.

Qolla : Indígena del altiplano.

Qonchu : Borra de chicha de maíz.

Q’oya : Variedad de paja muy resistente.

Qorito : Niño, infante. Está castellanizado pero su raíz es quechua.

Raki : Tinajón de boca ancha que se utiliza para la fermentación de la

chicha.
Rit’i : Literalmente nevada. Refiere a la deidad femenina que habita en
la nieve.
Runa : Hombre indígena de la cultura quechua.

Runa chacarero : Refiere al campesino indígena.

86
Runa simi : Literalmente idioma del hombre, refiere al idioma quechua.

Saqhra : Diablo, demonio.

Samincha : Rito consistente en asperjar y soplar a las deidades ofrendándoles

en pequeñas porciones parte de los alimentos que van a consumir.
Salado : Desgraciado, sin suerte.

Surunpi : Refracción de la nieve y su efecto.

Sut’uchi : Basofia resultante de la jora de maíz, cebada, chuño molida que se

cierne de la chicha.
Tayta : Literalmente padre, término extensivo también a toda persona
mayor respetable y querida.
Taytacha : Refiere al Dios cristiano.

T’inka : Rito de ofrenda, invitación y cariño para demostrar afecto.

Taparaku : Mariposa nocturna que cuando entra a una casa indica desgracia.

Ukhu pacha : El mundo de abajo, habitado por seres minúsculos y protectores

locales. En este mundo habita también una deidad de origen cris-
tiano, el supay.
Wanthi : Buba.

Wayka : Trabajo en común.

Wayllares : Reserva de pastos para ganado.

Wiraqocha : Literalmente señor. Término que se utiliza al dirigirse o referirse a

un mestizo.
Yana machu : Literalmente: viejo negro, refiere al tren.

87