Está en la página 1de 72

QO UJIN EX QO TZIBIN

Tun tok tipumal qyol ban tkub qxnaqtzan qib tun tbant qtzibin ex qujin
tuj qyol, tuntzan tajben qyol tuj kyaqil tumel qyolbil ikytzan tuj jaxnaqtzbil,
kaybil, chmabil, jaxtis ex junjuntel tumel.

Tun tbant qtzibin tujxix tumel nej kokil qqon qwi tijo tajqojil, tbi ex
ttzibajtz junjun techtzib, qun tuj qyol at junkal kablaj techtzib.

EL ALFABETO MAM

El alfabeto Mam, es un conjunto de letras convencionales que se usan para la escritura del
idioma. En total son treinta y dos. (Segn Acta No. 07-2000, de fecha cuatro de julio del ao dos
mil, emanada de la Academia de las Lenguas Mayas de Guatemala).

A B' CH CH' E I J K K KY KY
L M N O P Q Q' R S T T'
TX TX' TZ TZ' U W X Y
'
Xwiniq

Son 27 consonantes:
B CH CH J K K KY KY L M N
P Q Q R S T T TX TX TZ TZ
W X Y
'
Xwiniq

Son 5 vocales:
A E I O U

1
Ajo tumel tun tel qniky tij: bil ex ujil
Ajo tumel tun tbant qun: yolil ex tzibil

Kyaje tumel jun yol chitzanjo Cassany (1994:87) jun yol kyaje t-xilen tumel
jun yo,l qa ma qo yolinxix tij ikytzan tumel junjun yoljo, tzan in yolin jun
xjal ex qa noq in bin jun tqanil atku noq yolin tten ex atku noq tzibin
tqanil1. Ajo kyaje tumel t-xilen junjun yol a in yolin Cassany tij aqetzunj lu:
1. Tin t-xilen tun qbin mo bil? Atzun tipumal kyaqil xjaljo twitz txotx
tun tyolin tukil juntl xjal a ikyx tyoljo ban, tzan qa ma qo yolin tij tuj
xnaqtzbil atzun a jni tkyaqil tqanil nkub tquman jun ajxnaqtzal mo junjun
kwal. Ax jaku qo bin junjuntl tqanil ikytzan tuj xobyol, kaybitz mo junjuntl.
Chitzanjo Cassany (1994:100) kyjalu: Qa ma qo bin jun tqanil tzunxix ok
qqon qwi tij ti t-xilen junjun yol mo alkyexix t-xilen yol nkub quman
qwitz tuntzun tel qniky tij tuj qanchal. Qa ma tzok qbinxix t-xilen junjun
yol nmojin qij tun tel qniky tij t-xilen junjun yol mo tqanil a nok qbin,
noqxle ja junjun majo nqo bin jun tij a0 mi nok qqonxix qwi tij jun tqanil;
...2

2. Tin txilen tun qyolin mo yolil? Atzun tipumal kyaqil xjal tun tyolin tukil
juntl xjal a ikyx yolin, tun tkub tquman jun t-xim, jun tumel, jun tbis, jun
tzalajbil mo junjuntl tqanil a nyolin tij txilen tten jun xjal tuj tanqibil tukil
juntil. Qa mya junx qyol tukil juntl xjal mlay tzel qniky tij tyol qukil ex
chitzun jun yoljo mti niky tuj nwiye ex nti nel nikye tij tyol xjal.

1
Cassany, Daniel. et al Coleccin el Lpiz Ensear Lengua. Editorial Gra. Barcelona, 1994. Pg. 87.
2
Cassany, Daniel. et al Coleccin el Lpiz Ensear Lengua. Ob. Cit. Pg. 100.

2
3. Tin t-xilen tun qujin mo ujil? Atzun tipumal kyaqil xjal tun tel tniky
tij t-xilen junjun yol a tzibin twitz uj. Ex ax juntl t-xilen tun ttzaqwet junjun
xjelbil tzibankub tuj jun txolyol mo jun swejyol tzan nqo ujin. A tun qujin
mya noq okx t-xilen tun tjaw qujin jun txol techtzib ex tun kyok qmujbin
te jun yol mo txolyol, qala tun tel qniky tij tyol uj ex tixix ntquman wen,
tun tbant kyujin kwal, il tij tun tkub tzibit ila tqanil ex ban tok lakbit
twitz tlamel jaxnaqtzbil tuntzun tjaw kyujin mo kyschin kyaqil kwal ex
tuntzun kytzalaj wen ikytzan nchi tzalaj kwal kyja ex tuntzuntle tel kynikyjo
kwal tij t-xilen junjun xnaqtzbil a nkub chikybet kywitz junjun qij.

4. Tin t-xilen tun qtzibin mo tzibil? Jun tipumal kyaqil xjal twitz txotx a
tun tbant ttzibinte kyaqil tumel a nimxix tajbin tuj qchwinqlal tuntzun
tbinte juntl xjal a iky tyoljo tzan qo yolin. Ikytzan tqaniljo ntzaj tchikban
Microsoft Encarta 2001 kyjalu: Atzun tun tbant qtzibinte jun qxim, jun
qyol, tajlal, ex junjuntl techtzibil: Ex chitzun Rodn (1998:31) ntzaj
ttxolban kyjalu A tzibil atzun tun tbant qtzibinte kyaqil tqanil twitz
uj, ex aj tumel lu nmojin tun tchiy tnabil qwi tuntzun tbant junjun ti
qun tujxix tumel chitzan3. Ikytzan nqo tzibin tij kyaqil tqanil twitz uj
nmojin tun tbet qnabil ex tun tel banxix tipumal qwi tun qtzibin junjun
tqanil. Ajo tzibil tzelpone qa axjo tun tbant qtzibinte junjun techtzib,
tun tbant qnikunte tqanil tzanxix tten nukbinte qyolbil. Tuj jte yol a
tzibil atzun tun tbant qtzibinte kyaqil tqanil twitz uj ex tun qujin tij wen
tuntzun tel qniky tujxix tumel tijo tyol uj.

3
Roldn Catalan, Nria. El Placer de Leer y Escribir. Editorial Van Color. Guatemala, 1998. Pg. 31.

3
QO UJIN TUN TCHIY QNABIL

Chichitzan qe xjal wixnaqtzal tuj qtanmi te Paxil kujxix mo kyuwxix tun


ttxixpet junjun ti ikytzan tun tkub xnaqtzet junjun akaj tumel xnaqtzbil.
Tuj qtanmi te Paxil chixme kyaqil xjal mi in chi ujin ex aj lu jun ilxixjo tuj
qtanmi tun miben chi ujin qxjalil tuj qyol ex tuj kyyol mos. Tun tlajo
muybil tuj qtanmi nim xjal miben uj tun ex at junjun ma xnaqtzan me mi in
chi ujin tun tlaj mo miti uj tuj qyol ex mi tuj kyyol mos.
Alkyetzun te ax, kyaqil qij njaw anqin junjun akaj tumel xnaqtzbil ex
junjuntl tumel aquntl, chitzan qa tunj lu il tij tun qxnaqtzan qib tzan tten
tun qanqin tujxix jun tumel.

Kyaqiljo junjuntl tumel chikbal tqanil mlay kub naj tipumal junjun uj tun,
qa ma qo ujin nmojin qij tun tchiy qnabil, qxim ex tun tel spikye ttxolil tuj
qwitz. Ax mya noq okxjo tumel ma baj qquman chitzan qa ma qo ujin
nmojin tun tel banxixjo tumel tuj qwitz ex nchisin tij qnabil ikytzan tun
tbant qnimente qib kyukil junjuntl kloj xjal.

Qa nim nqo ujin, chitzan qa nimxix nmojin tun qten tuj tzalajbil ex nonin tun
tbant qximin junjun tumel tujxix ttxolil ex tuj chin tqanil nel qniky tij junjun
ti; ex nmojin tun teljo qxobil tzan tun t-xi qbinchan junjun tumel tuj
qchwinqlal.

Tuj qtanmi te Paxil nimxjo xjal miben uj tun ex nim xjal o bant kyujin
noqtzin tun mi nchi ujin junjun ujbil tuj qyol ex tuj kyyol mos.
Chitzan qa nimjo xjal a nchi xnaqtzan kyib tuj nmaq jaxnaqtzbil ex mi nchi
ujinxix kyunx kyib.

Tuj qtanmi te Paxil ntixix ujbil ex wiyil kywi, atzun nbinchan tun mi in
chi ujinxix xjal me noqtzin tun aj lu nmojin tun mi qo jawe tuj qchwinqlal.
Aqetzun jamanbiluj mya ilaxix tuj qtanmi, qun qa ma qo ujin chitzun qa
nmojin tun tchiyxix qnabil ex tun tjaw qtanmi. Chitzan jun xjaljo kyjalu: jun
ja miti jun uj tuj ikyjo tzenku jun jal a mixti twitz.

4
TUN TEL QNIKY TIJO IN TQUMAN UJ

Ujil ax tzelpune tun tel qniky tij tyol uj. Tunpetzuntz il tij tun tel qniky
tij junjun tumel xnaqtzil. Tun tel qniky tij jun tyol uj, il tij tun qximanxix
ex chitzan qa at oxe tumel tun telxix qniky tij kyjalu:
Tzanxix tten: atzun tun tel qniky tij jun tqanil tzanxjo tzibante twitz uj.
Ximil tten: Atzun tun tkub qximan t-xilen tyol uj tukiljo kyaqil tumel nbaj
tuj qchwinqlal ex ikytzan junjuntl tumel ojtzqin qun tibajo xnaqbil in kub
qxnaqtzan.
Tun telxix qniky: a t-xilen tun tbant qximante tten junjun tij tujxix tumel ex
tun tbant qchikybinte tqanil njaw qujin.4.

ILA T-XILEN UJIL T-XILEN JUNJUN TUMEL TAJLALJO


TQANIL NEL
QNIKY TIJ
Noq qajbilx qo ujin Atzan tzan njaw qujin jun ujbil noq Tikyle 50% ex 70%
qajbilkux, qo ujin.
Ujil tqanil tun tel Tun tjaw ujit kyaqil uj ex tun tel niky ti qij 100%
qniky tij in yolina ujbil.
Ujil tuj chin tqan Jun paqx, tuntzun tel qniky tij tqanil tuj chin Qil tqanil mo jayol
tqan ex mi in jaw ujit kyaqil tqanil, qala noq tqanil
tun tel qniky ti qij in yolina.
Ujil tten tqanil Ujil tqanil tuj chin tqan, tun tel tuj qanchal Tun tel qniky tij
ti qij nyolina junjun tnej uj. tuj jteyol
Xpichil tqanil Ajo tzibil uj nok tqon tib te kye a chi jawil Nimxix tten
ujinte tqanil.
Chikybil tqanil Tun tbant qtzaqwente junjun xjelbil a mya Nimxix tten
tzibankux tuj uj, me jaku tzel tniky tij txilen
tumel xjelbil tzan in tquman ujbil.
Tun tel qniky tij Chebexix kjawil ujit tqanil, kwel sqitit tjaq Nimxix tten
tyol uj junjun yol a nim t-xilen ex kwel tzibit junjun
tqanil a nimxix tajben.
Ujil kuj tajqajil mo Chebexix kjawil ujit nej tuntzin tkyej tuj Myaxix il tten
tojqojil qwi qanchal tin in tquman ujbil ex chebexix
kjawil ujit.
Jayol tqanil uj kye Ila t-xilen tumel qun aqex kwal chi jawil Nimxix tten.
kwal jayonte tqanil a tun tjaw ujit.
Tqanil: Tzibin tun Rodon Catalan, Nrica. Tujo uj Qajbilxix tun qujin ex tun qtzibin. Binchuj Van Color, Paxil, 1998, T-
xaquj 18.

4
Rodon Catalan, Nrica. El Placer de Leer y Escribir. Editorial Van Color, Guatemala, 1998, pg. 17

5
JUNJUN TUMEL TIBAJ BOTXYOL

Junjun tumel:

Tun tel qniky tij junjun botxyol ex akajyol.

a) Ban tkub tzibit tqumlajtz jun yol ttxlaj ikytzan qej yekbil lu: qya
mo xuj, ichan mo xinaq.
b) Ban tok tzibit tqumlajtz ax yoljo tuj junjuntl tnam twitz jun swej
uj, twitz tlamil jaxnaqtzbil.
c) Ban tkub tzibit t-xilen yol tuj kyol mos chkyin t-xaquj.
d) Ban txi chikybit tqanil twitz junjun swej uj, tuj xobyol, ex junjuntl
tumel.
e) Ban tkub tzibit jun tal uj te chikybilte botxyol, tuntzun tel
kyniky qxjalil tij tuj junjuntl kojbil.

Tun tel banxixjo kyaje tumel t-xilen qyolbil, il tij tun tkub qxnaqtzan qib
ex qo tzibin junjun tqanil tuj qyol.

AJO BEXNAQTZ A NOQ TUJ QYOL

Tun tel ban xnaqtzbil tuj qyol, il tij tun qyolin tuj qyol ex tun tkub
qxnaqtzan tun qyolin noq tuj qyol, qun atzun jun tumeljo tun tbant qun
tujxix tumel.

Junjun aquntl:
Bil, yolil, tzibil ex ujil tqanil junjun tichaq.

Teyelex te junjun kjawil tujin taqun mo qa tuj klojin


Tun tkub qyekin twitzbil junjun tqanil.

Tun tjaw qujin junjun tqanil a tzibinqe twitz t-xaq uj

Tun tkub qbinchan junjun sqach tuj qyol mo junjun bitz

Tun t-xi qumet junjun tqanil tun tkub qtzibin

Tun tkub qtzibin t-xilen jun xnaqtzbil tuj jteyol.


Tun tok tzibit tbi kyaqil ti tuj qyol.

6
Tumxnaqbil

Tun qtxexbin qxim tukil juntl qukil


Tun qikyx yolil kywitz qukil
Tun tkub qbinchan junjun twitzbil
Tun tkub qyekin junjun tumel xnaqtzbil
Tun tkub qtzibin jun tqanil qjunal mo tuj klojin
Tun qxpichin tqanil xnaqtzbil
Tun qtzibin kyaqil tqanil tuj qyol.

