Está en la página 1de 8

Clasificación de los sufijos

Sufijo: pi
El sufijo pi = “en” indica locación en el tiempo y espacio:
qhawarichiykuna
Saqsaywamanpi en sacsayhuaman
Orqopi en el cerro
Wayq’opi en la quebrada
yunkapi en el valle
Yo Vivo En Cusco= Noqa Qosqopi Tiyani
tu bailas en Juliaca = Qan Juliacapi tusunki
Qori Mayupi Tiyan.
Qori ch'aska mayupi pukllan = Qori Ch’aska juega en el rio
noqa Sacsayhuamanpi pit’ani = yo salto en sacsayhuaman
pay saqsayhuamanpi tusun
noqa urubambapi tiyani
Noqa Limapi tiyani
• may= donde
• Pi= en
• maypi tiyanki?= ¿Dónde vives?
yo vivo en san Sebastián: noqa san sebastianpi tiyani

Pregunta: maypin tiyanki?= ¿Dónde vives?

Respuesta :noqa san sebastianpi tiyani = yo vivo en San Sebastián

kaypi tiyani = vivo aqui

Pregunta: maypin llank’anki?= ¿Dónde trabajas?

Respuesta noqa yachaywasipi llank’ani = yo trabajo en la escuela


kay : esto, esta, este
kaypi = aquí
chay :eso,esa,ese
chaypi= ahí
haqay: aquel,aquello,aquella
haqaypi:allí
Wasiypi = en mi casa
Wasiykipi = en tu casa
Wasinpi = en su casa
P’unchayniypi = en mi día
P’unchayniykipi = en tu día
P’unchayninpi = en su día

1. Yo trabajo en el restaurant. Noqa ni


Noqa mikhuna wasipi llank’ani Qan nki
2. Noqa Anta hanpinawasipi llank’ani Pay n
3. Noqa machanawasipi llank’ani Noqanchis nchis
4. Noqa wasiypi takini
Noqayku yku
Yo canto en mi casa
Qankuna nkichis
5. Noqa wasiypi puñuni
Paykuna nku
6. Yo duermo en mi casa
7. Noqa wasiypi yachani
8. Yo aprendo en mi casa
9. Carmen orqopi takin
Sufijo: wan

El sufijo wan = “con” indica compromiso compañía o instrumental.

Compañía.

Qhawarichiy.

Taytaywan con mi padre

Wayqeywan con mi hermano

Ñañaywan con mi hermana

Khunpaykunawan con mis amigos

Alqowan con el perro

Michiwan con el gato

1. Noqa Alqowan pukllani = yo juego con el perro


2. Qan michiwan puñunki= tu duermes con el gato
3. Qan michiywan puñunki= tu duermes con mi gato

Pi? = ¿Quién?

Piwan tiyanki? = ¿con quién vives?

Pregunta: Piwan tiyanki?= ¿con quien vives?

Respuesta : noqa qosaywan, wawaykunawan mamaywan ima tiyani

yo vivo con mi esposo con mis hijas y con mi mama

sapallay tiyani= vivo solo(a)

sapachallay tiyani= vivo solito(a)

Qanri? = ¿y tú?
Sufijo: manta

El sufijo manta = “de”, “desde”, “después de” indica punto de origen o de


partida.

Qhawarichiy.

Chay p’unchaymanta = después de ese día

Cuando señala el tema o materia de que se habla

Qhawarichiy

Paymanta rimani = hablo de el/ella

Ukukumanta waqanchis = lloramos del oso

Qoramanta yachayku = aprendemos de la hierba

Qosqomanta hamuni: vengo desde cusco

Cuando se habla de la materia de que este hecho o se hace.

Qhawarichiy.

Chay manka t’urumantan esa olla es de barro

Haqay lliklla q’aytumantan aquella manta es de hilo

Kay chunpi qaramantan esta correa es de cuero

Adjetivos demostrativos

Kay: esta, este

Chay : ese, esa, eso

Haqay: aquel, aquello, aquella

Qhawarichiykuna = ejemplos

Pay q’ara q’onpo hayt’aymanta riman


Noqanchis simichaqkunamanta yachanchis.

