Está en la página 1de 15

Hunt’a rimaypa t’aqankuna – Categorías gramaticales

Sutiq rantin – Pronombre


Son aquellos nombres que reemplazan al sustantivo propio y común dentro de una frase u oración
Gramatical, los pronombres cumplen la función del sustantivo, adjetivo o adverbio.
Es variable, tiene tres accidentes: Género, número y persona.
Clasificación:
❖ Sutiq rantinkuna – Pronombres personales
❖ Kayniyoq sutiq rantinkuna – Pronombres posesivos
❖ Reqsichiq sutiq rantinkuna – Pronombres demostrativos
❖ Tapukuq sutiq rantinkuna – Pronombres interrogativos
❖ Mana chaninchaq sutiq rantinkuna – Pronombres Indefinidos
➢ Cheqaqmanta – afirmativo
➢ Mana cheqaqmanta – negativo
Yachachiq: Ellenka Condorhuamán Y.
1. Sutiq rantinkuna – pronombres personales

Runa - Yupa - Número: Runa -


Persona Ch'ulla - singular Persona Yupa - Número: Askha - plural
1° Noqa - Yo Noqanchis - nosotros (Incluyente)
2° Qan - Tú 1° Noqayku – solo nosotros (Excluyente)
2° Qanquna - ustedes
3° Pay - él, ella 3° Paykuna - ellos (as)
También en el quechua se cuenta con otros pronombres especiales, que le dan sentido
reiterativo como: kiki (mismo), puni (indefectiblemente), estos se forman utilizando los
morfemas de los pronombres posesivos: y-yki-n, nchis-yku-ykichis-nku.
Yupa -
Número Runa - Persona Kiki = mismo
1° Noqa kikiy = yo mismo
Ch'ulla - 2° Qan kikiyki = tú mismo
Singular 3° Pay kikin = él, ella mismo (a)
Noqanchis kikinchis = nosotros mismos (I)
1° Noqayku kikiyku= solo nosotros mismos (E)
Askha - 2° Qankuna kikiychis = ustedes mismos
plural 3° Paykuna kikinku = ellos mismos
Yachachiq: Ellenka Condorhuamán Y.

Yupa - Runa -
Número Persona Puni = indefectiblemente
1° Noqapuni= indefectiblemente yo
2° Qanpuni = indefectiblemente tú
Ch'ulla -
singular 3° Paypuni = indefectiblemente él, ella
Noqanchispuni = indefectiblemente nosotros (I)
1° Noqaykupuni= solo indefectiblemente nosotros (E)
2° Qankunapuni = indefectiblemente ustedes
Askha -
plural 3° Paykunapuni = indefectiblemente ellos
2. Kayniyuq sutiq rantinkuna –
3. Reqsichiq sutiq rantinkuna – pronombres
pronombres posesivos demostrativos
❖Indica pertenencia, posesión de las cosas,
Señala a persona, animal o cosa, refiriéndose a ambos
personas y se forma agregando los morfemas “q”
géneros masculino y femenino.
, “pa”. Se declina en genitivo los pronombres
personales para convertirlo en pronombres
posesivos.
q --- cuando termina en vocal Ch'ulla - singular
pa --- cuando termina en consonante
Kay = este, esta, esto
Ch'ulla - singular Chay = ese,esa, eso
Noqaq= mío (a), de mi Haqay = aquel, aquella, aquello
Qanpa = tuyo (a), de tí
Paypa = suyo (a) de él, de ella
Askha - plural

Askha - plural Kaykuna = estos,estas,


Noqanchispa = nuestro, de nosotros (I) Chaykuna = esos, esas
Noqaykuq= nuestro, de nosotros (E)
Qankunaq = vuestro, de ustedes Haqaykuna = aquellos, aquellas
Paykunaq = suyo, de ellos Yachachiq: Ellenka Condorhuamán Y.
RUNAQ SEQ’EKUNA- Morfemas personales
SUTIQ KUNAN RIPUQ PACHA(PI) ÑAWPA PACHA HAMUQ
RANTINKUNA PACHA(PI) ra PLUSCUAMPERFECTO --sqa PACHA(PI)
Noqa ni rani sqani saq
Qan nki ranki sqanki nki
Pay n ran **sqa nqa
Noqanchis nchis ranchis sqanchis sunchis (I)
Noqayku yku rayku sqayku saqku (E)
Qankuna nkichis rankichis sqankichis nkichis
Paykuna nku ranku **sqaku nqaku

Kunan Pachapi = Tiempo presente Ripuq pachapi = Tiempo pasado

Ñawpa pacha Pluscuamperfecto = Tiempo pretérito pluscuamperfecto

Hamuq pachapi = Tiempo futuro Sutiq Rantinkuna = Pronombres

Pasado: acción no terminada, imperfecta y la terminación es …....aba


Pretérito Pluscuamperfecto: acción terminada cuya terminación es…...había ….ajado

Yachachiq: Ellenka Condorhuamán Y.


