Está en la página 1de 30

Comunidad Unidad

1° Lección: Mi comunidad
4
Vocabulario

llaqta ‘pueblo’
ayllu ‘familia. Comunidad’
hawa llaqta ‘comunidad rural’
llaqta ‘ciudad’
uywa ‘animal’
wasi uywa ‘animal doméstico’
sallqa uywa ‘animal silvestre’
sara chakra ‘chacra de maíz’
papa chakra ‘chacra de papa’
rihu chakra ‘chacra de trigo’
siwara chakra ‘chacra de cebada’
uywa kancha ‘corral del animal’
wallpa wasi ‘casa de la gallina’
uywapaq qachu ‘pasto para el animal’
runa ñan ‘camino sólo del hombre’
hatun ñan ‘camino grande’ PA R A L A E N S E Ñ A N Z A D E L Q U E C H UA

urqu ‘cerro’
sacha sacha ‘bosque’
wayqu ‘quebrada’
mallki ‘árbol, arbusto (sembrada)’
M AT E R I A L D E A P OYO

sacha ‘árbol’
qaqa ‘peñasco’
yarqa ‘riachuelo’
mayu ‘mayu’

91
QUIERO UNA COMUNIDAD ALEGRE Y SOLIDARIA
MUNANI YANAPANAKUQ, KUSIKUQ AYLLUTA
Comunidad Unidad

1° Lección: Mi comunidad
4
Diálogos
Diálogo Nº 1

Regina: Ayer fui al río a pescar.


Regina: Qaynapunchaw challwaq mayuta
rirqani.

Pablo: Qué bueno, nosotros fuimos a la


iglesia.
Pablo: Kusa, ñuqaykunataqmi taytacha iñina
wasiman.

Regina: Y luego, ¿qué hicieron?


Regina: Chaymantarí, ¿imatataq rurarqankichik?

Pablo: Paseamos por el parque. PA R A L A E N S E Ñ A N Z A D E L Q U E C H UA


Pablo: Parquepi purimuniku.
M AT E R I A L D E A P OYO

92
QUIERO UNA COMUNIDAD ALEGRE Y SOLIDARIA
MUNANI YANAPANAKUQ, KUSIKUQ AYLLUTA
Comunidad Unidad

1° Lección: Mi comunidad
4
Diálogos
Diálogo Nº 2

Jacinto: Iremos temprano a la chacra.


Jacinto: Tutallamanta chakrata risunchik.

Rosa: Antes pasaré por la escuela y


conversaré con la profesora de Moisés.
Rosa: Ñawpaqtaqa yachay wasimanraq risaq
chaypi Moisespa Yachachiqninwan
rimamusaq.

Jacinto: Me parece muy bien. Después no


olvides cortar alfalfa para los animales.
Jacinto: Kusam chayqa. Amamá qunqankichu
uywakunapaq alfalfa rutuyta.
PA R A L A E N S E Ñ A N Z A D E L Q U E C H UA
Rosa: Aprovecharé ahora que no tengo nada
que hacer.
Rosa: Chaytachiki rurasaq mana imapas
ruranay kachkaptinqa.
M AT E R I A L D E A P OYO

Jacinto: Muy bien, mientras yo trabajo en la


chacra.
Jacinto: Kusa, ñuqañataq chakrapi llamkasaq.

93
QUIERO UNA COMUNIDAD ALEGRE Y SOLIDARIA
MUNANI YANAPANAKUQ, KUSIKUQ AYLLUTA
Comunidad Unidad

1° Lección: Mi comunidad
4
Diálogos
Diálogo Nº 3

Ramón: Vecino, ¿Tendremos reunión?


Ramón: Wasi masiy, ¿Huñunakuy kanqachu?
Roberto: Sí, asistiré más tarde, primero debo ir al
bosque por leña.
Roberto: Arí, qipachatañam hamusaq, ñawpaqtaqa
chaqu chaqutam yanta apamuqraq risaq.
Jacinta: Vamos Ramón, se nos hace tarde para ir a
la escuela.
Jacinta: Ramón hakuchik, llumpaytaña qiparunchik
yachay wasiman rinapaq.
Roberto: Entonces, ¿La reunión será en la escuela?
¿Ya no en la plaza? PA R A L A E N S E Ñ A N Z A D E L Q U E C H UA
Roberto: Chaynaqa, ¿Yachay wasipichu huñunakuy
kanqa?¿manañachu hawkay patapi?
Jacinta: ¿Su hijo no se lo comunicó?
M AT E R I A L D E A P OYO

Jacinta: ¿Manchu churiyki willasurqanki?


Ramón: Apúrese, sino llegará muy tarde.
Ramón: Utqayman, mana chayqa llumpay
qipatañam chayamunki.