Noqanchis corona virusmanta rimanchis.

Noqa Limamanta hamuni

qankuna wawamanta waqankichis

Maymanta Kanki? = ¿de dónde eres?

Pregunta: Maymanta Kanki? = ¿de dónde eres?


May = donde
Respuesta :noqa Qosqomanta kani = yo soy de Cusco
Maymanta ¿ de dónde?,¿desde dónde?
Respuesta : kaymanta kani = yo soy de Aqui

Qanri? = ¿y tu?

Pregunta: Maymanta hamushanki? = ¿de dónde estás viniendo?

Respuesta : Sicuanimanta hamushani = yo estoy viniendo de Sicuani

Sufijo: kama

El sufijo kama =“hasta”, indica la finalización de una acción en tiempo y espacio.

Qhawarichiy

Tiempo

Paqarinkama hasta mañana

Watakama hasta el año

Tutakama hasta la noche

Minchhakama hasta pasado mañana


Tinkunanchiskama hasta nuevo encuentro

Espacio.

Mayukama hasta el rio

Wasiykama hasta mi casa

Punkukama hasta la puerta

K’uchukama hasta el rincón

qhawarichiy

Haku llaqtakama: vamos hasta el pueblo

Noqa Mayukama purini: yo camino hasta el rio

Pedro tutakama yachan

Hunt’a rimaykuna:

Noqa tutakama yachani

MayKAMA Rinki?= ¿ hasta dónde iras?

Pregunta: Maykama rinki? = ¿hasta dónde iras?

Respuesta :noqa plazaveakama, risaq = yo ire hasta plazavea

Pregunta: Maykama rishanki? = ¿hasta dónde estás yendo?

Respuesta : noqa hawqaypatakama, rishani = yo estoy yendo hasta la plaza de armas


Sufijo: ta

el sufijo ta “a” “al,,la,a los “indica al objeto (directo o indirecto) de la oración,.

Noqa Aychata rantini= yo compro carne


Noqa taytayta yanapani = yo ayudo a mi padre
Qan taytaykita yanapanki = tu ayudas a tu padre
Pay taytanta yanapan = el ayuda a su padre
Noqanchis taytanchista yanapanchis =nosotros ayudamos a nuestro padre (incl)
Noqayku taytaykuta yanapayku = nosotros ayudamos a nuestro padre (excluy)

Qankuna taytaykichista yanapankichis = ustedes ayudan a


vuestro padre
Paykuna taytankuta yanapanku=ellos/ellas ayudan a su
padre

Noqa qelqa mayt’ukunata rantini= yo compro libros

yo ayudo a mi hermano= noqa turayta yanapani


tu ayudas a mi hermano= qan turayta yanapanki
el/ella ayuda a mi hermano = pay turayta yanapan

Pronombres posesivos (sustantivos) Pronombres personales ( verbos )


Noqaq y Noqa ni
Qanpa yki Qan nki
Paypa n Pay n
Noqanchispa nchis Noqanchis nchis
Noqaykuq yku Noqanku yku
Qankunaq ykichis Qankuna nkichis
Paykunaq nku Paykuna nku
Qan taytaykita yanapanki = tu ayudas a tu padre
Pay taytaykita yanapan = el ayuda a tu padre
Noqa taytaykita yanapani = yo ayudo a tu padre

Noqaq wakay q’achuta mikhun= MI VACA COME PASTO


Qanpa wakayki q’achuta mikhun = TU VACA COME PASTO
Mi mama compra carne = noqaq mamay aychata rantin

Presente progresivo
Noqa llank’ashani Yo estoy trabajando
Qan llank’ashanki Tú estás trabajando
Pay llank’ashan Él/ella está trabajando
Noqanchis llank’ashanchis Nosotros(incl)estamos trabajando
Noqayku llank’ashayku Nosotros(excluy)estamos trabajando
Qankuna llank’ashankichis Ustedes están trabajando
Paykuna llank’ashanku Ellos/ ellas están trabajan

También podría gustarte