Kunan pacha Ripuq pacha
pukllay = jugar pukllay = jugar
Noqa pukllani = Yo juego Noqa pukllarani = Yo jugaba
Qan pukllanki = Tú juegas Qan pukllaranki = Tú jugabas
Pay pukllan = Él (ella) juega Pay pukllaran = Él (ella) jugaba
Noqanchis pukllanchis = Nosotros (as) jugamos Noqanchis pukllaranchis = Nosotros (as) jugábamos
= Sólo Nosotros(as)
Noqayku pukllayku = Sólo Nosotros (as) jugamos Noqayku pukllarayku
jugábamos
Qankuna pukllankichis = Uds., juegan Qankuna pukllarankichis = Uds., jugaban
Paykuna pukllanku = Ellos juegan Paykuna pukllaranku = Ellos jugaban

Ñawpa pacha pluscuamperfecto Hamuq pacha


pukllay = jugar pukllay = jugar
Noqa pukllasqani = Yo había jugado Noqa pukllasaq = Yo jugaré
Qan pukllasqanki = Tú habías jugado Qan pukllanki = Tú jugarás
Pay pukllasqa = Él (ella) había jugado Pay pukllanqa = Él (ella) jugará
= Nosotros (as) habíamos
Noqanchis pukllasqanchis Noqanchis pukllasunchis = Nosotros (as) jugaremos
jugado
= Sólo Nosotros (as) habíamos = Sólo Nosotros(as)
Noqayku pukllasqayku Noqayku pukllasaqku
jugado jugaremos
Qankuna
= Uds., habían jugado Qankuna pukllankichis = Uds., jugarán
pukllasqankichis
Paykuna pukllasqaku = Ellos habían jugado Paykuna pukllanqaku = Ellos jugarán

Yachachiq: Ellenka Condorhuamán Y.


Kunan pacha Ripuq pacha
pichay = limpiar pichay = limpiar
Noqa pichani = Yo limpio Noqa picharani = Yo limpiaba
Qan pichanki = Tú limpias Qan picharanki = Tú limpiabas
Pay pichan = Él (ella) limpia Pay picharan = Él (ella) limpiaba
= Nosotros (as)
Noqanchis pichanchis = Nosotros (as) limpiamos Noqanchis picharanchis
limpiábamos
= Sólo Nosotros (as)
Noqayku pichayku = Sólo Nosotros (as) limpiamos Noqayku picharayku
limpiábamos
Qankuna pichankichis = Uds., limpian Qankuna picharankichis = Uds., limpiaban
Paykuna pichanku = Ellos limpian Paykuna picharanku = Ellos limpiaban

Ñawpa pacha pluscuamperfecto Hamuq pacha


pichay = limpiar pichay = limpiar
Noqa pichasqani = Yo había limpiado Noqa pichasaq = Yo limpiaré
Qan pichasqanki = Tú habías limpiado Qan pichanki = Tú limpiarás
Pay pichasqa = Él (ella) había limpiado Pay pichanqa = Él (ella) limpiará
= Nosotros (as) habíamos = Nosotros (as)
Noqanchis pichasqanchis Noqanchis pichasunchis
limpiado limpiaremos
= Sólo Nosotros (as) habíamos = Sólo Nosotros (as)
Noqayku pichasqayku Noqayku pichasaqku
limpiado limpiaremos
Qankuna
= Uds., habían limpiado Qankuna pichankichis = Uds., limpiarán
pichasqankichis
Paykuna pichasqaku = Ellos habían limpiado Paykuna pichanqaku = Ellos limpiarán

Yachachiq: Ellenka Condorhuamán Y.


Kunan pacha Ripuq pacha
takiy = cantar takiy = cantar
Noqa takini = Yo canto Noqa takirani = Yo cantaba
Qan takinki = Tú cantas Qan takiranki = Tú cantabas
Pay takin = Él (ella) canta Pay takiran = Él (ella) cantaba
= Nosotros (as)
Noqanchis takinchis = Nosotros (as) cantamos Noqanchis takiranchis
cantábamos
= Sólo Nosotros (as)
Noqayku takiyku = Sólo Nosotros (as) cantamos Noqayku takirayku
cantábamos
Qankuna takinkichis = Uds., cantan Qankuna takirankichis = Uds., cantaban
Paykuna takinku = Ellos cantan Paykuna takiranku = Ellos cantaban