94
QUIERO UNA COMUNIDAD ALEGRE Y SOLIDARIA
MUNANI YANAPANAKUQ, KUSIKUQ AYLLUTA
Comunidad Unidad

1° Lección: Mi comunidad
4
Texto Literario

MAMAYPAQ
(Harawi)

Aswan munay puka qantutam


munakuyniywan pallamuspa
qampaq apamuni,
tukuy sunquywan,
qanman haywarinaypaq.

Mamachalláy
sunquypa rurullan;
Anchatam munakuyki.
mamachalláy, PA R A L A E N S E Ñ A N Z A D E L Q U E C H UA
anchatam wayllukuyki.

Qamrayku kunan
M AT E R I A L D E A P OYO

ancha samiyuq kani,


makiykita muchaykuspa
tukuy sunquywan,
mamachalláy, niyki.

95
QUIERO UNA COMUNIDAD ALEGRE Y SOLIDARIA
MUNANI YANAPANAKUQ, KUSIKUQ AYLLUTA
Comunidad Unidad

1° Lección: Mi comunidad
4
Ejercicios de Reforzamiento

Kay tapukuykunata simi rimayllawan kutichiy:

1. ¿Ima kay llaqtapa sutin?


2. ¿Qichwapichu, punapichu kay llaqta tarikun?
3. ¿Ima kawsaykunataq kay llaqtapi wiñan?
4. ¿Ima wasi uywakunatataq kay llaqtapi
ayllukuna uywanku?
5. ¿Ima uywakunatataq kay llaqtapi uywanku?
6. ¿Ima yachay wasikunataq kay llaqtapi tarikun?
7. Kay llaqtapi, ¿Iñina wasi kanchu?
PA R A L A E N S E Ñ A N Z A D E L Q U E C H UA
8. Kay llaqtapi, ¿Kanmanchu yachaq?
9. ¿Kay llaqtapi wasinku chiqisqahinachu utaq
huñullachu?
M AT E R I A L D E A P OYO

10. ¿Ima sachakunataq kay llaqtapi wiñan?

96
QUIERO UNA COMUNIDAD ALEGRE Y SOLIDARIA
MUNANI YANAPANAKUQ, KUSIKUQ AYLLUTA
Comunidad Unidad

2° Lección: Historia de mi comunidad


4
Vocabulario

ñawpa wata ‘año anterior’


qayna wata ‘año pasado’
qipa wata ‘año venidero’
hamuq wata ‘año próximo’
kunan wata ‘este año’
ñawpa ayllu ‘familia antigua’
sapi ‘raíz’
ñawpa llaqta ‘pueblo antiguo’
mawka llaqta ‘pueblo viejo’
llaqtapa paqarisqan ‘aniversario del pueblo’
llaqta ‘pueblo, ciudad’
llaqtay ‘mi pueblo, mi ciudad’
ayllu ‘familia’
aylluy ‘mi familia’
llaqtapa puririsqan ‘historia del pueblo’
PA R A L A E N S E Ñ A N Z A D E L Q U E C H UA
llaqta umalliq ‘líder del pueblo’
llaqta kamachiq ‘autoridad del pueblo’
llaqtaypa willakuyninkuna ‘cuentos orales de mi pueblo’
willakuy ‘leyenda, relato, cuento’
M AT E R I A L D E A P OYO

llaqtaypa takiyninkuna ‘los cantos de mi pueblo’


llaqtaypa harawinkuna ‘los poemas de mi pueblo’
llaqtapa kawsaynin ‘la vida del pueblo’
llataypa raymin ‘la fiesta de mi pueblo’
llaqta kawsayninmanta qillqa ‘escritos de la vida de mi pueblo’

97
QUIERO UNA COMUNIDAD ALEGRE Y SOLIDARIA
MUNANI YANAPANAKUQ, KUSIKUQ AYLLUTA
Comunidad Unidad

2° Lección: Historia de mi comunidad


4
Diálogos
Diálogo Nº 1

Profesora: ¿Quiénes fueron a ver la presentación


de danzas?
Yachachiq: ¿Pikunataq tusuykuna qawaq rirqa?

Niño: Yo profesora, no solo presentaron


danzas, sino también cantos.
Qari warma: Ñuqa yachachiq, manam tusuyllatachu
qawarinikuqa, takiykunatapas
qawarinikum.

Profesora: Es cierto, fueron cantos a nuestra tierra.


Yachachiq: Arí chaynam, llaqtanchikpaqmi
takiykunaqa karqa. PA R A L A E N S E Ñ A N Z A D E L Q U E C H UA

Niño: Sí, me siento orgulloso de mi


comunidad.
Qari warma: Arí, kusisqam llaqtaymantaqa kani.
M AT E R I A L D E A P OYO

98
QUIERO UNA COMUNIDAD ALEGRE Y SOLIDARIA
MUNANI YANAPANAKUQ, KUSIKUQ AYLLUTA
Comunidad Unidad

2° Lección: Historia de mi comunidad


4
Diálogos
Diálogo Nº 2

Abuela: Juanita apúrense, les contaré un cuento.