7
I. QO UJIN EX QO TZIBIN TUJ QYOL KYIBAJO YOL A
NIM KYXINLEN QE

TUMEL TAQNANJTZ:
Tnejil tumlal b bech
Ti t-xilen junjun yol
Kwel qumet jun bibil
Qanbil ex tzaqwebil
Kyaqil tuj qanqibil
Qo ximil (Kxel yekit jun paq qe yol ex kjawil meltzit uj)
Txolyol: teyelex te junjun ktzajil tquman jun txolyol tij jun yol.
Maqilyol/suksbilyol:
T-xjanil

B Be camino

Ba, bil, bech, bis, bajnin, bunin, bakil (chakil), kubil, kubni, baq, butx, tzub,
tzaqtzbil, bixil, xboqil, sib, botx.
At ba tuj jul tjaq txotx.
In chin bina junjun tqanil in tzaj quman weya.
Kubni ta njaya t-xe jatza.
Tat Luch jatzan tkuba tjaye?.
Mi bisina wija ban weya nten.
Tzunx buqinx sib kyun ajtxunil.
Ch chej caballo Ch chim pajn
Chuj, saqchal, choj, bech, Chum, chul, chech, chan, chok,
boch, jach, chel, chuq, ich, pich, chol,
Inqelen chej twi pen. chilil, chu, chas, pach.
Nbet chej tuj be. Njayon nmana chum tun tjax twi ja.
Nwan chej kul.
Najben chech te jitzbil.
Nlon chan tij txix mo txuj.
Nchi lipin chel tuj kjon tun tnoj
kykuj.
Qe tal ich tzunxix chi witzan tqul ja.
Nchun kwal tun tnoj tkuj.
Nchilin tat Lo nmaq chenaq (xlan,
nimaq chenaq).

8
K kox cojo K kum ayote
Kax, kan, kjol, kjon, Ka, kol, kul, kum, kok, ak, uksbil,
Inqelen kan tuj tzis. pak, pakli, pok, kwal, kotx, katxli,
Nkjon tat Xwan. kalbil, kajil, qko.
Ma chiy kjon. Banxix kol te qsi.
Nim tajben jun kax. Nwan chok i tuj kjon.
Ma tzqaj kum tuj subl.
Kok twi qotj.
Nchin uksina twi ja.
Ak chum tun jbal.
Npakin nan chibj tun tjatz tuj kwil.
Ky kyaje cuatro Ky kyaj perezoso
Kyaje, kyajbil, kyyol, Kyaj, kyaq, kyaqil, kyajil,
kykojin, kyjal, kyoj, alkye, kyiwlabil, kyixbin, kyixkoj,
kyeku, kyaqil, kyjatzun, eky, iky, kyelbil, kyajiky(amate
ikytzan, kyaj, kyej, kyil, kyitzaj, rbol), xkyaqoch (bastn), qcheky
kyimne, kyitxle. (yarda), kyilel.
Kyaje ech mo kyjaj nkojine At kyaq tzan nim tzis tuj qja.
tok. At junjun xjal twi kyajil.
Kyajxix chel chi wan i. Nqo kub tkyiwlan Qajawil junjun qij.
Nimxix chi yolin kwal kyxol. At junjun xjal miben chon eky.
Kyeku xjal kyja. Iky aj tat ap wukila ew.
Nim chew at twitz kyaj. Nxi kwal kyilel rit kyaqil qij.
Banxix nap te kyitzaj eky. Nokin xkyaqoch tun jun tij xjal.
Tkyaqil qxjalil at kyjal kun.
Q quq polvo Q qij sol
Waqaq, xaq, wuq, qale, qil, qo yolin, Qij, qotj, qoq, qan, qeq, qanjin,
qonikyan, qxol, qxopin, qnumin, qolbebil, qoj, qulil, qetj, qel,
Waqaq kybet xjal. qul, qayil, aqunal, qol, qux,
At jun xaq nim t-xe. xqnitx.
Qale sul tat Luch. Ila qij at tuj jun abqi.
Qo yolin chi txin weya. Nkwan xinaq qotj tuj kabil mo
Qonikyan nbet xoj. kwabil
Nqolben ichin te juntl tukil.
Ma qanajx oj chi kwal te ttxu.
Kyaqil qij in xi xuj qayil tuj xoch.
In qon Liy qol kyij oq tun

9
kyqopin.
Nqulin mo in xboqin qya tij eky tun
tok te chibaj.
T tat seor, pap don T toq mo aknaj mojado

Toj, tolin, taj, tulil, tunix mo tulix, Toq, tiw, tak, tinle, tikypaj, tikyle, tuqle,
tnam, tabchil, toqsil, butx, takbil, teb, tolchi,
Toj tnam ta njaya. tisle.
Tolin tij jos. Ma chi tebix nxbalina tun jbal.
At ttunix Xwan. Nlipin tiw twitz kyaj.
Ma qox tulil. (canica) Jun tikypunx kwal te sikyx.
Tkyi tat tun ttxi wukila. Jun tabchinx jos tun txiyan.
Ma kux tzqij tal butx.Tolchik kyaq
tij wech.

Tx txan, gisquil Tx txotx tierra


Txotx, txyol, txinbil, txajbil, txam,
Txun, txol, txanbaj, txin, txan, txayli, txak, txuj, txajon, txanaj,
txikybil, txak, txaqbil, txe, txan, txil, txlej calvo, txuj, txutx, txiyan,
txkup, ajtxunil, litx (xtxil), pajtxaq txexbil.
(pinabete), txalchi, txqan, txu At tajbin txotx te tkyaqil xjal.
qabaj, txubaj.
Njayon kwal tij jun wiq xul mo xwich
Nim kyajben qe ajtxunil. txyol tbi tuj kul.
Najbin txun tun tel tij butx. Ntxinon nan bajlaq.
Mya tkyaqil txan ban te lobj, Ma txamix qotj tun kyaq.
qun at noq te chibaj noka. Ma tzaj txak tij tal qa.
Jun tij txak ichin mo xinaq. At junjun xjal at ttxiyan.
Jun xjal qa ma txi txol mo Nim tajben txajbil te jun qya.
chixol pwaq nim tal nbet.
(txol, chex)
Tz tzma jcara Tz tzunun colibr
Tzil, tzumin, tzisbil, tzinin, tzis, tzlan,
Tzma, tzaj, tzakin, tze, tzeky, tzaj, tzutz, tzun, tzu, tzin, tzalil, tzibil,
tzajil, tzeqbil, tzel, tziyil, xmatziyil, tzulil, tzub, tzolil, tzunun, xmeletz,
tzqajsil, tzyul. tziky.
Nim tajben tzaj tuj qanqibil. Tzil nkaton. (katon saco)
Tzakin twitz tzlan.

10
Noq tzeky tzan nok nikyaj Najbin tzisbil te mesobil.
mo mij aqbil. Nim tajben tzlan qe.
At junjun qya banxix mo ponix At tajben tzutz te jun aqunal.
chi tzqon kwil. Chu aquntl qa miben qo aqunan.
At xjal tbanil tzen kyxol Ajo tal chyuj mo pich tzunun njatz
tukil. ttzubin tkabil bech.
At xjal banxix tzyun xpotz.
Jun xuj ex jun xinaq/ichin tzan
kyajbilxix kyib in chi tzubin kytzi.
X xux pito wi gato
Xjal, xjab, xjan, xyeb, xaq, xul,
xinaq, xyan, xuch, xuq, xil, xab, il (bi), ul, al, oq, iwil, iky, mar
xoj, xpichaq (mapache), xmoxil (caf para tomar), pe (balanza), pi, po
(enamorar, tranquilizar), xpatxil, (espantapjaros), chu (iwil), bajin, ibol
xtunil. (pellizca), chanil, ikyil, jakil, katil,
Nim xjal nchi bet tuj be. qitil.
At tajbin jun qxeybil. Ila il mo bi in bet twitz ja.
At junjun xjal nex twi Nokin pote xobsil chel.
xaq.
Najbin pe te malbil.
Tzunx chi kmuyinx mo
in chi bitzan xuch tqan Ma tzujxix iwil.
xaq. Nqitin kwal tuj tuj.
Nchex eky tun xoj. Nchanin tal txin tuj a.
Nxtunin kwal tuj utz. Iqan toq qapoj aj t-xi qayil mo iqal
(utz hamaca) a.

11
II. QO TZIBIN JUNJUN TUMEL

Jun txyan kyej naj tuj jul

Ojtxi at jun txyan kyej naj tuj jul, tun tpaj njayontaq tij jun ba tuj jul, qun
ataq tajbiljo tun tkanet txkup te tchi. Ajo txyan nimxix okxi twi tuj jul noq
tun ttzyetjo ba, me tun tlajo ikyjo jumajx kyej qetjo twi tuj jul.

Qe ba
Luqe ba nchi xbayin
kyij pa tuj xbaybil
pa nkyxbayin ba ex
nchi xbayin ba kyij pa.

Chum ja

Kye qchman ojtxi chim mo chum twi kyja in jax, qa ma tzokx sib tjaq ila
abqi ntpan. Yajxitl ma bant kybinchan xkon tun tjax twi ja ex nim xjal
xkon twi tja in jax. Jalin nimxixjo xjal kuxbil tuj twi tja in jax tun
ntixixjo tze jalin tzan ojtxi.

Qajtzyol

Chum, chum, chum, chum


Tzuj, tzuj, tzujj, tzuj chitzan ttxan tzujo.
Chiw, chiw, chiw chichitzan qe tal bi mo tal il twi pen.

Tajben Pak

Nimxix tajben pak te jun txubaj, ojtxi a kypak qxjaliljo sok a tzma mo tzu
nkub kabsin tuj tmij, jalin kuxbil pak in okin te sipbil chibaj tun junjun
qya mo xuj tuj tja.

T-xjanil
Mya ban tun tel tleqine tij pak qumtzun jaku tzel piltaqa ikyjo.
(peltaq el que dice todo)
Aj tnejil twitz jun awal miban tun txi kylon qa kwal ex qe kuxin mo
qapoj.
Titzan qun?

12
Tun tlaj naq junx kykwal ktzajal ok kychiy ex mo ok kykwalan.
Ploj /nach tun qkub wan kywitz txyan.
Titzan qun?
Tun tlaj in tzaj tyab txyan t-xe qe mo qste.
Ploj /nach tun tel ttzisona tij t-xajaba tun jun tzisbil.
Titzan qun?
Tun tlaj kjawil mojeya tuk jun xjal ma tabqiyal twitza. (qa xuj
mo xinaq).

Tzibin tun: Ana Mal Mnal Xmintz te tnam te Itzal, Chinabjul.


Tzan nkyim jun xjal

Chichitzan qe qchman, aj tkux muqet jun kyimne qa nim xjawi txotx tibaj
anmi a tzelpone qa atix chintl tchwinqlal ex chichitzan noq xi ttajkin mo
ttaqkun qtzan xjal tuj tqij, qatzun qa mya nim xjawi txotx okxtaq tuj tqijo
qtzan xjal chichitzan qe qchman.

Tajben joq

Nimxix tajben joq kye qxjalil, nokin te awitz, te tka boch ex te kywa
alumaj. Qa ma t-xi kayit tuj xyubin mo pa nxiye.

Qajtzyol

Oq, oq, oq, chitzan bochjo tuj tchok.


Qes, qes, qes chitzan qesbiljo tij chibaj.
Qetx, qetx, qetx chitzan jun tal kwal nbetaja twi pen.

Qman Qij

Ajo qij tok tbi te qman, kyun qchman qun tun atzun in kub maqtzinte
tkyaqil ti at twitz txotx ex in tzaj tqon tipumal junjun xjal.

Txilen yol qajen


Ajo yol qanjin nim t-xilen tuj qyol:
Qanjin tbi txkup a nxi qinkye tal eky te tchi ex yoqan tbi tuj junjuntl
tnam.
Qajin tbi qbetbil tun qikyx tibaj jun nim a.

13
Jun bibitz

JUN TIW NAJ TWI TUN BIS

Chitzan qa a jun txkupjo mo txuk in xi qinte kwal te tchi.


Qa at kwal nchi bet kyjunal bex in chex tlaton tiw. Ul jun niktzuntz,
tuj kykuj xjal tun mi kxi kwal tun tiw, kub kybinchan jun chil tun
tjax tuj twi kwal. Tzan nxi kwal aqunal tjaq kjon njax jun chil tuj twi.
Aj ttzaj tiw qilte kwal, naq chil nxi tlaton tiw.
Jun maj, attaq jun kwal xi tuj tkojan. Nti ul tuj tkuj tun tjax chil tuj twi,
okxtaq nbet te tiwla mo tlonte tiwjo tal kwal ex bex xi tiqan kyukil t-
xkyaq. Tzel tuj twitz, tiw qa mataq naj kwal tun. Qun noq kyej tqon tiw
kwal te kychi tal ex xi juntl maj tiw jayolte juntl kwal. Tli kwal tej t-xi
tiw jult maj, mataq chi naj tal tiw tun kwal.

Naj tnabl tiw tun tbis kyij tal, qun mataj chi naj tun tal kwal.

Ajtzibil: Gladis Yolanda Almengor Orozco ajchna te T-xe Chman.

14
Txun (La cal)

Ajo txun nim tajben qe:


Nokin tun tel tij butx,

Nokin tun tok txunit tij qja.

Nokin tun tok txunit kyqan awal.

Nokin te qanbil jun wiq yabil al tbi

Nokin te qaysbil tzis.

Qbalil mo qchexbin
Ojtxi tuj kynabil qchman mya tukil pwaq nchi loqintaq tzan jalin, qala noq
in jaw kytxexbin junjun ti kye tukil juntl xjal, qa ma txi jun qya qbalil, nxi
tin xkon, kwil ex atku tixin, chenaq, oj ex noq ti junjuntl in tzaj qon te.

Tzan njaw txemite jun tze


Tuj kynabil qchman, aj tjaw txemit jun tze in xi qanit najsam tejo Qajawil ex
tij xjaw aj tjaw jun tze te si mo te ttzeyil ja. Atzan tkuchmil in kub ewit
tukil t-xaq tzaj tuntzun mi chi jaw tzqije txqantel tze mo tun mi kysekypaj.

15
Xmeletz

Jun xjal a mya ax mo twitzx yolin, noq tichaqku tyol in ok ex noq tok sbulkye
xjal, atzun xjaljo tok tbi te xmeletz kyun qchman.

Xuxilyol, lokilyol
X xjal
M muj
E echil
L lol
E ewil
Tz tzulil

Xmoxil

Ojtxi aj t-xi jun qa xmoxil nej kxel tqanin kye tman qa kxel tzaqpin mo mi.
Aj t-xi xmoxil bin kyun manbaj jatumel kxela xmoxil ex nxi qon junjun
tumel te kuxin tzan tun tanqina tuj tchwinqlal. Qa txin mo qapoj in xi
tchikban txubaj tumel tzan tun tanqina tukil tchmil.