Ñawpa pacha pluscuamperfecto Hamuq pacha


takiy = cantar takiy = cantar
Noqa takisqani = Yo había cantado Noqa takisaq = Yo cantaré
Qan takisqanki = Tú habías cantado Qan takinki = Tú cantarás
Pay takisqa = Él (ella) había cantado Pay takinqa = Él (ella) cantará
= Nosotros (as) habíamos = Nosotros (as)
Noqanchis takisqanchis Noqanchis takisunchis
cantado cantaremos
= Sólo Nosotros (as) habíamos = Sólo Nosotros (as)
Noqayku takisqayku Noqayku takisaqku
cantado cantaremos
Qankuna takisqankichis = Uds., habían cantado Qankuna takinkichis = Uds., cantarán
Paykuna takisqaku = Ellos habían cantado Paykuna takinqaku = Ellos cantarán

Yachachiq: Ellenka Condorhuamán Y.


4. Tapukuq sutiq rantinkuna – Askha = plural
pronombres interrogativos Pikuna? = ¿Quiénes?
Imaynakuna? = ¿Qué cosas?
Ch’ulla = singular
Maykuna? = ¿Qué lugares?
Pi? = ¿Quién? Mayqenkuna? = ¿Cuáles?
Ima? = ¿Qué, cuál? Imaynakuna? = ¿Qué tamaño, qué modelo, qué forma?
May? = ¿Dónde? Hayk’aqkuna? = ¿Qué fechas, qué tiempo?

Mayqen? = ¿Cuál?
Tapukuq sutiq rantinkunawan seq’e yapakuna –
Imayna? = ¿Cómo? pronombres interrogativos con morfemas de posposición

Hayk’a? = ¿Cuánto?
Ch’ulla = singular Wan = con
Hayk’aq? = ¿Cuándo?
Piwan? = ¿Con quién?
Imanaqtin? = ¿Porqué? Imawan? = ¿Con qué lugar, con qué parte?
Maypi? = ¿Dónde? Mayqenwan? = ¿Con cuál?
Maypis? = ¿Dónde es? Imaynawan? = ¿Con qué tamaño, con qué forma?
Hayk’awan? = ¿Con cuánto?
Yachachiq: Ellenka Condorhuamán Y.
Tapukuq sutiq rantinkunawan seq’e Askha = plural Rayku = por
yapakuna – pronombres interrogativos con
morfemas de posposición Pikunarayku? = ¿Por quiénes?

Askha = plural Wan = con Imanakunarayku? = ¿Por qué cosas?

Pikunawan? = ¿Con quiénes? Maykunarayku? = ¿Por qué lugares?


Imanakunawan? = ¿Con qué lugares, con
qué partes?
Ch’ulla = singular De = manta
Mayqenkunawan? = ¿Con cuáles?
Imaynakunawan? = ¿Con qué tamaños, Pimanta? = ¿De quién?
modelos, formas? Imamanta? = ¿De qué?
Hayk’aqkunawan? = ¿Con que fechas, con
qué tiempos? Maymanta? = ¿De dónde?
Ch’ulla = singular Rayku = por Mayquenmanta? = ¿De cuál?
Pirayku? = ¿Por quién? Imaynamanta? = ¿De cómo?
Imarayku? = ¿Por qué? Hayk’amanta? = ¿De cuánto?
Mayrayku? = ¿Por dónde?
Hayk’aqmanta? = ¿De cuándo?
Imaynarayku? = ¿Por cuál?
Yachachiq: Ellenka Condorhuamán Y.
Hayk’arayku? = ¿Por cuánto?
Tapukuq sutiq rantinkunawan seq’e
yapakuna – pronombres interrogativos Imaynapi? = ¿En qué forma, en qué
con morfemas de posposición modelo, en qué tamaño?
Askha = plural De = manta Hayk’api? = ¿En cuánto?
Pikunamanta? = ¿De quiénes? Hayk’aqpi? = ¿En qué fecha, en qué
Imanakunamanta? = ¿De qué cosas? tiempo?
Maykunamanta? = ¿De qué lugares? Askha = plural Pi = en
Mayqenkunamanta? = ¿De cuáles? Pikunapi? = ¿En quiénes?
Imaynakunamanta? = ¿De qué Imakunapi? = ¿En qué cosas?
tamaños, modelos, formas?
Maykunapi? = ¿En qué lugares?
Hayk’aqkunamanta? = ¿De cuándo?
Mayqenkunapi? = ¿En cuáles?
Ch’ulla = singular Pi = en Imaynakunapi? = ¿En qué tamaños,
modelos, formas?
Pipi? = ¿En quién?
Hayk’aqkunapi? = ¿En qué fechas?
Imapi? = ¿En qué?
Maypi? = ¿En dónde?
Mayqenpi? = ¿En cuál? Yachachiq: Ellenka Condorhuamán Y.
Tapukuq sutiq rantinkunawan seq’e
yapakuna – pronombres interrogativos con
morfemas de posposición Imaynakunata? = ¿A qué tamaños, a qué
modelos, a qué formas?
Ch’ulla = singular Ta = a Hayk’aqkunata? = ¿A qué fechas?
Pita? = ¿A quién?
Imata? = ¿A qué?
Ch’ulla = singular PAQ = para
Mayta? = ¿A dónde?
Pipaq? = ¿Para quién?
Mayqenta? = ¿A cuál?
Imaynata? = ¿A cómo? Imapaq? = ¿Para qué?
Hayk’ata? = ¿A cuánto? Maypaq? = ¿Para dónde?
Hayk’aqta? = ¿A qué fecha? Mayqenpaq? = ¿Para cuál?
Imaypaq? = ¿Para qué tamaño,
Askha = plural Ta = a forma, modelo?
Pikunata? = ¿A quiénes? Hayk’apaq? = ¿Para cuánto?
Imakunata? = ¿A qué cosas? Hayk’aqpaq? = ¿Para cuándo?
Maykunata? = ¿A qué lugares?
Mayqenkunata? = ¿A cuáles? Yachachiq: Ellenka Condorhuamán Y.
5. Mana chaninchaq sutiq rantinkuna –
pronombres indefinidos
Tapukuq sutiq rantinkunawan seq’e
yapakuna – pronombres interrogativos con Indican algo no identificado, se forman agregando
morfemas de posposición el sufijo pas, pis, a los pronombres interrogativos,
existen los negadores ya sea: mana, ama, ni, las
cuales hacen referencia a personas, cosas, lugares,
Askha = plural PAQ = para cantidad o tiempo.
Pikunapaq? = ¿Para quiénes? Mana chaninchaq sutiq rantinkuna cheqaqmanta
Imakunapaq? = ¿Para qué cosas? - Pronombres indefinidos afirmativos