Hatun mama: Juanitacha willakuy willanaypaq
utqayman hamuy.

Nieta: Abuelita cuéntame, ¿Cómo se creó


nuestra comunidad?
Willka: Hatun mamallay imaynataq paqarirqa
llaqtanchik, chaymanta willaway.

Abuela: Ha pasado tanto tiempo, trataré de


recordar.
Hatun mama: una unay watañam kasqanqa,
yuyaymanarisaqyá.

Nieta: ¿Tenían las mismas costumbres? PA R A L A E N S E Ñ A N Z A D E L Q U E C H UA


Willka: ¿Kunanhinachu tiyarqaku?

Abuela: No, su forma de vida se basaba en su


religión, en sus creencias.
M AT E R I A L D E A P OYO

Hatun mama: Manam, kawsarqakuqa iñisqankuta


yuyaymanasqankuta ima yupaychaspa.

Nieta: ¡Qué interesante!


Willka: ¡Allin, kusa!

99
QUIERO UNA COMUNIDAD ALEGRE Y SOLIDARIA
MUNANI YANAPANAKUQ, KUSIKUQ AYLLUTA
Comunidad Unidad

2° Lección: Historia de mi comunidad


4
Diálogos
Diálogo Nº 3

Hijo: Mamá, me han pedido en el colegio una


leyenda de nuestra comunidad.
Qari warma: Mamay, yachay wasiypim llaqtanchikmanta
willakuyta apamuy niwan.
Mamá: ¡Ah! nuestro pueblo tiene muchas historias
hermosas.
Mama: ¡Ah!, llaqtanchikmantaqa achka sumaq
willakuykunam kan.
Papá: Sí, pero nada está escrito. Todos son cuentos
orales.
Tayta: Arí, manamá qillqasqaqa tarikunchu. Llapallanmi
simillapi willakuykunaqa.
Hijo: ¿Me puedes contar una historia donde hable de
sus vivencias y costumbres?
Qari warma: ¿Amahina kaspa ñawpaqmanta pacha imayhina PA R A L A E N S E Ñ A N Z A D E L Q U E C H UA

ayllunchikkuna kawsasqanta rurasqakuta ima


willaway?.
Mamá: Sí, cuenta la historia que hace muchos años
M AT E R I A L D E A P OYO

atrás existía una comunidad, entonces …


Mama: Arí, ñawpaq watakunas huk llaqta kasqa, chaysi ….
Papá: Hijito, mejor ponte cómodo la historia es muy larga.
Tayta: Churillay aswan allinta tiyarquy, allin unaypaqmi
willanayqa.

100
QUIERO UNA COMUNIDAD ALEGRE Y SOLIDARIA
MUNANI YANAPANAKUQ, KUSIKUQ AYLLUTA
Comunidad Unidad

2° Lección: Historia de mi comunidad


4
Texto Literario

WATUCHIKUNA
¡Imallanpas haykallanpas! …¡Asá!
Qayninpa qumir karqani,
Kunanñataq yana
Paqarinñataq puka;
Uchpa kaspayqa, yanayasaqmi.
¿Imataq kanman?
(Killimsa - brasas)

¡Imallanpas haykallanpas! …¡Asá!


Apanmi pilluntaqa ichaqa mana qapaq umalliqchu,
Apantaqmi espuelata ichaqa manataqmi
wiraquchachu,
Sapa pacha achkiriypi ñawpaqtapunim takin. PA R A L A E N S E Ñ A N Z A D E L Q U E C H UA
¿Imataq kanman?
(Utulu - gallo)

¡Imallanpas haykallanpas! …¡Asá!


M AT E R I A L D E A P OYO

Sapa tutam asuykamun mana pipa qayasqallan;


pacha achkiytataq chinkarqapun mana pipas
suwakuchkaptin. ¿Imataq kanman?
(Quyllurkuna - Estrellas)

101
QUIERO UNA COMUNIDAD ALEGRE Y SOLIDARIA
MUNANI YANAPANAKUQ, KUSIKUQ AYLLUTA
Comunidad Unidad

2° Lección: Historia de mi comunidad


4
Ejercicios de Reforzamiento

Kay tapukuykunata simi rimayllawan kutichiy:

1. ¿Hayka unay watañataq kay llaqta paqarisqan?


2. ¿Imaninantaq kay llaqtapa sutin?
3. ¿Pikunataq kay llaqtata paqarichirqa?
4. ¿Pikunataq kay llaqtapi tiyaq ñawpaq
ayllukuna kasqa?
5. ¿Pikunataq kay llaqta puririsqanta
yachanmanku?
6. ¿Kay llaqtapi ñawpa llaqtapa tiqsinkuna
tarikunchu?
PA R A L A E N S E Ñ A N Z A D E L Q U E C H UA
7. ¿Ñawpa ayllukunapa imakunataq sutinku
karqa?
8. Kay llaqta, ¿Pi suyuchapa ukunpitaq tarikun?
M AT E R I A L D E A P OYO

9. ¿Pi ayllukunataq ñawpaqmanta pacha kikin


llaqtayuqhina?
10. ¿Kay qipa watakunaman kay llaqtayki
risisqañachu?¿Ima rayku?