16
Po

Nimxtaqjo chel nul wal i ojtxi ex tunj lu kub kyximan qchman ex jaw
kyxkansin jun po te xobsil chel tuj kjon.
Tzunx yekin po tib tuj kjon tzan in xi kykayin chel ex tqanx nchex ja
nti qe tzajil ex po.

JUNJUN PAKAB Qajaw chjonte teya


Nimxix tkuje qija;
Qajaw Aya tajwil kyaqil
At twitz txotx.
Aya Qajaw nim toklena;
Ex nim tipumala Qajaw aya kyel qeya
Minwit ala milay qo anqina Ex aya qol qchwinqlala.
Ex milay qo yukcha. Chjonte teya Qajaw;
Nimxix tajbena qeya.

Chjonte teya ixin, chjonte.


NAN IXIN Aya ixin nimxix tipumala
Najsama at maj in baj yajina
Aya nan ixin nim tajbena Kyun qe xjal.
Tukna at nim qipumala; Chjonte teya tuna in qo beta
Ex tun in qo anqina Nimxix tkuje qija chonte teya.
Twitz anqibil.

17
TAL TXIN QUKIL
Aya txin kujlama twitz txotx.

Chux tbant tschina ex ttzibine


Tuj qe qyol bix tuj tyol mos Ajo tzalajbila tuj tanqibila
Ajo spikyin tuj Ajo tbechal tbanilxix
Kyaqil tanqibila. Tun tbant ttschine tuj toka matij
Tun tbant ttzibine bix tun ttila
Qonka t-xbalane te qukil kyaqil twitz txotx.
Aya tal txin yolina tuj qyol,
Aya txin kujlama tanmiya

JAXNAQTZBIL
Ma tij txilen te qeya
Aya jaxnaqtzbil Tun junjun qij in tzaj tyekine
Ma toklene tuj wanqibila, Aj be te xtalbil bix tun
Tun ma txilena tun ntzaj Tbant tichaq quna, tun ajo
Tqone ximbitz kye xinaq ex xuj. jaxnaqtzbil
Kyaj nim xjal ex tnam.
Aya jaxnaqtzbil
In tzaj tqone tzalajbil
Tun in tzaja tyekina aj spikyin
Tun qila junt qanqibila.

18
NYOLA MAM Bix nqajt nyola elne.

At jun nyola tat Nim xjal o xnaqtzan tij nyola


At jun nyola nan Nim xjal in xaqtzan jala
Qina nyola kwal Nim xjal kxel t-xnaqtzan nyola
Jawnix nyola xuj. Bix milayx pon baj t-xnaqtzajtz
Nyola.
Nqajt nyola tuj Chinabjul
Nqajt nyola tuj T-xoljub
Nqajt nyola T-xe Chman

IDIOMA MAM

Seor, tengo un idioma


Seora, tengo un idioma
Mujer mi idioma es grande.

Mi idioma se oye en Huehuetenango

Mi idioma se habla en
Quetzaltenango
Mi idioma se habla en San Marcos
Y mi idioma se habla en el oeste.

Muchos han estudiado mi idioma


Muchos estudian ahora
Muchos estudiarn mi idioma
Y jams se terminar de estudiar
Mi idioma.

Por Jos Ramrez Mendoza, Todos


Santos Cuchumatn

19
III. QO BIN, QO YOLIN, QO UJIN EX QO TZIBIN

JUN NE JAW A TWI

Chitzan, qa ojtxi at jun xjal jawsin a twi tkwal. Kyjatzan ok tilil tun tchmet
pwaq te loqbilte jni tun tajben tun tuj nim qij te jawsil a.
Tnejil xtaj kyelbajo ajchelin kyja ex tqanx baj iky laqolte chin qen te
maqtzbil kyqan.
Tej kyul manbaj kyja i kub qe wal, te kybaj wan bex i xi tuj tnam, tej
kyjapon i xi laqol t-xbalin ne ex bex ok kyqon akaj xbalin tij ne ex
nim o chi tzalaj qun kyeyinx te tal qa tej tok qon t-xbalin kyun tchlelte ex
jawtzan kyiqantz kychelin tuj iqbil te kyokx tuj yiles.

Tej kyetz bant tuj yiles, tqanx i xi jayol jun qen, me noq tun tpajo ikyjo bex
kyej tzaq tkamiajo tal qa ex chima i jaw bujina mo tirina noq tun tpajo ikyjo.

Xjelbil:

Tin tqab mo ti tqal tal ne mo ne?___________________________________


Tiqun chixme i jaw buqina manbaj?_________________________________
Tiqun xi qin ne tuj yiles?_________________________________________
Tqaltzan kybijo manbaj ex txubaj te kwal?___________________________

TXILEN YOL

Ajchelin Padrino (a)


Ne, ne, nu Nene
Jawsil a Bautismo
Qen, baj, kalamua, tzenaq Licor
Bujil, tiril, Pelear
Nim qij Fiesta
Akaj, saq Nuevo
Kamiaj Camisa
Qab, tqab, ti tqal, Gnero o sexo

20
JUN MISAT TAJBILXIXTAQ TUN TOK TE BALUN

Attaq jun misat tajbiltaq tun tok de jun balun ex el anqin jun tajawil aqbil
twitz misat ex xi tmann: Waje tun wokye te balun chitzan ex bix ok. Tej tex
balin ajqlel tjaq qe tze bix kyaj qetj tje. Kyjatzun xi tquman juntl maj
kyjalu: Aya wukil, waje tun wokye te misat: ex ajo jil lu bex ok juntl maj te
misat, qun tun mya ban ela tuj twitz te tok te balun ex tun tlaj qe ttzyubil
ex tun matijtaqjo tje.

Jun xjelbil:
a. Tin tbijo jil el anqin twitzjo misat?______________________________

b. Alkyetzun txkup ok te balun?____________________________________

c. Tiqun ok juntel maj misat te misat?_______________________________

21
JUN QNABIL TIJ QTXU XJAW EX QE JIL TWITZ TXOTX

Jun kloj jil o chi ok noj tij jun uj tzaj tsaman nan Xjaw tun kypon tuj nim
qij tij tabqiyil nan ya tzmax twitz kyaj. Ajo kloj jil o chi ximan tzan tten
tun kypon jatumel ta Xjaw tuntzan t-xi kyqon jun chlebil te nan ya tzmax
twitz kyaj. Kub kyyolin tzan tten tun qjapon ja ta Xjaw che chitzan, nim o chi
ximan tij ex o chi bisan tij sanjelbil lu, kyjatzan o tzok kychmon kyib
kyukiljo kyaqil jil twitz txotx ex chitzan tat nejenel Balun kyaqil qo qo yolin ex
qo aqunan tij nabil lu ex mijun tun tjaw tniman tib kyaqil at qajben tij
sanjebil lu, ku chi chi qe jil ex kyma kokal qyotxan qib tuntzun qjapon ja ta
nan ya ex ikytzan o tena kyun , nej xi kyjayon qe kyukil matij kywal ex jax
kyqon junt kyukal kyibaj okx tjapun baj max twitz kyaj ja ta nan Xjaw.
Atzun te tzunun jun mankbil jil japun max ja ta nan Xjkaw. Ajo sanjelbil qin
wune te teya nan Xjaw chichitzan qe wukyile jil te kyaqil twitz txotx qonxa
jun qolbebil te nan Xjaw ex ku chuwt awt binchalte qe tun ttzaj tqoene nimx
tchwinqlalil twitz kyaj ex chjonte teya tun nimx spikun in tzaj tsamane qibaje
max twitz txotx ex chjonte tunjo txokbil qije tuj tabqiyle nimx in qo tzalaje
tija.

Xnaqtzbil:
Qa ma tzok qmujban qnabil ex qa junx qten in tzaj tqon qipun tun tbant
junjun tij qun.
Yaj tzun teya tqal chin teya t-xim tibajo bibil lu, tzibankuya tzalu:

22
TWI CHUNE

Jun kojbil tejo tnam Chna te T-xe Chman, npon muje ttxotx tuka Saqchojon,
noq yalx tkub ttxan witz.
Ajo kojbil lu ok qan tbi ikyjo te Twi Chune , tunj at jun ttxan witz jatumel
nim chune ma jaw chiy ex tbanelxix kyin aj nxmakelin. Kyjatzun kub
kyximan qyajil tun tok tbi ikyjo. Jalo ma chixpet chin qamabinte ex
ttzibajtz tun kyxim mos, kyjatzun tten tok tbi te Tuichuna, tun tlaj miti in kub
quman kywitz xjal tzanxix tzibante tbi kyun qchman ojtxi.

Ajo kojbil lu nim trans in tzaj tuj, atzun jun kojbil jatumel in chi ul qe xjal te
juntel kojbil ex tnam, tujo kojbil lu tqeku kabe chqajlaj te xpotzbil ex jun tal
witz tkub kyxol jatumel nchi pone xjal pomel ex ja nchi jaxten xjal kyil aj in ok
xpotzin.

Chitzan qe xjal te ojtxe qa nim toklen tembil lu, attaq qe slew abaj tzibin
kub kyij kyun qxechil noq tun ex elqa tun jun pale ex tun chej ex iqon
chichitzan qchman.

Ojtxi noq tja jun twitzale ma tzoka chenbil kyun xjal chitzan, mya ikytzan
jalo.

Atzun jun qbibetzjo tijo jun tal pi txotx tejo qtanmi te Chna.

Alkyetzun xi elqante qe tziban abaj?__________________________________


Tzan ttzibajtz tbi kojbil Tuichuna tuj qyol?_____________________________

Tzibin tun: Edgar Tito de Len Mndez

23
TZAN NEL TNEJIL T-XAQ KJON

Aj nel tnejil t-xaq kjon kyun qchman, tnejil in xi qon chjont te Qman, ex te tqan
kjon tuntzan ma chiya ex in chex qil awitz tij tqan kjon, atzun jlu nbinchet
tun qnan mo tun qya: aj nel tnejil awitz, in kub beyet jun tzeky, nok ten nan
binchalte wabaj tuke t-xaq kjon; aj tbaj subet wabj in jaw tibaj qaq tuj jun
subl tuntzun ttzqaj wabaj ex tbel wabaj aj tbant, nchi ok ten xjal wal, nej
nxi kyqon chjonte te Qman, tun kywa suban. Chitzan qanan min tzex qxon aj
t-xaq kjon nel te wabaj, il tij tun t-xi kut tuntzan min tbaja yajite, in jaw
botzet t-xaq kjon ex in jaw kelet twi jun tze twi pen.

XUQ

Ajo xuq jun wabaj i in bant kyun xjal, in ok tbi ikyjo tun noq in okx
botzet tuj t-xaq kjon ex njaxtzun txkettz tuj subl, ajtzun ttzqaj xuq nxi wayit
ex noq kape in ok te tbel, tzan nul tqij i atzun nkub binchet kywa qxjaliljo
xuq.

Tzan nul kanin kyqijil anmi in xi iqet xuq ex in kub qet kyibaj kyimne. Atzun
nchi ajtz xjal kyja in xi kywan xuq.

24
QANEN TAT NEK TWA

Jun maj pon tat Chep Nek ex qanin twa tja jun nan, xi tqanin kab twa te nan,
chitzan nan jak tzaj tzewen, qa taj twaya txiya aqunal, at nim waquna tun
tbant. Nti Qaj Chep Nek, ttzaj jun maj xi tquman, -qontza kab nwaye?.
Tzaj ttzaqwen nan, -Ntipa te ntxiyane twa, yejsun tun t-xi nqona teya.
Ik be tun tat Chep nti qaj, pon tuj jun ja, jatumel tzaj xtalin tun jun tajwil ja, ok
ten yolil ex xi tquman Jak tbiya chin kbajel tuj kab qij jala.
Taj tpon in tzajtz te nim jbal o chi qaj qe xaq tun a, ex jatumel nti ttzaj qon
twa tat Chep, kyaqil qe ja ex iqan tun a.

Tun Enrique Garca Daz, San Rafael Petzal.

Jun Xjelbil

Tiqun chi qajt xaq tuj nim a ._________________________________________________

_____________________________________________________________________________

25
Xwotz mo kyaj

Ajo kyaj tok tbi kyun junjuntel qxjalil te xwotz, nej nokx wabj te muqan
netztzun banttz njax qet twi ja tuntzan t-xwotzet, nel jwe qij tun nkutz iqet twi
ja, nkub chet twitz ka ex in kux qet tuj chu in banttzuntz tun t-xi kyiqan
xjal aj nchex mlaj qun atzuj nok te kywa, naqtzun kyqa in kux qet tibaj tuntzan
tquybe ex nxitze kywan xjal. Ikykja in baj aj ikyxja tzan nchex xjal mlaj.

QE OQ

Kyaqil qij qitaq t-xi jun xinaq qil a tuj tqab xaq tuk kab oq ex tjaxtaq jun
pi tze twi ttzemal tuntzan tjaw tyoban qe oq tij.
Jun oq saqx ex jun ttxaqan aj oq ttxaqan te xinaq:
Nojsama tuj paxnaq qina noq mijx a ma tzul wuna tuj kab abqi.
Xitzan tqumann xinaq te oq t-xaqan min baj tkuja,
Qo betal tuj be, jaktzan tila qe bech tuj be ma chi chiy tun a aj qitaq tkyaj
tuna.

26
QO XIMAN

Ximana tij alkyetzun jil mo txkup ban witzin?

Sqitinkuba jun sew tibajo jil mo txkup a ban witzin.

27
QO XIMAN

Titzan nbajta txin mo qapoj lu?

Nyolin tjunalx?
Nyolin tuj yolbil?
Nyolin tukil jun qa?

Sqitin kuya tjaqjo txolyol a nyolinxix tijo txin ex tzibinkuya tqanil tin qun
iky tten tuj twitza.

28
QO XIMAN

Titzan tajbiljo juntl iky?

Taj jun ttzub

Taj jun jak maman

Taj lipin

Sqitinkuba tjaqjo yol a nyolinxix tijo iky ex qonka tka mo uksinka.

Maman = zanahoria tzub = beso jak= una mordida

29
QO XIMANXIX

Tzibinkuya kybi ex ajlakunya jten kybaje alumaj lu.

Tzibinkuya kybi ex tin nchi ajbina qe alumaj lu te


jun xjal. Tzibin kuya tqanil tuj juntel t-xaq uj.

30
QO XIMANXIX

Ti tqal o tzaj oyin te Luch?