Maykunapaq? = ¿Para qué lugares? Pipas = alguien, quién sea, quién quiera,
alguien más
Mayqenkunapaq? = ¿Para cuáles? Maypas = alguna parte, alguien por conocer
Imaynakunapaq? = ¿Para qué Maypipas = Donde sea
tamaños, modelos, formas?
Mayqenpas = cualquiera de ustedes
Hayk’aqkunapaq? = ¿Para qué fechas?
Imachá = qué será
Hayk’aqpas = alguna vez, algún día, cuando sea
Yachachiq: Ellenka Condorhuamán Y.
Hoqkaq = el otro
Mana chaninchaq sutiq rantinkuna
cheqaqmanta - Ni mayqenpas = ninguno de ellos, ni cualquiera,
Pronombres Indefinidos Afirmativos ninguno
Hayk’a pas = cuanto sea Mana maypipas = en ninguna parte, en ningún
Hoq = otro lugar
Pipas maypas = cualquiera Mana mayqenpas = ninguno de ellos
Pikunapas = quienes serán Mana hayk’apas = ninguna cantidad
Pichá = quién sea Mana hayk’aqpas = nunca
Mayqenchá = cuál será Mana imaynapas = de ninguna manera
Mana noqapas = tampoco yo
Mana chaninchaq sutiq rantinkuna mana
cheqaqmanta –

Pronombres Indefinidos Negativos


Ni pas, ni pipas = nadie, ninguno
Ni maypas = ninguno (a) persona o Yachachiq: Ellenka Condorhuamán Y.
cosa, ningún sitio
Ni imapas = nada, ninguna cosa,
no hay
Mana chaninchaq sutiq rantinkuna-
Pronombres Indefinidos
Ni mayqenpas = ninguno de ellos, ni cualquiera,
Estos pronombres indican algo no identificado, ninguno
formándose mediante la posposición de los
morfemas personales a los pronombres Hoq = otro
interrogativos.
Hoqkaq = alguien, cualquiera, el otro
Qhawarichiykuna.
Askha = bastante, harto

Pipas = quién quiera, quién sea Askha yupa = harto

Maypas = cualquiera, nadie Aslla, pisi = poco


Mayqenpas = cualquiera, nadie Askhachalla = poquito
Mana pipas = nadie, ninguno, nada Yunpay = poco, poquedad
Mana maypas = nadie, ninguno Yunpaychalla = poquísimo
Mana imapas = nada Nishu = mucho
Ni pipas = nadie, ninguno Mayqen = cual
Ni maypas = ninguno (a) persona o cosa, Llapan, llipin = todo
ningún sitio
Yachachiq: Ellenka Condorhuamán Y.
Ni imapas = nada, ninguna cosa, no hay

También podría gustarte