102
QUIERO UNA COMUNIDAD ALEGRE Y SOLIDARIA
MUNANI YANAPANAKUQ, KUSIKUQ AYLLUTA
Comunidad Unidad

3° Lección: Personajes de mi comunidad


4
Vocabulario

yachaq ‘sabio’
yachaysapa ‘sabiondo, el que sabe más’
umalliq ‘líder’
ayllukuna umalliq ‘presidente de la comunidad’
llaqta umalliq ‘alcalde’
hawkallapi
kawsananpaq qawariq ‘policía’
ayllukunapa iñiyninta
kallpachaq ‘párroco’
llaqta kamachiq ‘gobernador’
yachay wasi umalliq ‘director de institución educativa’
yachachiq ‘docente, profesor’
patachaq ‘juez’
qullqi kamayuq ‘tesorero’
ayllukuna umalliqpa
qatiqnin ‘vicepresidente de la comunidad’ PA R A L A E N S E Ñ A N Z A D E L Q U E C H UA
qillqa kamayuq ‘secretario’
tukuy rikuq ‘vocal’
qayapaq ‘el que cura del susto’
qaqupaq ‘huesero, el que arregla disloques’
M AT E R I A L D E A P OYO

allwiq ‘tramador de hilos para tejer’


awaq ‘tejedor‘
tayta ‘padre de familia’
mama ‘madre de familia’
yuyaq ‘anciano, anciana con mucha sabiduría’

103
QUIERO UNA COMUNIDAD ALEGRE Y SOLIDARIA
MUNANI YANAPANAKUQ, KUSIKUQ AYLLUTA
Comunidad Unidad

3° Lección: Personajes de mi comunidad


4
Diálogos
Diálogo Nº 1

Señor: Buenos días


Tayta: Rimaykullayki

Secretaria: Buenos días ¿Ud. es el presidente de la


comunidad de Tamburco?
Sipas: Rimaykullaykim, ¿Qamchu Tamburco
ayllukunata umalliq kachkanki?

Señor: Sí, tenía una reunión con el alcalde.


Tayta: Arí, huñunakuyniymi llaqta umalliqwan
karqa.

Secretaria: Tome asiento, enseguida lo va atender. PA R A L A E N S E Ñ A N Z A D E L Q U E C H UA


Sipas: Tiyakuy, kunallan rimanakunki.
M AT E R I A L D E A P OYO

104
QUIERO UNA COMUNIDAD ALEGRE Y SOLIDARIA
MUNANI YANAPANAKUQ, KUSIKUQ AYLLUTA
Comunidad Unidad

3° Lección: Personajes de mi comunidad


4
Diálogos
Diálogo Nº 2

Señora: Hoy tenemos una reunión del club de


madres.
Mama: Club de Madreswanmi kunan
huñunakuy kanqa.

Señor: ¿A qué hora empezará?


Tayta: ¿Haykap qallarinqa?

Señora: A las 6 de la tarde. A la reunión


también asistirá el gobernador.
Mama: Inti yaykuy 6 horasta. Gobernadorpas
huñunakuymanqa rinqas.

PA R A L A E N S E Ñ A N Z A D E L Q U E C H UA
Señor: ¿Surgió algún problema?
Tayta: ¿Ima sasachakuypas rikurirqamunchu?

Señora: Sí, en realidad es el alcalde quien debe


M AT E R I A L D E A P OYO

ayudarnos. Pero se fue de viaje.


Mama: Arí, Allin rimaypiqa llaqta kamachiqmi
aswanqa yanapawachwan. Ichaqa
illarqusqam.

105
QUIERO UNA COMUNIDAD ALEGRE Y SOLIDARIA
MUNANI YANAPANAKUQ, KUSIKUQ AYLLUTA
Comunidad Unidad

3° Lección: Personajes de mi comunidad


4
Diálogos
Diálogo Nº 3

Señor: Buenos días, vine a averiguar si ya


empezaron las matriculas.
Tayta: Rimaykullayki, warmay yachay wasiman
hamunanpaq yaqanachu matrícula
qallaykun yachaq hamurqani.
Señorita: El director lo atenderá para darle mayor
información.
Sipas: Yachay wasi umalliqwanmi rimanakunki
astawan willasunaykipaq.
Director: Buenos días, ¿Usted no es el juez de paz?
Umalliq: Rimaykullayki, ¿Qamqa patachaqchus
kachkanki?
Señor: Sí, mucho gusto, quiero saber quién será
PA R A L A E N S E Ñ A N Z A D E L Q U E C H UA
la maestra de mi hijo.
Tayta: Arí, kunanmanta riqsinakusun, yachaytaqa
munani pím kanqa churiypa yachachiqnin.
Director: El día lunes la conocerá.
M AT E R I A L D E A P OYO

Kamachiq: killachaw punchawpim riqsinki.