Tnejil techtzib axjo tzan


tnejil tbi xjal.
Tkabin tkux tujo yol aq.
Toxin techtzib ajo tnejil tbi
ne.
Mankbil techtzib tkux tujo
yol chuj.

Tzibankuya tibajo sqitin kubne, titzan tbi oyaj tzaj qon te Luch.

Tzaqwebil:_____________________________________

31
SLEWILYOL

Noq junjun techqaj mo qajtzi kbel tzibit tuj junjun slew


Kjawil tujin ajxnaqtzal t-xilen jun twitzbil, qa ma tzel kyniky kwal
tij, il tij tun tkub kytzibin tbi ex qaninxe kye jte slew ktzyetil tun
tbi.
Atzan slew mi tzajben ban tok kyqon kwal tka.

32
TZAQTZAL YOL

Tzibinkuya techqaj mo qajtzi tuntzun ttzaqet tnabil jun yol tujxix tumel.

lb

o mo

b'

33
TTXOLIL QYOL

Tzibinkuya qe txolyol lu tujxix tumel tibajo junjun sqitin ex nikuma tten


junjun tujxix tumel qun kyaqilx mya ban nukbinte ex at junjun mya ban
tzibinte. Bala at junjun yol kbel naj tun ttzibit tujxix tumel.

1. A njaya chum tuj twi tokx. _____________________________________


2. A iky saq in xix ojqelin.________________________________________
3. A Xwan nrinin tuj be.___________________________________________
4. A Liya nxilin chenaq.__________________________________________
5. A xkoya ma qnax.____________________________________________
6. A txin mo qapoj banxix kyeyin _________________________________
7. At jun uech nlipan tuj tze.________________________________________
8. tuj kjon Naqunan tat.___________________________________________
9. Te nil weya nxujil.____________________________________________
10.Te Chna qina._________________________________________________
11.A tjaya jatzun tkuba?___________________________________________
12.toj jaxnaqtzbil nchin aqunana ___________________________________
13. A txyan nlipin mo inqelen tuj kjon________________________________

34
QO YOLIN

IKY EX MISAT

Chitzan qa ataq iky nejenel kyxol jil mo txuk, tun noq txolchiktaq txqan tuk. Me
pon jun qijo t-xboj misat tukil ex chitzan noqsamiya qontz ttuka nmajine chi te
iky, tun tajbiltaq tun t-xi betil tuj kul. Batzun chi ikyjo, xi tqon tuk te
majin ex noq oqekxjo kabe chkyin iky ikyej we. O txix te iky tun, xi tqon
tkach tmajin misat ex mixti tzaj tmeltzin misat. Otaq bet jte qij te tok kykayin
txqantl txkup ntil tkach mo tuk iky tok ex xi kyqanin te, ntan tkachi chichitzan, o
txi nqona majin chitzan ex tunj lu elxqinin chkyin iky tun kynimex kyun txqantl
txuk mo txkup. Ikytzan qun matijqe chkyin iky ex atzan te misat mya teku te
tkach mo ttuk noq telq.

Alkyetzan jil mataq ttuk mo tkach?.____________________________________


Titzan mixti ttzaj tmeltzin misat te iky?._________________________________
Tibajo tqanil ma baj tujina jalo tzibankuba tuj qyol ti ma tzel tnika tij.
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________

Aj ma baj qujin, atzunjo xi tbinchin misat ex axjo nim qo xjal in xi qbinchan


jalo ajo xi tbinchan misat, in qo ok te ileq, mo in chi kub qsbun junjun qukal mi
in aj qqon tqal otaq tzaj majnan qe, jalo kelel qnik tij a mya ban bant tun
misat, jalutzun qe, kxel qqon chjonte te jun xjal qa at ma tzaj majnan qe, noq tix
tqal, ex kajel qqon te tajwil, atzan kyxim chmanbajo qe jalo tun tkubten numle,
tzalajbil ex tzaqpibil qxol.

35
XOJ EX CHEL

Ati jun maj ok yal kyib kabe txkup tuj nim kul ex in bet jun xoj twitz txotx
atzun jun chel tokx tibaj tqob jun tze ex jaw kayin xoj jawl intaq wan te
chel tchi, binchan tun tal timi wakx ex chitzan xoj jaw yolin ikytzun
tquma chel lay txin nqon weye nchi te xoj chitzan, ik tnal tun qa tokxtaq
tchi tuj ttzi atzun te tjaw yolin bex tzaj tzaqpij tchi ex nim tzalaj xoj tij te t-
xi twan ex tqanx oq tuj kul.

a) Tin tbi txkup eltzaq tchi?:______________________________________


b) Alkyetzun txkup mo jil tqanx xi tuj kul?.____________________________
Ajtzibil: Aura Prez Cabrera

36
KYAJE TUMEL TZAN TUN TCHIYE QNABIL TUJ KYXIM QCHMAN

Ma bet jte abqi tkublin najo in chex qxjalil mo qwinaq xilil noq mlaj, me
nimxixjo tumel qchwinqal in kub kyquman ikytzan qa ban qo yolin ex qo bin
kyyol qtijil.

Chitzan jun tij xjaljo jayolin kyjalu: tun tjaw qiqan qib tuj qchwinqlal at kyaje
tumel:

Tnejil: il tij tun tbet qnabil tij qchwinqlal tzan tun qanqina tujxix tumel ex
tzalajbil.

Tkabin: Tun qyolin chin tzan tten tun tjaw qin qib mo tun tkaneta qpwaq
ex ban t-xi qqanin junjun tuj tqan qwex kye junjun tij xjal a ma jaw kyiqan kyib,
qun nimjo jni xbaj tuj kychwinqlal jaku tzajben qe.

Toxin: Jun ambiljo ja tun tkub qskona qnabil, qun il tij tkub qximinixixjo
jni tumel nok qbin ex jni xbaj qqanin kyejo junjun qxjalil a ban chi qon
junjun tumel qe tun mi qoxe tuj xaq mo tun mi qo el najo tuj qchwinqlal.

Tkyajin: tun tbant qaqunan, qun qa banxix tok qun tij tkyaqil aquntl
tbanilx te ikyjo at ja tun tela jun qpwaq mo at jun ti tun t-xi qkayin qa ma tzaj
il qij. Qun ajo aquntl xjanix toklen tunpitzan il tij tun qnan tbi Qajawil tzan
in qox ktal, aj qjaw we, aj qxi aqunal ex tun t-xi qqanin noqsam tijo junjun ti
a mya ban in bat qun junjun qij. Ex chitzanjo ajxilil noq kyja lu: tkyaqiljo at
twitz kyaj ex twitz txotx nimxix tajben tuj qchwinqlal ex qkmol qib kyukil
tze, qman qij, nanya xjaw, qman jbal ex qitzimele qib kyuka junjuntl
tichaqku at twitz txotx.

Tuj mankbil teyelex te junjun qtzibankub tuj qyol jte qxim tij ex qa at tajben
qe tuj qchwinqlal ban tkub qyolin tzan sela tuj qwitz ex tzibankuya jte t-
xima twitz jun slewuj tijo tqanil xjaw tujina lu.

Qkmol/ hermano

37
QO UJIN EX QO XIMANXIX

Jun xim tij jul


Tuj jun xoch kablaj echbil t-xe ex tajbil jun jul jatz tuj. Junjun qij jwe
echbil in jatza, me tzan in watan kyaje echbil in kutz jilja. Aj lu tzelpone qa
noq jun echbil in jawe twitz xoch junjun qij. Qa kablaj echbil t-xe xoch. Jten
qij jaku tzok tun tjatz tuj xoch?.

Tzaqwebil: Jwe echbil in jawe ul junjun qij, me tzan qonikyan kyaje echbil in kutz
jilja, tzelpone qa tuj wuq qij wuq echbil otaq jax tbetin ex ax tumeljo tuj mankbil qij jwe
echbil ex in jatzku tuj xoch.. Tzelpone qa wajxaq qij jaku jatza jul mo xqortxan.

38
Ok il tij jun ajyekxkolatz

Jun xkotzon tzajni tuj tqan noq mulaj ex tajbiltaq tun tpon Kabkan, noqtzan ajo
ilxixtaq tij tun tikytz tuj chuj witz. Chitzan qa ajo kuxbil lu laj yaq nimx
chintl twal tzan chuj witz. Tzan oka tun ajyekxkolatz tun tikytz tuj chuj witz
tuntzan tpon Kabkan?

Ximane nej ex tzaqwenkuya xjelbil

Tzaqwebil: Etz qiyit chin kyqiq kyuj tsewbil kuxbil.

39
Alkyeqetzan tajlal?

Alkyeqetzan tajlal tun kykux tzibit kyujo kyaje swej tla kyuj ex aj tjaw qiyit
jlal jaku tjapon tajlal te belajlaj ), bala wal, qel ex txalchi tten aj tjaw qin
tajlal.

7 4 5 3

3 7

4 5

5 3 7 4

Tzaqwebil:

5 4 7 3

40
Slew Ajlabil

Tzinbinkuya qe belaj ajlabil tun t-xi qe tun tij 1 ex tun tbaj twi tij 9, me
miti tun tkub ttzibina kab maj jun techajlabil; aj tjaw tjaw tajlal il tij tun
tqonte 15 jwelaj tajlal ex la qa wal, qel mo txalchi tten aj tjaw qiyit tajlal.

Tzaqwebil:

41
SMOLYOL

Jayonktza junlaj yol kyxoljo swej techtzib kubne bala qel, wal ex txalch
kjawile tujiniye ex qonka tka.

N CH M I L B A J W CH U J

X T A S U M TZ CH T A Y A

P CH TX Q S U Q E N K J KY

I I P O TX K O T S I O X

TX T S R TX A B Q E KY X E

Y S Q A L Q CH R P L K TX

Q W B A L U N KY M CH A I

U O TX S R X Y I TZ M W B

Q W A B A J Y B S K

Taqwebil: Chmilbaj, chuj, txotx, suqen, eky, sqal, wakx, txib, quq, wo ex
wabaj.

42
T-XJANIL TICHAQ 14.Qa in qo chimban tij txaqin
xkon yal tzaj xlich kyij tal
1. Mya ban tun qiky bet qqob.
tibaj tzaj, qum in tzaj xpit tij
qqan.
2. Mya ban qa nchi kwan kwal
tuj jun joq kwabil, qun joq
kychmil nok yal.
3. Qa ma tzokx yobit jun bajlaq
tjaq tqul ttxu txyan tmanile tal
in chi itzj.
4. Qa ma chi ikx qya tibaj tkalil
subl, nchiy kykuj aj kok
chon witl mo aj tok kyiqan
kyal.
5. Qa ma tzikx jun qya tibaj tqan
tzutz in jaw toq kyqob ichin,
mo in jaw toq tqan kytzutz.
6. Qa ma tzikx jun txin tibaj
tbetbil a, nimin tmux tal aj
titzj.
7. Mya ban in qo chun tje
txyan qum in qo el betlaj.
8. Qa ma tzel qlaqun tchemuj xin,
qa qyaqo nel pax ttzi muqin
sen qa nqo txon.
9. Qa nqo ikx kxol kabe xjal nxi
qin kychwinqlal xjal. 15.Taqux in qo ikx tibaj
10.Taqwix nchi ikx qya tibaj tzkatben txyan, qum in tzaj
tzol sibol qum in tzaj saq a xqlanchej tuj qqan.
kyij. 16.Mya ban nokx xkyaqit tuj
11.Taqwix in kux qtixti tuj kyqan ne qun naqa kychiy
xawuk, qum min chi anqin yal chi xboqin kjon.
qal. 17.Qa ma qo mujsan mo tzaqwen
12.Qa ma qo ikx tibaj txyan netz yol te qtxu yaj nitzj qal.
txak qij.
13.Qa ma qo wan tjos chmeky
nku xlipix qwitz mo qilbilal. Aqe smolyol ex t-xjanil lu aqe kloj
ajxnaqtzal tij ttzibajtz ex tujajtz qyol te
Siwil Ttzi A i kub binchante.

43
QO BITZAN TUN TCHIY QNABIL

KABE TXYAN

At kabe ntxyane saq oj kyqul


Tzunxix chi tzalaj, tzan nchex kyilel
Tzan qonikyan nchi watin chlaj
Qa ma pon xoj tij chlaj, waj, waj chichitzan
Me qa ma pon liqexix xoj, jar, jar, jar chichitzan
--------------------------
--------------------------

Kyibajo tal sqitin lu, ban tjaw kyxkansine junjuntl tumel tuntzan qtzalaj.

QE TAL TZEKY

Axix chi oqjo tal tzeky,


Axix chi oqjo tal tzeky,
Ponix chi oq, ponix chi oq,
Qiqiriqi, qiqiriqi, chi chitzan qe tal tzeky.......

__________________________________________________________________
Ponix/tbanilxix = bonito Tzeky/tman eky = gallo

44
JUN WOK QOQ (JUN QOQ TZE TIJ)

Attaq jun tij toch qoq,


Attaq jun tij toch qoq,
Tajbilxixtaq tun tok te nim,
Nim, nim, nim, chitzan qoq,
il, il, chitzan te tkub pan,

Paj, paj,paj chitzan tjax tuj kwil.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Kyibajo tal sqitin lu, ban tjaw kyxkansine junjuntl tumel tuntzan qtzalaj.

QOQE TUJ JAXNAQTZBIL

Aqeya wukil qoqe tuj jaxnqtzbil,


Qun nimku xnaqtzbil kbantel qun,
Qun nimku xnaqtzbil kbantel qun,
Mi tzaj kychixwiya, qoqe tuj jaxnaqtzbil,
Ma pon ambil tun tjaw qin qib tuj qchwinqlal.

ONON

Ati jun onon


Nlipin nlipin
Intzun lipin nlipin
Tibaj jun bech.

Ati jun onon


Nlipin nlipin
Intzun lipin nlipin
Tibaj jun bech.

45
QO UJIN JUNJUN BIBITZ

TIQUN MYAXIX TILUN TQAN NANYA


TZAN TQAN QMAN QIJ

Jun tqanil kyun qchman tibajo qtxu xjaw, tiqun myaxix tiliun tqan sen tqan
qman qij.
Chitzan ojtxi, ok kymojban qtxu xjaw kyib twitz kyaj tukil chew, ejawtzun
bujin ex ajo chew kamban, ok tjpunjo chew twitzjo qtxu xjaw, qumtzun
aku txaqjin twitz ex naq juntlte twitz nkayin jalo. Qumtzun sjumjin tij
qtxu xjaw jalo mixti nqoptzaj ksenju tqan qman qij.