Señor: Entonces vuelvo el lunes, gracias.
Tayta: Chaynaqa killachaw punchawtaña
kutimusaq, taytallá.

106
QUIERO UNA COMUNIDAD ALEGRE Y SOLIDARIA
MUNANI YANAPANAKUQ, KUSIKUQ AYLLUTA
Comunidad Unidad

3° Lección: Personajes de mi comunidad


4
Texto Literario

UTULUPA CHIQNIKUYNIN
(Chiqan willakuy)

Huk ayllu utuluta achka wallpayuqta uywasqa, chaysi qari


qarillaña puriqpas.
Huk punchawsi wasiyuqpa ayllun warmi hamusqa watukaq.
Chay warmis achka wallpata qawaspa wasiyuqtaqa nisqa:
- Wallpaykikunaqa allin aychasapaña kasqa,qatuman
aparpayriy.
Utuluqa warmipa rimasqanta uyarichkanmanpashinas,
qunqaymanta asuykuspa pawarispa warmipa sikinpi
haytarpasqa. Warmiqa kutichikunanpaqsi utulutaqa
haryakachasqa, manas hapiyta atisqachu, yanqas aswan
pisipasqa.
Chaymantapachas warmiqa chiqnisqa utuluta, paypas sapa PA R A L A E N S E Ñ A N Z A D E L Q U E C H UA
kuti wasiman watukamuptin qunqaymanta wasanpiraq,
sikinpiraq haytaqapunis.
Wasiyuqñataqsi pakallapi asikuq. Huk kutis chay warmi
wasimanta lluqsichkaptinña, qunqaymantahina warmi
M AT E R I A L D E A P OYO

wasanpi haytarpasqa pukchikunankama. Wasiyuqa


asiykukusqas. Chaymantapachas manaña hamuqchu
watukaqqa.
(Qillqaq: Antonio Rodas Antay)

107
QUIERO UNA COMUNIDAD ALEGRE Y SOLIDARIA
MUNANI YANAPANAKUQ, KUSIKUQ AYLLUTA
Comunidad Unidad

3° Lección: Personajes de mi comunidad


4
Ejercicios de Reforzamiento

Kay tapukuykunata simi rimayllawan kutichiy:

1. ¿Ima autoridadkunataq kay llaqtapi tarikun?


2. ¿Pikunataq kay llaqtata umallin?
3. ¿Kay llaqta alcaldeta riqsinkichu?¿Pikunataq
yanapan?
4. ¿Kay llaqtapi patachaqta riqsinkichu?
5. ¿Pitaq kay llaqta ayllukuna umalliq?
¿pikunataq yanapan?
6. ¿Kay llaqta ayllupi allin yachaq tarikunchu?
7. ¿Kay llaqtapi kanchu qayapaq? PA R A L A E N S E Ñ A N Z A D E L Q U E C H UA

8. ¿Kay llaqtapi allwiy yachaq kanchu?


9. ¿Pikunataq kanman llaqta sunqunmantapacha
M AT E R I A L D E A P OYO

umalliq?
10. ¿Pikunataq kay llaqtapi yuyaqkuna?

108
QUIERO UNA COMUNIDAD ALEGRE Y SOLIDARIA
MUNANI YANAPANAKUQ, KUSIKUQ AYLLUTA
Comunidad Unidad

4° Lección: Lo que tenemos en nuestra comunidad


4
Vocabulario

wasi ‘casa’
yachay wasi ‘escuela’
iñina wasi ‘templo, capilla, iglesia’
hampina wasi ‘puesto de salud, centro
de salud, hospital’
hawka kanapaq ‘comisaria’
qatu ‘tienda’
kikllu ‘calle, jirón’
chipniq kanchaq ‘luz’
chuya yaku ‘agua potable’
inkill pata ‘parque, jardín’
hawkay pata ‘plaza de armas’
llaqta unanchaqpa wasi ‘casa municipal, municipio’
mikuna wasi ‘restaurante, comedor’
PA R A L A E N S E Ñ A N Z A D E L Q U E C H UA
chukcha rutuna wasi ‘peluquería’
chakra ‘terreno de cultivo’
urqu ‘cerro’
mayu ‘río’
M AT E R I A L D E A P OYO

sacha sacha ‘bosque’


uywakuna ‘animales’
waylla waylla ‘pradera’
qucha ‘laguna’

109
QUIERO UNA COMUNIDAD ALEGRE Y SOLIDARIA
MUNANI YANAPANAKUQ, KUSIKUQ AYLLUTA
Comunidad Unidad

4° Lección: Lo que tenemos en nuestra comunidad


4
Diálogos
Diálogo Nº 1

Pedro: ¿Fueron al bosque?


Pedro: ¿Sacha sachamanchu rirqankichik?

Jaime: Sí, pero primero fuimos a la escuela.


Jaime: Arí, ichaqa ñawpaqtaqa yachay
wasimanmi rirqaniku.

Pedro: ¿Llegaron hasta el río?


Pedro: ¿Mayukamachu chayarqankichik?

Jaime: No, se hizo muy tarde.


Jaime: Mana, nisyu inti puririyñam kasqa.
PA R A L A E N S E Ñ A N Z A D E L Q U E C H UA
M AT E R I A L D E A P OYO

110
QUIERO UNA COMUNIDAD ALEGRE Y SOLIDARIA
MUNANI YANAPANAKUQ, KUSIKUQ AYLLUTA
Comunidad Unidad

4° Lección: Lo que tenemos en nuestra comunidad


4
Diálogos
Diálogo Nº 2

Señora María: Los campos de cultivo florecieron.


Mama María: Chakrakunapi sumaqllaña kawsaykuna
kachkan.
Señora Rosa: Es producto de las lluvias.
Mama Rosa: Paramusqan raykum chayhina.
Señora María: Observe los cerros, también se pusieron
verdes.
Mama María: Urqukunata qawariy, qumirllañam
paykunapas.
Señora Rosa: Nuestra comunidad tiene muchos cerros
a su alrededor.
Mama Rosa: Llaqtanchik qayllanpiqa achka
urquyuqkunam.
PA R A L A E N S E Ñ A N Z A D E L Q U E C H UA
Señora María: Es cierto.
Mama María: Chiqanpunim chayqa.
Señora Rosa: También contamos con ríos, prados, bosques
M AT E R I A L D E A P OYO

que forman parte de nuestra naturaleza.


Mama Rosa: Chaymantapas mayukunapas,
waylla waylla muqukunapas, sacha
sachakunapas pachamamapa
kaqninkuna llaqtanchikpi kapuwanchik.

111
QUIERO UNA COMUNIDAD ALEGRE Y SOLIDARIA
MUNANI YANAPANAKUQ, KUSIKUQ AYLLUTA
Comunidad Unidad

4° Lección: Lo que tenemos en nuestra comunidad


4
Diálogos
Diálogo Nº 3

Mamá: Vamos al templo, llevaremos este ramo


de flores.
Mama: Iñina wasiman hakuchik, kay chuqu
waytata aparikusun.

Papá: Vayan ustedes, yo pasaré por la


sastrería a saludar a mi amigo.
Tayta: Qamkuna richkaychikña, ñuqaqa pacha
siraq wawqiyta napaykuspa hamusaq.

Hijo: Papá, no te demores.


Qari warma: Taytay, ama unayqa qipamunkichu.
PA R A L A E N S E Ñ A N Z A D E L Q U E C H UA
Mamá: Te esperaremos en la plaza.
Mama: Hawkay patapi suyasaykiku.

Papá: Nos vemos pronto.


M AT E R I A L D E A P OYO

Tayta: Kunallanmi tinkunakusun.

Hijo: Hasta luego papá.


Qari warma: Taytay tupananchikkama.

112
QUIERO UNA COMUNIDAD ALEGRE Y SOLIDARIA
MUNANI YANAPANAKUQ, KUSIKUQ AYLLUTA
Comunidad Unidad

4° Lección: Lo que tenemos en nuestra comunidad


4
Texto Literario

CHULLALLA SARACHAMANTA
(Taki)

Chullalla sarachamanta,
chullalla habaschamanta.
Mikuq masichallay
maypiñataq kanki (kuti).

Urqupi wikuñatapas,
qasapi tarukatapas.
Mapas tapurikuy
sapallaymi kani (kuti).

PA R A L A E N S E Ñ A N Z A D E L Q U E C H UA
Urqupi raki rakicha
qasapi raki rakicha.
Ima sunqullaraq
rakiykanakusun (kuti).
M AT E R I A L D E A P OYO

(Tomado de Cultura Andina y Lengua Quechua –


Nivel Básico. Módulo de Capacitación. Saywa)

113
QUIERO UNA COMUNIDAD ALEGRE Y SOLIDARIA
MUNANI YANAPANAKUQ, KUSIKUQ AYLLUTA
Comunidad Unidad

4° Lección: Lo que tenemos en nuestra comunidad


4
Ejercicios de Reforzamiento

Kay tapukuykunata simi rimayllawan kutichiy:

1. Llaqtayki urqukunapa sutinta willakuy.


2. ¿Llaqtaykipa mayunkuna kanchu?.
Sutinkunata willakuy.
3. ¿Llaqtaykipa quchankuna kanchu?.
Sutinkunata willakuy.
4. ¿Ima mallkikunam llaqtayki wiñan?.
5. ¿Ima sallqa sachakunam llaqtaykipi wiñan?.
6. ¿Ima hampi qurakunataq llaqtaykipi wiñan?.
7. ¿Ima uywakunatataq llaqtaykipi uywanku?. PA R A L A E N S E Ñ A N Z A D E L Q U E C H UA

8. Ayllukuna, ¿Maykunapitaq uywankuta


michinku?.
9. Llaqtaykipi uywakuna mikunanpaq qiwa,
M AT E R I A L D E A P OYO

qachu nisqan ¿Allintachu wiñan?.