Tzibin tun ajxnaqtzal: Julia Margarita Cabrera Gmez

TEJ TETZ WAKXKAN TUJ WITZ

Jun txkup wakxkan, etz tuj witz Twi Qaqayix, inlo ntzaj oxe te qale te tetz
toju witz. Ajo txkup wakxkan kyaje tuka mo tkach, kabe twitz ex kabe
ttzel tij, tok qotxilte txotx, lopchoktzan a tij tej tetz. Tzajtaq tzun tqon tib
tun textoq laqulte tnam.

Tzajtzun jun qtxu aya Liy tbi, xitzun qol tib chmol tuj tnikyejchaqilu be
jatumel ta jun baqman kyxoljo kytenbil anmi. Atzun aya ex laqbante txkupju
mqet tun tchemoj. Ex qetzun xjal ebajx kulul tuj tja qman manbaj tuj kyaj tukil
junjun yultzaj ex ebajx tuj kyajbe tukil yultzaj, baj kub ten nal Qajaw tun lan
tzexjo txkup tuj tnam.
Qobajel tun chechitzan, kub mqontzuntz tun Qajaw, extzuntz ttxanile tnam,
texlen txalalan tjaqxitl.

Tzibin tun ajxnaqtzal: Julia Margarita Cabrera Gmez

46
TEJ TKUB NAJ XIN OJTXI

Chichitzan qchman ojtxi pon jun qij ja kub baj xin tuj ktanmi nimtoq xjal intoq chex
mlaj qil lobj qun mititaq kwa, nim xjal baj kyim tun weyaj. Tun tchibl weyaj intoq
jax ktxjon twitz qajtz (yaqinbil, aqen) qun che chij qa ati txew xin tibaj.

Atzun qe junjuntl el kytxjon tij xchumba mo xchume, ex nim qe xi kwan tunun


bajlaq tuntzun min chi naja tun weyaj.

Tzibin tun ajxnaqtzal: Julia Margarita Cabrera Gmez

TEJ TEX BINCHAN BE TUJ WITZ

Nimxix i aqunan qchman tun tlaqinjtz chuj witz mo xopaj witz noqx tun tbantjo kybe
kuxbil, maxix chi baj aqunan qchman tij ex ma chi baj sikti tun kybentjo nim be. Tun
kyqob xbante kybe kuxbil ex atitlu kayilkye qa in che aqunan, qumtzun xlanjanqe
wen, qaj in chebiyle extzun mya chjon twi kykuj ex ma kub kyquman junjun qchman
tqanil qa aqex ex iqante kywa tzqon ex noq kokil qet a tij tun ttzaj bunmix qun jun xjaw
inchextaq aqunal ex naqxix oyaj aquntl chichitzan. Ex nimjo qchman ebaj kyim tjaq abj
tzan aj ttzaj tolpajo abj, majx in chekyej tjaq abj noq tun tbantjo kybe kuxbil.

Tzibin tun ajxnaqtzal: Julia Margarita Cabrera Gmez

47
NAJ TBI QAJAWIL

Tuj tnam te Txolja, at jwe witz naj tbi Qajwil a binxix kytenbil: Twi
Tzunin, Twi Tzma, Twi Saq Ja, Twi Tqan Bech ex Twi Anme. Ojtxi in
kub kyquman qtae qa il tij tun t-xi qanit te tajwil twitz txotx tij tichaq
kuti kyyol ajlabil a winqin kybaj: Qman Be, Aj, Ix, Tzuchin, Ajmaq, Noj,
Chij, Kyoq, Ajpu, Imx, Iq, Obal, Kan, Kyech, Kyme, Chej, Qanil, Choj,
Txi, Batz. Ayitzin qij tun kykub nayit tuj jun naj tyu tij tbi Qajawil ex
aye t-xe kyqij junjun xjaljo.
Tzibin tun ajxnaqtzal: Juan Francisco Lorenzo Tmaj

QE MAKAX

Ojtxi, chichitzan qchman, kyun makax kanet xin. Lu jun makax qin jun twitz
xin tun. Ma tzaj xjal jala xi tqana te makax kyjalu:
Qoma xtalbil, qamantza weya jatumel ma tzaj tina twitz xin.
Juntl maj xi tqanin xjal te makax jatumelxix ma tzaj tina xin.
Ntix tzaj ttzaqwen makax.
Xi tqanin toxin maj ex xi tqaman kyjalu kwel nkalona mo kokil nbona
tkuja qa min tzaj tqumana minti yolin makax.
Ntzajtzan tqoj xjal jala, tzaj tin jun kyjaj kub tkalon makax, tun jlu
inin (inkyin) tkuj makax jala.

Tzibin tun: El Pels antz Israel Prez Snchez

48
Qwa suban
Mya nim qaq taj suban tun ttzqaj qwa suban chitzan jun nan xuj, atzan ban tun min
kykyim tze qun tuj qaq. Ajo suban in bant tij xin, at xin saq, kyaq, qan ex qeq (xpena)
kyeyin, iktzan qo xjal qo oto tuj kyaqil twitz txotx.

Tzibin tun: El Pels antz Israel Prez Snchez

SUTBIL QE QAJTZI

Qo saqchan tij sutbil


Chi qtzyuntz qqab
ex qo bitzan qkyaqilx
a e i, o, u

Jala aya tjunalxa


qumantza qe qajtzi tok xwiniq kyij
ex kwel tbitzina twitz qtxu xjaw.

a e i, o, u

Ban weya chin bitzan


ex ban qe we qajtzi, wun,
okx jwe qajtzi at xwiniq kyij.

a e i, o, u

Nikun tun: Sikya Tmink Pels

JUN XOJ BIX JUN CHIT

Xi tquman jun xoj te jun tal chit qa otaq kyaj qet jun baq tmij tqul ex xi
tqanan jun xtalbil te tal chit, tun tjatz tin baq, bayxex te matij tqan ttziya
chitzan xoj xi tquman te chit.
Jaka jatz wina baq tmij tqula qa jaka chin tzaj tchjona chitzan chitjo te xoj, ku
chitzan xoj, jatztzan baq tmij tqul xoj, bix yanti xi tchjon xoj. O tzan jaw
jinan chit tij xoj mawt kub nbiyona chitzan chit te xoj kukxtzan jlu nti ma
chin tzaj tchjona o tzan tzoka tuj nqaba.

Tzibin tun : Mara Jacinto Ramrez, San Ildefonso Ixtahuacn, Huehuetenango

49
EK QOL QINUMAL

Atitoq jun xjal qinun titoq jun talun in kub junjun tjos qan pwaq, tetzun jun
qonikan ul tuj t-xim tun tkub tbiyon talun tuntzun tetz txqan qan pwaq tuj
tkuj ek. Atzunte ek oje kubsan tun lan kub byon, mataqna kub tximante
xjal kub tbyontzuntz; chitzunte xjal qa ok keliltztaq txqan qan pwaq tuj tkuj
ek atzun tkyim ek oje oq tij qun mixtite etz tuj tkuj.

Qumtzun mya banxix tun tel qanmi tij qinumal mo tqinumal jun xjal, qo
tzalajaxqe tukil ati qe.

Tzbin tun: Julia Margarita Cabrera Gmez

XMOXIL
Atzan saj ambil ojtxi aye manbaj nchi xmoxin tij jun txin tun tok te kylib ex
aye manbaj nchi ok kayinte t-xujil kyal, qumtzun aqe in chex qanilte. Ajtzun
tpon qa tjajo txin klen kyun tman, aqetzun manbaj tejo txin in kub kyqon
jun laq ich twitzjo qa tuntzun tel tuj qanchal qa ban loqin ex in kub qon
pal si tun tel tniksajtz qa ban aqunan; qa ma bant tun, bex in kub tziyin
tun tyolin tuka txin ex aj tok qanbaj jun txin jwelaj maj kyqan manbaj aj tetz
tzaqwena jun txin te t-xujil jun qa.

Tzibin tun ajxnaqtzal: Felipe Escobar Gmez

QANBIL QMAN JBAL

Tuj tnom Itzal, Chinabjul, in chex xjal qanil qman jbal twi witz nan Pi tbi.
Iqin jun tzuchin, tuj tja kyun, bix tuk qen, ex tukix jun ajqij kyxol qanil jbal.
Ok kypon twi witz bix nxi kyqanin ajqij jbal te Qajaw, oktzan tbaj yolin
ajqij, nxi kytzaqpin tzuchin. Qa ma txi lipan tzuchin twitz txotx tzultzan naj
jbal qibaj. Ok tzan kyjatz xjal ot tchon kywi tun qen.

Tziban tun Mara Jacinto Ramrez


Tejo tnam te Itzal Chinabjul.

50
QE CHMANBAJ BAN CHI LIPIN TWITZ KYAJ

Nimqa txka chmanbaj i kubten twitz txotx ojtxi, aqatzan junjun lu: Qe Soq,

qe Win, qe Tzisbil ex nimqa txqantl, aqatzan chmanbaj Soq, uj ex Win, nimtaq


kyipumal, nimtaq otaq chi el twitz, nimtaq xnaqtzbil tuj kywi, ikytzan ttenjo o
bant kylipin twitz kyaj, atzan ok kyjaw twitz kyaj ex ok kykub tuk iqtz, atzan
twi jun witz TWI CHUNBIL tbi atzan tkub tuj tnam te Itzal te Chinabjul, ataq
tbant kylipin, ikanan ojtzqil te nim tnam, nim kajel ok toktz kyun twitz kyaj,
ikyx tun tex tijxa qtanmi, nimtzan jaw kynimsan kyib, bala txi kybinchin jun
mya ban, i ok ten elqal tichaq tqal ok tok kykin, o chi qalqan tij wak , tij
boch, nimkax ok tok kykin, aqatzan tajwil alamaj otaq chi tzaj qalqan, ikubten
xquqel kye kyalan, ex ikub tzaq qe chmanbaj tuj kobil ku qon kyij twitz
kyaj, attzan itzyet max tuj jun tnam TWI LAPOLBIL tbi tuj kyyol mos atzan
tnam te Motozintla, atzan kyok chmanbaj tuj kobil, i okx qon t-xe tze mo txe
tzeyswitzbil ex tuntzan poninqa chmanbaj, mya nim iten txe tze mo tuj
tzeyswitzbaj, ex tzaj nim kyqoj ex tuntzan kyqoj ku kypatan tnam, te TWI
LAPOLBIL, ex aj xi kybinchin, mya ban, il jo ku kybinchan chmanbaj,
tujtzan qij te jalo, nimqa xjal, mo kwal in tzaj jun yabil kyij, aqa manbaj ma
chex qijal tuk jun Ajqij ti in baj tij jun xjal, ex nim maj a twitz il xkyaj
kybinchan chmanbaj nok kin tij xjal, iltzan tij kchjetel twitz il kyun xjal te
jalin.

Ajtzibil: Kamlakab Soq uj, Miguel Ortiz Domingo

51
TKABIN TNEJ

Tujo juntl tnej xnaqtzbil lu, qa ma bant tujina tuj qyol, jalin ambil teya tun t-xnaqtzana tij
junjuntl tumel tzan tten tun kytzibitjo junjun bibitz, laj mo txqantil a in kub kyquman
qchman tij qaq.

Aya ajxnaqtzal tuj kabyol aqetzan junjun tumel aquntljo lun tzan tten tun tele ban kyaje
tumel qyolbil Mam ex at junjun tumel txolbankux tujo uj lu, tun tajben tuj xnaqtzbil
kyukiljo txin ex qa.

Ajo qyol Mam a tzelpone chmanbaj mo tabaj. Tuj yol mos abuelo

Kyja Qchman Twi Saq Txotx, Chinabjul

52
SEGUNDA PARTE

En esta segunda parte despus de que usted ha aprendido a escribir en el Idioma Mam, tambin se
le invita para que escriba las historias, cuentos de su comunidad etc. para valorizar el conocimiento
y sabiduria de los ancestros que de manera oral se vena transmitiendo de generacin en generacin.

Como docente bilinge se le brinda algunas herramientas pedaggicas tiles para desarrollar las
cuatro habilidades comunicativas en las nias y nios mayahablantes en su aula que sea de manera
creativa y recreativa, para que propicie espacio de comunicacin en donde los nios y nias
escriban y expresen lo que han escuchado de sus abuelas y abuelos, los mitos, leyendas, cuentos,
fbulas, etc. que siempre narraban las abuelas y abuelos alrededor del fuego.

I. HERRAMIENTAS PEDAGGICAS PARA LA PRODUCCIN LITERARIA

1. Cuento: (Bibil)

Son narraciones de contenidos estticos sobre diferentes motivos que tiene por finalidad provocar
distraccin, alegra, placer. El cuento es el ms comn de los relatos de la oralidad, pues no tiene
races tan antiguas como la leyenda o el mito. Los cuentos surgen de la pltica, de las experiencias,
de la imaginacin de la persona.

Caractersticas de un Cuento:
1. Debe escribirse en forma breve, decir una cosa en pocas palabras.
2. Escribir lo principal.
3. Debe ser creativo y recreativo
4. El contenido debe ser con fines educativos.
5. Debe contener alguna moraleja
6. Debe ser reflexivo para las nias y nios.

Aplique 7 pasos para la escritura de un Cuento:

1. Un personaje realizando una accin en pasado


2. Situacin en la que el primer personaje se encuentra con alguien.
3. Momento en la cual los dos personajes realicen una accin conjunta.
4. Situacin en la que se les aparece, a los personajes, un conflicto.
5. Solucin del conflicto.
6. Cierre del cuento debe ser un final feliz.
7. Moraleja aunque no todas las veces contienen.
Esquema:
a. Hace aos, tiempo
b. Viva o paseaba
c. Cmo era?
d. Qu haca?
e. Un da apareci
f. Qu hizo?
g. Y el conejo

53
Ejemplo basado en el requirimiento descrito.

El conejo y la ardilla
Hace tiempo un conejito blanco paseaba por el bosque, se junt con una ardilla traviesa decidieron
ir al bosque; iban caminando contentas de repente se les apareci un lobo, el conejo y la ardilla
corrieron rpidamente hasta llegar a una cueva. Al encontrar a sus cuevas se dieron cuenta que
estaban sanos y salvos desde el susto de ese da prometieron salir nunca ms al bosque. Por
atrevidos el conejo y la ardilla por poco eran atrapados por el lobo para su alimento.

iky ex kuk
Chitzan qa attaq jun tal iky nbettaq tuj kul, ok tmujbin tib tukil jun ma betin kuk. Kub
kyximin tun kyxi betil tuj kul, akxtaq luqe nchibet te tel anqin jun xoj tuj kybe, me o
chilipenx iky ex kuk tun kypon tuj jun tal jul. Ban kyten te kymeltzaj juntl maj kyja ex kub
kyyolin tun mi chi exe betil tuj kul, tun tpaj ma chlin kuk ex iky chixme i oka te chibj.