10. Llaqtaykipa quñi wayqunkunapi, ¿Imakunataq
wiñan?

114
QUIERO UNA COMUNIDAD ALEGRE Y SOLIDARIA
MUNANI YANAPANAKUQ, KUSIKUQ AYLLUTA
Comunidad Unidad

5° Lección: Fiestas de mi comunidad


4
Vocabulario

musuq wata ‘año nuevo’


pukllay/qachwa ‘carnaval’
llaqtapa iñiyninmanta raymi ‘fiestas patronales’
perú suyupa raymin ‘fiestas patrias’
yaku raymi ‘fiesta del agua’
yarqa aspiy ‘fiesta de la acequia’
llaqtapa raymin ‘aniversario del pueblo’
niño jesúspa raymi ‘navidad’
bajada de reyes raymi ‘bajada de reyes’
semana santapi iñiy ‘semana santa’
inti raymi ‘fiesta del sol’
San Juan Bautista raymi ‘festividad de San Juan Bautista’
llaqta paqarisqan raymi ‘fiesta del aniversario del pueblo’
Mamacha Candelaria raymi ‘festividad de la Virgen de la
Candelaria’
PA R A L A E N S E Ñ A N Z A D E L Q U E C H UA
Mamacha Carmen raymi ‘festividad de la Virgen del Carmen’
Mamacha Cocharcas raymi ‘festividad de la Virgen de Cocharcas’
taytacha Señor de
Huanca raymi ‘festividad del Sr. de Huanca’
M AT E R I A L D E A P OYO

sondor raymi ‘fiesta de sondor’


taki unquy raymi ‘fiesta de taki unquy’
ayamarka raymi ‘fiesta de todos los santos’
taytacha
Sr. de Animas raymi ‘festividad del Sr. de Animas’

115
QUIERO UNA COMUNIDAD ALEGRE Y SOLIDARIA
MUNANI YANAPANAKUQ, KUSIKUQ AYLLUTA
Comunidad Unidad

5° Lección: Fiestas de mi comunidad


4
Diálogos
Diálogo Nº 1

Delfina: Pronto será el aniversario de nuestro


pueblo.
Delfina: Llaqtanchikpa punchawnin yaqaña
chayamuchkan.

Jacinta: Y también se aproxima los carnavales.


Jacinta: Chaynallataq pukllaypas yaqaña
chayamuchkan.

Delfina: Me agrada porque las personas se


alegran mucho en estas fechas.
Delfina: Kusikunim, kay raymikunapiqa
runakunam anchata kusikunku. PA R A L A E N S E Ñ A N Z A D E L Q U E C H UA

Jacinta: Es cierto ¡Qué viva los carnavales!


Jacinta: Chiqanpunim ¡Haylli pukllaykuna!
M AT E R I A L D E A P OYO

116
QUIERO UNA COMUNIDAD ALEGRE Y SOLIDARIA
MUNANI YANAPANAKUQ, KUSIKUQ AYLLUTA
Comunidad Unidad

5° Lección: Fiestas de mi comunidad


4
Diálogos
Diálogo Nº 2

Percy: Juan, ¿Cómo estás?


Percy: Juan, ¿Imaynallam kachkanki?
Juan: No muy bien, un poco preocupado.
Juan: Manam allinpunichu, pisi llakiyuqmi.
Percy: ¿Qué paso?
Percy: ¿Ima kan?
Juan: Se acerca las fiestas patronales y no podré dar
lo que ofrecí, en la navidad me gasté todo.
Juan: Yaqañam llaqtanchikpa rayminkuna
chayamuchkan, manapaschá
unanchakusqayta haywarisaqchu, navidadpim
qullqiyta tukurquni. PA R A L A E N S E Ñ A N Z A D E L Q U E C H UA

Percy: No te preocupes, todos participaremos y


habrá lo suficiente.
Percy: Ama llakikuychu, lliwchaykum sayarimusaqku,
M AT E R I A L D E A P OYO

chaynapim allin kanqa.


Juan: Estoy seguro que el año nuevo me irá mejor,
gracias.
Juan: Wata hamuqmanchá allin kanqa, taytallá.