2. Fbula: (Lajqanil)

Consiste en una fantasa que oculta una realidad, que personifican a ciertos elementos como los
animales, las plantas, los objetos inanimados quienes resultan hablando en el que el autor es
sujeto y objeto a la vez, pues por medio de sus personajes est presente en la obra, slo que en la
fbula los actores son los animales personificando a los sujetos humanos, quienes se reflejan as
mismo en sus obras. La fbula se diferencia del cuento en que siempre deja una moraleja y
personifica a ciertos elementos.

IKY EX MISAT

Chitzan qa ataq iky nejenel kyxol jil mo txuk, tun noq txolchiktaq txqan tuk. Me pon jun qijo t-
xboj misat tukil ex chitzan noqsamiya qontz ttuka nmajine chi te iky, tun tajbiltaq tun t-xi
betil tuj kul. Batzun chi ikyjo, xi tqon ttuk te majin ex noq oqekxjo kabe chkyin iky
ikyej we. O txix te iky tun, xi tqon tkach tmajin misat ex mixti tzaj tmeltzin misat. Otaq bet
jte qij te tok kykayin txqantl txkup ntil tkach mo tuk iky tok ex xi kyqanin te, ntan tkachi
chichitzan, o txi nqona majin chitzan ex tunj lu elxqinin chkyin iky tun kynimex kyun txqantl
txuk mo txkup. Ikytzan qun matijqe chkyin iky ex atzun te misat mya teku te tkach mo ttuk noq
telq.

El venado y el conejo

Segn cuentan los abuelos el conejo era el rey de los animales, por poseer una corona de cuernos.
Un da lleg su amigo, el venado a pedirle que le prestara sus cuernos para probrselos, porque
iba a salir de paseo, y quera tener la experiencia de andar con los cuernos, pero el venado no le
di nada al conejo, el pobre slo se qued con su oreja. Pasados los das le fue mal por haber
prestado sus cuernos al venado, ya que ste no se lo devolvi, sino que por el contrario, se
apropi de ellos. Los dems animales vieron que el conejo ya no llevaba sus cuernos y le
preguntaron por qu ya no los tena puestos; l contest que los haba prestado al venado los
dems animales, como castigo jalaron las orejas del conejo hasta que se alargaron.

54
Por eso, cuentan que desde entonces el conejo se qued con las orejas grandes y largas y el
venado con sus cuernos.

3. Leyenda: (ujambil)

Es la narracin de sucesos falsificados y sorprendentes, a veces sobre hechos reales, explican


desde el punto de vista de los pueblos el significado y la interpretacin de fenmenos
atribuyndoles poderes especiales a las personas, las cosas o los hechos ocurridos. Una leyenda
explica el origen de la gente, animales, costumbres y creencias.

TZAN KANETA IXIN TUN NAN PI

Chitzan qa ojtxi kub txqan tzaj, bex kub noj twitz txotx tun ex tunj lu mixchiye awal;
ataqtzan chin kyixin qxjalil attaq tuj chin tqan elbaj ex bant kywan txelobj tun wayaj.
Pon jun qij el kyniky wixin te ajitzal, kub kykyeyin qa attaq twitz ixin tkux tuj ttxa wech, tej
kylonte bex kub kyutzlin wech me mixti xkye kylinpin tij txuk. Tun tpaj mixti xkyeye kylipin,
tzaj kytxakon kynejenel squk ex xi kyquman, aj tikyx wech bex kya jaw tikypaja tij ex
kya tzok tqon twitza tij jatumel in tzaja ixin tun. Ikytzin oka tun squk, me te tel tkatin
wech tij bex kyejtzaq squk.

Tej kybinte qa otaq kyej tzaq squk, bex baj xi yolil tukiljo kynejenel kyaq tun ikyx tun
toka tun tzan oka tun squk, kutzin chi kyaqjo me kya tzaj kyqone jun xjal te nchiy,
matijxixjo ikyjo chichitzan ajitzaljo, qala noq tzubimila kyinchaqjiy tij junjun xjal ex ikytzan
qun jalin noq nchiwank kyaq qij. Te tok tolpaj kyaq tij wech el ttzubin tchkyel wech,
te ttzaj tzaqpaj t-xkyaq wech bex kutz tikypaj kyaq twitz txotx, nel bet juntl maj wech
njawku tolpaj juntl maj ex ikytzan oka tun te tpon wech ttzi xaq Paxil.

Te tpon wech twitz Paxil antza okxe kxul i, jal, ixin, chenaq ex junjuntl wiq iyaj mo ijaj attaq
tuj jul. Tej tetz jutzpaj wech tjaq abaj tolchik kyaq tij ex te tpon bex xi kyaq qumalte
tichaqjo otaq tzok tkyeyin..
Te tpon tqanil tuj chin tqan binjtz kyun tkyaqil xjal te junjun tnam, atzan xaq a Paxil atza ta
jalin tujo tnam tok tbi te El Naranjo La Libertad Chinabjul, me kyinchin tal tpaxil xaq
jatumel okxe jutzpaja wech ex o chiximinx tij tzan tun tlikypaja. Tnejil ok we xjal
tokchilte me mixti paxe kyun ex tunj lu i xi yolil tukil klech tun tel ttokchin me mix
elqutxje chin tun noq kukx kub baja te ttzi. Te tbaj kybisin tzan tun toka i yolin tukil
xloqe kyaj me mix paxe tun ex tunj lu bex baj xi yolil tuka qankyaq, kutzin chitzan me
noqtzin tun kya tzaj kyqon jun xjal te nchiy chitzan ax kutzan chiqejo nejenel, tunj lu jalin
at junjun qxjalil in kyim tun t-xobl qankyaq.

Kabe tilkinx paxe abaj tun qankyaq ex o chitinx twitz ixin te tetz qiyj, nim xjal ajmlaj ex
ajmejikan bajul iqal ixin.
Atzun te ya Pi, kolilkye ajitzal tzuntaq kan qen, in bixintaq tuj chinab ex nti xi lolte, me
tun nchi kubsintaqjo t-xjalil kywitz ja xiye lolte, te tpon noq noq junjuntl twitz ixin tkux tuj
mup, ikytzin qun ja mixti in tzajixix kjon jalin tujo tnam Itzal.
Chitzan qa yajxitl baj pon txqantl xjal a naqchaqtaq iteya ex noq pwaq kye tzaj qon kye,
tunpitzan jalin ajkayilqe ex junjuntl kloj noq tzaqbaj txotx tzaj kyiqan ex ikytzin qun
tzqolqe.

55
El maz que obtuvo la abuela Pi

Hubo un mal tiempo, cuando las cenizas cubrieron la faz de la tierra, la milpa no creci ni dio la
sagrada mazorca, las reservas de maz se fueron acabando, entonces el hambre hizo presa de todos,
para sobrevivir se alimentaron de races, plantas, frutas y en lugar de la tortilla utilizaron la raz del
banano. Es as como retrocedemos en el tiempo al anciano Sebastin Jacinto Maldonado, de 85
aos, para que nos recuerde la leyenda cuando los principales pudieron encontrar de nuevo el grano
sagrado del maz, de cmo la abuela Pi de los "ajitzal", se llev las sobras y por eso en Itzal es
difcil obtener buenas cosechas.
Un da, los principales de Itzal, segn relat el anciano, se dieron cuenta que en el estircol del
Wech (gato de monte) haba granos de maz, pero por ms que pretendieron seguir al animal,
siempre quedaban burlados. Entonces, llamaron al jefe de los Squk (piojo blanco) y le dijeron,
cuando pase el gato, te brincas y te fijas de dnde obtiene el maz. As hizo el Squk, pero durante
el viaje tuvo hambre y decidi chuparle la sangre, pero al rascarse el Wech, lo dej tirado en el
suelo.
Asi pues contrataron al jefe de los Kyaq (pulga) para que hiciera lo mismo, pero les condicion a
que le dieran un ser viviente a cambio, pero los principales dijeron que era demasiado sufrimiento
para una sola persona, por eso se alimentan de la humanidad.
Cuando el Kyaq cabalgaba sobre el Wech, tambin le chup la sangre, pero cuando sinti la garra
de su vctima, brinc al suelo y nuevamente se mont, hacindolo cuantas veces fue necesario,
hasta que logr conocer que el Wech entraba a la cueva y se introduca al Paxil (pea). El wech
satisfizo su hambre con los elotes, pues adentro haba milpa, maz, frijol y otras semillas.
Al salir del Paxil, cabalg sobre el wech y le fue a contar a los principales lo que haba visto.

La noticia se escuch por los cuatro puntos cardinales, vinieron los principales de todos los pueblos
al asiento del cerro (ahora se conoce cono la aldea El Naranjo en la Libertad del departamento de
Huehuetenango, pero la entrada slo era un agujero, donde slo entraba el Wech, as que pensaron
cmo abrir la pea. Primero, trataron de romperla con sus herramientas, al no lograrlo llamaron a
los Kulech (pjaros carpinteros), los que slo desgastaron el pico sin lograr quitar un pedazo de
roca.
Despus de pensarlo, encontraron al xloqe kyaj (rayo blanco) para que con fuerza rompiera la
pea, pero por ms intentos no pudo lograrlo, as que llamaron al Qankyaq) (rayo colorado), quien
a cambio pidi seres vivientes, lo cual fue aceptado por los principales (por tal razn, los rayos
algunas veces mata gente). El Qankyaq, en dos intentos rompi la pea brotando el maz y todos
los principales de los pueblos mexicanos y de la costa sur acarrearon el mejor grano sagrado que
pudieron.
Sin embargo, la abuela Pi, protectora de los ajitzal, estaban en plena borrachera, bailando al
comps de la marimba y no le importaba nada, pero despus de tantos ruegos acudi a la pea,
donde encontr slo el Mup (tamo) y uno que otro grano de maz (por eso en Ixtahuacn y en
los alrededores no es muy buena cosecha). Otros principales de pueblos lejanos, tambin llegaron
tarde y recibieron dinero, por eso ahora son comerciantes, los dems se llevaron tierra como los que
actualmente son alfareros.

56
4. Dichos/normas culturales: (t-xjanil, chijunyol)

Los dichos populares es un conjunto de valores propios de la cultura maya, fueron creados hace
mucho tiempo y han sido transmitidos en forma oral de generacin en generacin. Llevan
mensajes lingsticos, sociales, culturales, educativos, reales o ficticios, con el fin de mantener el
orden y el respeto hacia la cultura, porque la ciencia es colectiva y no individual. Es un conjunto
de vivencias reales y ficticias de una comunidad sociolingstica y que por muchsimos siglos
han representado una rama de la literatura oral. Los dichos encierran una serie de valores
espirituales, morales, intelectuales, sociales, polticos, econmicos y hasta humorsticos que son
determinantes para la estabilidad de una comunidad.
Son pequeas sentencias de manera rimada o con giros literarios alternos que le dan un sabor
complementario, por lo general contiene un mensaje de carcter moral o educativo basado en la
vida real.
Ejemplos:

a) Mi tzok ttzyun tqan qij, qun jak tzel qayj twi tqaba.
b) Mya ban tun t-xmayin tij jun xjal qa at tkyi, qun jak chi ok tkwala mo tala ikyjo.

1. No intentes agarrar la luz del sol con tus manos, si lo intentas se pueden podrir tus dedos.
Debido que la luz del sol es sagrado y no es para jugar.
2. No hables mal de una persona si tiene algn defecto, pues, si es el caso de un hombre, sus
hijos pueden ser as y en el caso de una mujer las hijas pueden sufrir el defecto.
3. No es bueno que alguien se sirva en dos platos si es hombre, pues puede tener dos mujeres.
4. No te pares a escuchar la conversacin desde fuera de una casa, porque te pueden contagiar
una enfermedad de tiempo definido.

5. Trabalenguas: (maqbilyol, suksbilyol)

Son juegos de palabras que se caracterizan por su rapidez en la pronunciacin mediante fonemas
similares, que provocan cierta dificultad al pronunciarlas. La habilidad en su manejo provoca
destreza en los que las pronuncian y admiracin del pblico y sirven para repasar letras que
presentan dificultades en materia educativa.

Qe txujtenel

Txqan txujtenel ntxakaja tuj txakbil


Ax kytxakbin txujtenel tun txakin
Loqe txujtenel in chi txakin
Txakinxix kyel ex kyul txujtenel.

6. Historia: (Naltqanil)
Son las narraciones que guardan la memoria histrica sobre los hechos ocurridos en el pasado de
los pueblos. Desempea la funcin de la historia escrita en la cultura occidental. La historia
hablada guarda los sucesos acaecidos en cada una de las etapas de las distintas generaciones de
la vida comunal, comenzando desde la aparicin del hombre, es decir hasta donde se tiene
memoria, como ocurre en el Pop Uj.

57
Los zompopos descubridores del maz

La numerosa familia de zompopos emprenda enorme distancia en busca de sus alimentos y


regresaban con cargamentos de hojas, palillos y, curiosamente, granos de maz, encontrado entre
el estircol del gato de monte casualmente, uno de los mames se dio cuenta de que los zompopos
cargaban maz y lo comunic a los dems habitantes, ya que durante ese tiempo, los mames
careca de los granos y slo se alimentaban de races de txinil, txelobaj y otras. Los hombres se
juntaron para ver de dnde traan los zompopos el maz pero no fue posible. Ni los zompopos
saban de dnde lleva el gato de monte.

El gato de monte se le apareci a las personas y stas le preguntaron por qu defecaba maz, pero
el animal no contest. Muy interesados, los mames contrataron a un ajkab para que se fuera a
tocar msica a la pea donde haba visto entrar el gato de monte, esperanzados en que el gato de
monte les dijera de dnde obtena los granos de maz. Fue en vano el esfuerzo del ajkab, porque
el animal les dijo que le preguntaran al gaviln, pero tampoco este animal pudo decir la verdad.
El gato de monte no se imaginaba que por el cuerpo se le paseaba una pulga, la que se daba
cuenta a dnde llegaba el animal a comer los granos y fue la pulga quin relat todo lo que
haba observado.

La pulga se dirigi a los " tojlamq ", hombres principales entre los mames, diciendo que tena
que sacrificar demasiado y quiz no podran hacerlo, puesto que el maz lo haba visto en la
cima de una de las grietas de un cerro. Ellos pasaran aos de trabajo para llegar al lugar.
Entonces, los principales de los mames le surgi una idea que comunicaron al ajkab, quien
decidi contratar al rayo blanco, que segn ellos parta el cerro, pero el rayo blanco no acept,
porque no poda.

Luego, consultaron al rayo rojo para intervenir en la particin del cerro y le explicaron que
dentro ste se encontraba almacenados el maz, entonces el rayo rojo se conmovi de los hombres
e hizo en varios pedazos el cerro. Los granos chisparon de un lugar a otro, sin que fueron
aprovechados por los mames. Momentos ms tarde, por el camino pas la abuela Pi, y vio
algunos granos regados, muy cuidadosamente los recogi, se los llev a su casa, que se encuentra
en el asiento del cerro Pi.
La abuela Pi, con mucha emocin sembr los granos recogidos y a los pocos das stos brotaron
sobre la tierra, pues ella se ilusion bastante e hizo sus ritos ceremoniales, llegando a la cima del
cerro para agradecer al Creador y Formador, por que con su ayuda la semilla pudo germinar, y
cuando las milpas llegaron a su madurez, la abuela con mucha alegra cosech hermosas
mazorcas.
En los aos siguientes, volvi a sembrar para que la semilla se propagara y as fue como los
primeros descendientes de los mames tuvieron la semilla del maz. El cerro indicado
anteriormente se conoce con el nombre de Paxil (cerro de la subsistencia) ubicado la Libertad,
Huehuetenango y ahora es el nombre de la Academia de Las Lenguas Mayas de Guatemala.

58
6. Mito: (Noqxyol)

Son narraciones de la literatura oral con races de naturaleza antropolgica y sociolgica, que
intentan explicar en forma utilitaria, la relacin que existe entre los dioses y los hombres; entre
lo concreto y lo subjetivo, entre lo temporal y lo metafsico. Crear mito es construir una imagen
en torno a algo que nos conduce por diferente camino de explicacin a lo establecido por la
ciencia. Los abuelos aseguran que lo que se cuenta en las leyendas y mitos pas en realidad,
mientras que los escpticos no lo creen. Pero todos aceptan sus enseanzas de moralidad.

Ejemplo de un mito.

El cazador que fue liberado gracias a una ceremonia maya

Nuestros abuelos cuentan, que hace aos haba un hombre que se dedica a la cacera de venados.
Cierto da decidi levantarse temprano, le dijo a su esposa que le preparara la comida para llevar,
ya que esta vez se iba de cacera al bosque. De madrugada se dirigi al monte, lo acompaaba su
perro cazador, estaba llegando al lugar cuando vio un venado, inmediatamente alisto su flecha, le
disparo y slo alcanzo a herirle una pata, pero l pens que la haba matado.

Pensando en que encontrara al animal tirado, fue emocionado a buscarlo al llegar al lugar el
venado no estaba, contino buscando, caminaba y caminaba cuando de pronto lo encontr, le
disparo su flecha nuevamente de repente apareci un hombre que lo detuvo y le dijo. Qu le has
hecho a mis animales?. Por qu les haces tanto dao?, ese hombre, era nada ms y nada menos
que el dueo del cerro, quien le exigi pagar una multa para dejarlo libre, en ese momento el
cazador se dio cuenta que se haba quedado adentro del cerro, por un momento pens que estaba
soando, pero descubri que estaba hablando con el nahual de los animales.

El cerro era la casa de los venados, entonces el cazador vi sangre y huellas en el lugar, de
pronto empezaron aparecer venados, unos gordos, otros flacos, y entre stos haban varios
heridos, cuando los vi a todos juntos pens "me llevar el venado ms gordo".

En el cerro l no senta el tiempo, pero sus familiares estaban desesperados pues llevaba tres
meses de no llegar a su casa. Por fin despus de tanto buscarlo sin tener ningn resultado la
familia decidi realizar una ceremonia maya. Al tercer da el dueo del cerro le dijo. Puedes irte,
ya tu familia pag la multa para poderte liberar. Das despus el cazador apareci. El dueo del
cerro al anunciarle su libertad le dijo que se llevara al venado ms gordo, pero el cazador no lo
crea, el nahual o dueo del cerro le repiti, llvate el venado ms gordo, pues tu familia ya pag
la multa con una ceremonia maya.

59
7. Ceremonias (Najtyu)

Actividades de carcter religioso que se realizan en determinados lugares asignadas para tales
servicios. Por lo general son presididos por uno o ms ministros que conducen el evento
mezclando la palabra con la accin. Hay costumbres externos y pronunciacin de plegarias. En el
caso de los mayas, se invoca a cada uno de los das del calendario maya y deidades, de acuerdo
a sus funciones e influencias.

El encanto ceremonial de Laguna de Chicabal

La laguna de Chicabal (en Mam Qtxu Chkabil), quiere decir lugar dnde dialogar con el
Creador y Formador, esta situada en San Martn Sacatepquez del departamento de
Quetzaltenango, centro ceremonial la cual acuden millares de ajqij, principalmente el da de
asuncin para pedir bendiciones al Creador y Formador del Cielo y de la Tierra. Hace muchos
aos la laguna de Chicabal se encotraba a pocos metros de la cabecera de San Martn
Sacatepquez, pero la gente no la respetaba y muchas mujeres iban a lavar ropa y baar nios en
ella, lo que caus la desaparicin de la laguna y se qued seco el lugar, sin cultivo alguno.

Es tan sagrado el encanto ceremonial que cura tantas enfermedades y cuando desapareci
muchas personas se estaban muriendo, por lo que los guias espirituales mayas preocupados
fueron a los cerros, a otros centros ceremoniales degollando gallos y chompipes. Da y noche, con
el incienso, pom y chirima ofrecan grandes costumbres ceremoniales para que apareciera de
nuevo la laguna.

Los guias espirituales mayas ya cansados por tanto buscar la laguna, llegaron en medio de dos
cerros donde descansaron y uno de sus compaeros vi un espacio con brillo de espejo al fondo
de los cerros y fueron corriendo a verlo, cuando llegaron cerca, el brillo era el de la Laguna de
Chicabal.

Actualmente esta situada a ocho kilmetros de San Martn, desde ese momento fue respetado el
lugar ceremonial y se ha convertido como lugar de bautismo o recibimiento de vara para los
nuevos ajqij.

8. Adivinanzas: (Ximbetz)

Son juegos de palabras que encierran cierto grado de inteligencia, de astucia y sagacidad mental,
y que al fin requieren de cierta lgica para ser interpretados.
Chixme xjal qina noq tun
Miben chin yolin me ban
Chin oqa tuj pin tze mlaj
Ex wajbilxixie chin tzojpije kyij tze.
(Tzaqwebil xma, ma)

9. Chiste: (Laj)

Son juegos de palabras ridiculizando hechso de la vida real, tomando los acontecimientos de una
menera jacosa, lo que al asociar con mensajes serios, aparecen los contrastes y producen una
reaccin de riza en los presentes.

60
TZAQTQANIL
ANEXOS

APELLIDOS O NOMBRES MAMES

Segn entrevistas realizado con algunos ancianos de la Comunidad Sociolingstica Mam el


seor Justo Lpez de 85 aos de la aldea Chamaque, Comitancillo, San Marcos recuerda que
nuestros abuelos ponan nombres en Mam a las mujeres y posteriormente fueron cambiados
por apellidos ( koljan o kolel) espaoles.
Por ejemplo, a los de nombre Xquq le pusieron apellidos Cardona y Jimnez; a las Saq, las
convirtieron en Hernndez y Agustn.

Las Yok, son ahora las Jguan y Flix; las Tziky, son las Tmaj; las Xlen son Jurez y Lpez.
En cuanto a los varones no tenan apellido alguno, sino los llamaban por sus nombres comunes.
Nuestros abuelos se guiaban por el Calendario Maya para nombrar a sus descendientes, no era
como ahora, que ponemos el nombre que se nos ocurra y no se sabe si es de persona o de
animal.

Por su parte el seor Julin Dionicio Cardona de 70 ao, expres que estos nombres ya estn
perdidos, desde cuando vino la religin catlica, porque los sacerdotes bautizaban con apellidos
espaoles y, cuando haban un casamiento, se lean las amonestaciones. A las mujeres se les
impuso apellidos y as la gente se hall con la iglesia. Talvez el sacerdote no quera prohibir los
nombres mames, pero como le costaba pronunciarlos, entonces los cambiaba. Aade el seor
Justo Lpez, que sera bueno como mames que somos recuperar estos valores culturales que
hemos perdido, no deberamos avergonzarnos.

Segn Marcela Lzaro de San Pedro Necta Huehuetenango, las personas slo han generado el
apellido, omitiendo nombre de sus ancestros y prefieren asignarle nombres desconocidos a sus
hijos. Ella recuerda que los nombres se los otorgaban dependiendo del da y la fecha en que
nacan, segn el calendario maya.

Por su parte el profesor Mximo Mndez Velsquez de Ixtahuacn, manifiesta que los nombres
y apellidos mames fueron adaptados de acuerdo al lugar, la produccin, la profesin y en un
grupo o familia. Cit como elemento el apellido Gmez que se clasifica en Pay, como se
denomina a los habitantes de tierra fra, artesanos de morales de pita que fabricaban sombreros
de palma, mientras que en el clima clido los identifican como Cums por el hecho de que en
el lugar se cultiva mucho ayote.
Los apellidos o nombres mames estn en decadencia por la razn todas las descendencia son
mujeres y cuando contraen matrimonio sobresale el apellido del esposo acot el educador.

Datos tomados de El Regional Tyol Tnam, de del 26 de abril al 9 de mayo de 1996, pgina 7.

61
NOMBRES Y APELLIDOS EN HUEHUETENANGO

Kybi ichin/xinaq Kybi xuj/qya Kole tuj qyol


Mam Castellano Mam Castellano Mam Castellano
Kyel Miguel Lal Eulalia Bas Vsquez
Las Francisco Ley Andrea Blask Velsquez
Li Andrs Lina Catarina Chim Garca
Lip Felipe Lona Vernica Ekyil Aguilar
Lo Alonzo Mal Mara Kapal Gabriel
Luch Pedro Sikya Francisca Ktintz Godnez
Lus Cruz Wana Juana Kums Gmez
Mak Marcos Wit Natavidad Pay Gmez
ap Sebastin Yan Fabiana Layin Linez
Pa Pascual Liy Mara Le Andrs
Pons Alfonso Mal Mara Lip Felipe
Xwan Juan Lops Lpez
Yek Diego Mintz Mndez
Yek Santiago Mnal Maldonado
Nantz Hernndez
Pels Prez
Plom Bartolom
Qeq Silvestre
Rumintz Ramrez
Tmink Domingo
Tontz Ordez
Ultis Ortz
Xal Sales
Yok Ruz
Blask Velsquez
Chim Garca
Chantz Snchez
Ekyal Aguilar
Kums Gmez
Layinch Lanez
Lip Felipe
Lops Lpez
Mbra Morales
Mintz Ramrez
Nantz Hernndez
Pay Gmez
Pels Prez
Plom Bartolom
Qiq Silvestre
Sint Jacinto
Tle Andrs
Tmink Domingo
Tyex Daz
Xal Sales
Xmintz Jimnez
Yok Ruiz

Investigacin efectuada por los siguientes docentes bilinges:


Mara Jacinto Ramrez, Juana Ramrez Lpez, Francisca Domingo y Ana Mara Maldonado, estudiantes de
la carrera de Profesorado en Educacin Primaria Bilinge Intercultuural, de la Universidad Rafael Landvar, 2005.

62
CRITERIOS PARA LA CREACIN DE NEOLOGISMOS

Cuando se habla de neologismos, no se trata de crear nuevas palabras, sino de rehabilitar, revalorar e
investigar a fondo los trminos del idioma. En la creacin de nuevos trminos es necesario tomar en
cuenta el uso, color y sonido de las cosas para que tenga lgica la creacin de las nuevas palabras e ir
hasta las ltimas races mas modificadores para la construccin de nuevos palabras.
Los neologismos sirven para contrarrestar la interferencia idiomtica de una lengua sobre otra y para ello
es necesario impulsar estrategias de divulgacin y la sensibilizacin de los hablantes. Antes de construir
nuevas terminologas es necesario partir de algunas condiciones preliminares.

1. Equivalencia: Consiste en buscar la equivalencia de la palabra en el mismo idioma. Ejemplo.


Cosmos su equivalencia en Mam es t-xe kyaj.

2. Revalorizacin de vocablos en desuso: En otras regiones del mismo idioma que designan
objetos, ideas y juicios cuando no existen en determinado lugar. Por ejemlo: Xmaltzi, cola de
caballo planta medicinal. Las palabras en desuso se identifican en cualquier circunstancia de la vida
real, a veces se encuentran estas palabras conversando con ancianos o personas que hablan el idioma
con mucha pureza lexical, ejemplos:
Kmol Hermano sea mayor o menor.
Xklox Tamalito de trigo,
Klox Trigo
Paxil Guatemala
Txolqij Calendario Sagrado de 260 das, en otros idiomas
mayas se dice Cholqij.
Txolja/tnam Pueblo: los habitantes de: Concepcin Tutuapa y San Miguel Ixtahuacn,
del departamento de San Marcos, dicen Txolja para referirse al pueblo
como poblacin.
Qcheky Yarda (medida)
Kchub Cuarta (medida)
Letx Geme (medida)
Xtxulbin Regla
Ptzon Viga
Koj Dentro de cuatro das
Qej Dentro de cinco das
3. Por familia lingstica
Ixil, Tektiteko y Awakateko.

4. Importacin lexical de otros idiomas mayas en general.


Adecuado a la fonologa, morfologa y lexical del idioma Mam. Ejemplo:
Xalqat que usan en Tzutujil para cruz, en mam queda as: alqat.

63
Algunas recomendaciones
a) Que su captacin sea fcil y comprensiva
b) Que su pronunciacin sea fcil
c) Que no sean muy largas
d) Una palabra por otra
e) Mantener la estructura gramatical del idioma Mam, sobre todo en la construccin de nuevos
trminos, para no tergiversar su lgica.