117
QUIERO UNA COMUNIDAD ALEGRE Y SOLIDARIA
MUNANI YANAPANAKUQ, KUSIKUQ AYLLUTA
Comunidad Unidad

5° Lección: Fiestas de mi comunidad


4
Diálogos
Diálogo Nº 3

Niña: Mamá, ¿Pasaremos la navidad en casa


de los abuelos?
Warmi warma: Mamay, ¿Navidadpiqa hatun
taytamamaypa wasinman hakuchik?

Mamá: Claro, como todos los años.


Mama: Kusa, sapa watahina.

Niña: ¿Y el año nuevo?


Warmi warma: ¿Musuq wata qallariypirí?

Papá: ¿Dónde te gustaría pasar?


Tayta: ¿Maypitaq kayta munawaq?

Niña: También en casa de los abuelos. PA R A L A E N S E Ñ A N Z A D E L Q U E C H UA


Festejaremos también la fiesta del
agua.
Warmi warma: Hatun taytamamaypa wasinpi.
Chaypichiki yaku raymitapas
M AT E R I A L D E A P OYO

rurachwan.

Mamá: Si, nos divertiremos mucho.


Mama: Arí, kusi kusillachá kasunchik.

118
QUIERO UNA COMUNIDAD ALEGRE Y SOLIDARIA
MUNANI YANAPANAKUQ, KUSIKUQ AYLLUTA
Comunidad Unidad

5° Lección: Fiestas de mi comunidad


4
Texto Literario

UYWAKUNAPA MANCHARIKUYNINMANTA
(Chiqan willakuy)
Huk hatuspis mama Santosa willkanwan tiyasqaku chitankunata
uywaspanku.
Huk tutas puñukuchkaptinku qunqaymanta llapan uywankunaqa
kanchanmanta lluqsirparisqaku, ¡putun! nisparaq uyarikusqapas.
Mama Santosaqa qunqaymanta hina rikcharispas, allqunkunata
qayakusqa, kayhinata:
- ¡Chapucha!, ¡Tiksucha!, ¡Piska, piska, …! - nispa.
Willkantapas, qayakusqa kayhinata:
- ¡Tomascha rikchariy!, ¡Uywanchikkuna mancharirpakun!.
Warmaqa puñuywan hapichiskuspan, mana utqaymanqa hatariyta
atisqachu, aswan tapukusqa kaynata:
- ¿Ima, mamay? – nispa.
Mama Santosa willkanwan kuska killapa achikyayninwan
uywankunapa qipanta qatisqaku. Uywankutaqa karu qatapiña
tarisqaku.
Kaqmantas uywankunataqa mancharisqallataña huñurquspanku PA R A L A E N S E Ñ A N Z A D E L Q U E C H UA
kanchanman kutichimusqaku.
Mama Santosaqa ancha llakiwan willkantaqa rimapayasqa
kayhinata:
- ¿Imaraq uywanchikkunata manchachirqa?, ¿Piraq
mancharirqa?, ¿Haykaraq mana kanchu? – nispa.
M AT E R I A L D E A P OYO

Willkanpas llakiwansi, aswan nisqa:


- Mamay ama llakikuychu, aswanyá apunchikkunata mañakusun
ama imapas kananpaq.
Uywankunataqa kaqmantas kanchanman qaykuspanku. Puñukuq
kutiykunku.
(Qillqaq. Antonio Rodas Antay)

119
QUIERO UNA COMUNIDAD ALEGRE Y SOLIDARIA
MUNANI YANAPANAKUQ, KUSIKUQ AYLLUTA
Comunidad Unidad

5° Lección: Fiestas de mi comunidad


4
Ejercicios de Reforzamiento

Kay tapukuykunata simi rimayllawan kutichiy:

1. ¿Haykapitaq kay llaqtapa punchaynin?.


2. Llaqtapa punchawninpi, ¿Imakunatataq
ruranku?.
3. Yaqa lliw llaqta ayllukuna, ¿Ima taytachatam
utaq mamachatachu iñinku?.
4. Taytacha utaq mamacha iñiy raymipi,
¿Imakunatataq ruranku?.
5. Perú suyu punchawninpi, ¿Imakunatataq kay
llaqtapi ruranku?.
6. Kawsayta tarpuspa, ¿Yaqachu aylluyki PA R A L A E N S E Ñ A N Z A D E L Q U E C H UA
pachamamata yupaychan?.
7. Kawsayta huqarispa, ¿Yaqachu aylluyki
pachamamata yupaychan?.
M AT E R I A L D E A P OYO

8. ¿Wasita ruraspa rayminkuchu?


9. ¿Wakata markaspa rayminkuchu?.
10. ¿Ima raymitataq qamrí ancha munanki?.

120
QUIERO UNA COMUNIDAD ALEGRE Y SOLIDARIA
MUNANI YANAPANAKUQ, KUSIKUQ AYLLUTA

También podría gustarte