CRITERIOS BSICOS

a. Por su forma
Consiste en nombrar un concepto tomando como base su aspecto fsico. Ejemplo: Slewtzib,
Slew adjetivo que indica rectngulo y tzib es escribir, la fusin de estas significa
pizarrn.
Slewuj Papelgrafo
Chaktzib Marcador
Tzumsbil Plancha para ropa
b. Por su funcin
Tomando como base su utilidad que desempea. Ejemplo: Jaxnaqtzbil, sustantivo que indica
casa y bil sufijo de instrumentalizacin, la fusin de estas significa escuela.
Xpotzbil Campo de ftbol
Kubuj Librera
Najtzib Corrector
c. Por construccin onomatopyico o Simbolismo o fontico
Sistema que al aplicar viene a enriquecer el vocabulario en un idioma determinado,
generalmente se deriva del sonido que produce algo, por ejemplo el canto de las aves. Se
basa en la mmica de atributos o sonidos naturales de un objeto o animal, por ejemplo:
Xwiniq es el sonido que produce el aparato fonador al pronunciar palabras glotalizadas.
Xwiniq Saltillo
Txinbil Martillo

64
d. Por el material en que est hecha
Se toma como base la materia en que est elaborado un determinado objeto. Ejemplo:
Kuxkalbil Kux raz que indica hierro, kal, objeto para atar y bil, sufijo de
instrumentalizacin, la fusin de estas indica alambre de amarre.

e. Por composicin
Consiste en el uso de una raz mas un modificador, o el uso de dos o mas
races mas modificadores que intervienen en la construccin de una palabra
expresando un solo significado. Ejemplo:
Txujaxnaqtzbil Ministerio de Educacin
Txulokyol Morfologa
Lokyol Morfema
f. Por personificacin
Una de las caractersticas del idioma Mam, es que al nombrar algn objeto, animal o planta,
generalmente se personifican, pero no todas. Ejemplo:
Talsech Zip de computadora
Talsanjil Angelito

g. Unin de Races de Palabras


Consiste en unir una raz con otra para formar una nueva palabra, ejemplo:
B'exnaq'tz B'e camino y xnaq'tz enseanza la fusin de ambos
races indica mtodo.
Txub'exnaq'tz Metodologa
Lokyol Morfema
Tzqibyol Lingstica

65
ALGUNAS REGLAS DE ESCRITURA

1. Verbos: Aquellos donde se ha perdido parte de la raz, se debe de recuperar:


Ejemplos:
Incorrecto Correto Castellano
Tal
Wtal
Ktal
Jtal watal dormir

Ptzol Potzol envolver


Msol mesol barrer
Tzsol tzisol barrer
Byol biyol matar
Jyol joyol buscar
2. Sustantivos: Aquellos que han perdido parte de la raz; se debe de recuperar.
Ptzan patzan caa
Tzlan tzalan tabla
Wabj wabaj comida
Abj abaj piedra
3. Uso de la ky: Aquellos donde el proceso de palatalizacin; no finaliz, su escritura debe ser
el fonema palatal ky .
Chaj kyaj cielo
Che kye de ellos
Chim kyim muerto

4. Uso de la glotal .
No se escribe al inicio de vocal
No se escribe antes de una consonante globalizada.
uj uj papel
ijaj ijaj semilla
Ich ich ratn
Abaj abaj piedra
Squk saquk piojo
Matzbil matzbil tijera

66
5. Uso de guin: Para separar los fonemas t y x , cuando la raz de la palabra inicia con x
y al ser posedo por segunda y tercera persona del singular puede ser confundido por el
fonema tx .
Xim t-xim su pensamiento
Xuj t-xujil su esposa
Xe t-xe su raz al fondo de su significado
Xilen t-xilen su significado

6. Regresin: Es un proceso que sucede con sustantivos que comienzan con alguna de las
siguientes consonantes: tx, tz, ch; ya que al ser posedas por la segunda o tercera persona
singular se asimila la consonante t al punto de articulacin de los sonidos descritos
anteriormente.
Norma
Se debe escribir el marcador de segunda o tercera persona ante las consonantes tx, tz, ch su
presencia es indispensable.

Rorma usual Forma Propuesta

Tztzi a ttzi a a la orilla del ro


Tztzon ttzon su estmago
Tztzu ttzu su jcara
Txtxa ttxa desechosu estircol
Txtxu ttxu hembra su mam
Chchi tchi su carne
Chchuj tchuj su temascal

7. Uso de n : Se escribe n ante las consonantes b y p . Contrario a la del idioma espaol.

Mbaye nbaye mi taltusa


Mbeye nbeye mi camino
Mboche nboche mi cerdo
Mpetze npetze mi tortuga
Mpaye npaye mi morral
Qambaj qanbaj pie

67
Excepciones

Cuando la raz es m.
Ambil espaciotiempo

kompit amigo

8. Prdida de consonantes: Se da ms con direccionales:


Ma ku tqon ma kub tqon lo coloc
Kwel tqon ok kubel tqon lo colocar
Nja tin in jaw tin lo levant
Ma kuk t-xon ma kub t-xon lo tir

9. Uso de tiempo aspecto incompletito y o progresivo.


Nwan in wan esta comiendo
Nbin in bin est escuchando
Nex in ex sale
Nul in ul viene
Nichin in ichin est baando
Nuxin in uxin est sollazando
Nchi noqe in chin oqe estoy llorando
Nchin ok tbjune in chin ok tbujune me ests pegando

68
VARIANTES DIALECTALES
BOTXYOL

FONOLGICOS MORFOLGICOS LEXICOLGICOS O SINNIMOS EXTENSIN SEMNTICA


Q'AJTZILOK'YOL TXULOKYOL AXYOLJO ILA TXILINYOL

La fonologa estudia los sonidos en Algunos cambios que son marcadas a Es cuando dos signos tienen el mismo Son aquellas palabras que tienen
cuanto unidades funcionales de la nivel de la comunidad sociolingstica significado se considera sinnimo, en el varias connotaciones, sin embargo son
lengua. Estudia la organizacin de Mam son pequeas variaciones siguiente cuadro se puede apreciar algunos entendibles segn el contexto de
los sonidos del idioma, partiendo de fonolgicas que se marcan en las ejemplos: expresin entre los hablantes.
su caracterizacin y sus reglas de palabras, las cuales son motivos para ajlaj, aj caa de carizo Ejemplos:
combinacin, para la conformacin de establecer sociolectos, o idiolectos, de alaj, ne tierno achbil gusto, deseo,
palabras. Tambin involucra el una aldea a otra, de un municipio a ak, toq mojado disfrutar
enfoque de los sonidos caractersticos otro amq, mos no indgena baq hueso, aguja,
de los idiomas. Ejemplos: bi, ya anciana bi pollito, anciana
Ejemplos: Cambio de vocales: chit, pich, chyuj pjaro chak lodo, sanate
Kaj, chaj, kyaj, haragn ax, ox achiote chajyol, slakyol,iqjyol mentira chel chocoyo, verde
chex, txex prstamo aleq, ileq ladrn chmek, choj chompipe tierno
chexpul, txixpul cambiar axil, xil, ixil, xilil desgranar choq, kyaq, kaq guayaba chok azadn, sanate
chix, txix, txuj nopal chim, chum pajn chux, kux, txunkux, pronto chu, maduro, macizo,
chixil, txixwil avergonzar chap, chop cangrejo ichan, xinaq, xnoq hombre difcil, fuerte
chlib, chlub madrn (rbol) chunqlal, chwinqlal vida chax, txax verde, crudo,
chok, tzutz azadn ichin, ichan hombre imj, mij, chubj seno
ju, tajwil il chew estrella, fro, nieve
chyan, txyan perro itzinbaj, atzinbaj hermano diablo
chej caballo, mula, burro,
chax, txax verde, crudo jatumel, jatumil, ja dnde jul, kab dulce
kan, lobaj, lebaj culebra yegua, macho
chajloj, kyajloj, kajloj dentro 15 das malol, malil, malet medir, pesar chmol araa tejedora,
chaq, kyaq, keq rojo mukin, mukan, gicoy kubil, watbil cama tejedora, amontonar
chich, kyich su chile onin, onon abeja lab, sapul espante chukchuk pjaro, hongo,
chik, chiky sangre pakil, pakal mariposa malbil, pe balanza pjaro carpintero
chim, kyim, muri sutlal, sutil girar manbaj, tata pap il, pecado, delito,
chimna, kyimna muerto tnam, tnom pueblo matij, ma, nimin grande accidente, problema.
chkan, okil, kwil tqab tze, tqob tze rama nan, txubaj mam
kyjaj, kjaj, chijaj, pita tqanil, tqanel informacin
nech, botz, bo, netz, jawni arriba, bravo o
kyil, chqan olla tuj, taj, toj dentro bos pequeo lamido
chqiq, kyqiq aire tzlan, tzlen tabla nikjan, mij mitad
chuj, kyuj, kuj su papel tzan, tzen cmo? ju diablo, puntiagudo
pa, xyub red kab dos, panela, miel de
kaj, chaj, kyaj cielo wayaj, weyaj hambre
pakal, put mariposa abeja
kyan, xkyaqin chej, witz, wutz cerro ploj, nach, toqx no sirve, no est
kan, xqlan chej, calambre ximbetz, ximbitz adivinar kan culebra, calambre
bien kyaj pinol, haragn
kuch, boch cerdo xoj, xaj coyote prim, qlax, qlixje madrugada
kuj, kaw, kyuw duro xyab, xyeb peine kyaq rojo, fiebre, caliente,
qel, palch, koxl horizontal calor
ma chaj, ma kyaj, se qued qina, chin nej, wen nej a dios lajil contar, narrar,
69
nikbel, nikybel probar, saborear rinil, ojqlil correr ma txitzyet comenz, ya se
sqit, ik, skyit Elisin de vocales: saqbaq, aqwil lazo agarr, ya fue
bich, il, bi pollito sew, xir, crculo agarrado
txolbil, txolbil explicar chenq, chenaq, chinaq frijol sqal, is papa ma tzul anj estuvo y se fue, vino
chibaj, chibj carne su, tulix flauta a dar vuelta
xchil, chil pepita de ayote jayolte, jyolte buscar tat wej, ta, joq anciano matij grande, alto, viejo
iky, ek, eky pollo kalabil, klabl camo tbanilx, ponix bonito muj, moj nube, par,
kalon, klon atado tmejel, tmyal, tal su hija nchon, nchon comer, dolor
saqkab, skab yeso tolin, toloch, redondo qan maduro, amarillo
wabil, wabl comedero txil, xwotz tostada qen, qen banano, licor
txalchi, pichli inclinado qeq negro, jabn, mula
Prdida de consonantes txat, tzuj gota qij sol, da
txin, qapoj seorita qinun fruta, rico
alibaj, lib nuera txqan, nintz, nim mucho qol trementina, dar,
Sh, tch, tch sonidos propios de Todo kwaj, kaj sed relatar, explicar
Santos Cuchumatn. txu eky, iky, ul, xikx gallina
kwil, kil ollar de barro tzin, tzunte yuca saq blanco, nuevo,
kyaqnab tznuk, tzunun, kutz colibr limpio, canas
kyaqnajnab, temblor tzub, matz beso tqob rama, brazo, mano
ne, ne nene tzeky, tman eky gallo tuk compaero, su
saqchal, schal jugador witbil, quqbil, qajs silla cuerno
squk, uk piojo wo, xtxo sapo twi precio, valor, mata,
stebaj, ebaj diente tonalidad
al, xoj coyote twitz frente de, adelante
tze, tze palo xaq, abaj piedra
jaw, jaw, tacuazn txan nariz, orilla
iwil, chu, tzu zorrillo tzaj pino, luz
to, toj dentro
ku, kub lo hizo
xin, chmol araa xaj coyote, palma
Qaq, waqaq seis in, tukru, xwitxiky tecolote (planta)
Naqchaq, leqchaq lejos xjal, winaq persona al, coyote, lepra, rana
Chun, chunaq, kamot, saq is camote eq rojo, azulejo, herida
chumbaj garganta konpit, xboj amigo iwil zorrillo, paal, tipo
Squk, uk piojo mol, pasbil sombrero de abrigo
mu, po espantapjaros iky conejo, picado
Otros xpon, xliky, xpoq ampolla xjaw luna, mes,
Ijaj, iyaj, semilla xuj, qya mujer menstruacin
Txuk, txkup animal yoqa, qanjin gaviln kyinbaj oreja, espa
Xaw, xab, xow vmito yoqil, betxlon, chujal comadrona ula lagarto, nene o beb
Chip, chib ltimo hijo
Litx, xtxil grillo

70
SAQLAJPAKAB

Ajpaxil guatemalteco
Ajxnaqtzal maestro
Ajxpotz deportista
Bexnaqtz mtodo
Botxyol diferencias dialectales
Chaktzib marcador
Chit, pich pjaro
Jaw kyxkansin lo inventaron
Jaxnaqtzbil escuela
Kmol hermano mayor o menor
peltaq el que dice todo
Paxil Guatemala
Po espantapjaros
Qajtzyol ejercitacin de fonemas en oraciones
Qbalil trueque
Sbaqtzib lpiz
Slewtzib pizarrn
Tak punto
Tak xmulaq punto y coma
Takin puntos suspensivos
Tamyol slaba
Techqaj consonante
Techtzib alfabeto
Tuk cuerno
T-xjanil normas culturales
Txubexnaqtz metodologa
Txujaxnaqtzbil Ministerio de Educacin
Tzibbil lapicero
Uj papel
Ujbil libro
Xmeletz engaador
Xmulaq coma
Xnaqtzanjtz alumno
Xnaqtzbil tuj Kabyol kyxol Anqibil Educacin Bilinge Intercultural
Xpotz pelota
Xpotzbil campo de ftbol
Xuxilyol, lokilyol cctel de letras

71
BIBLIOGRAFA:

1. Joaquin, Arnau, Cinta Comet J. M. Serra e Ignasi Voila. La Educacin Bilinge. Editorial
Horsori, Universitat de Barcelona, Primera edicin 1992.

2. Zabaleta Zabaleta, Francisca. Enseanza de la segunda lengua en el modelo de inmersin.


Madrid Espaa, 1995.

3. Hacia una didctica General Dinmica. Imdeo Giuseppe Nrici. Buenos Aires. 1982.

4. Transferencia de Lectura y Escritura de Lengua Materna al Castellano. MINEDUC.


SICAREBI. DIGEBI. 1996.

5. Ttxolil Aquntl tij Tzibil ex Schibil tuj Qyol Mam. MINEDUC, DIGEBI. 2001.

6. Castellano como Segunda Lengua. MINEDUC, DIGEBI. 2000.

7. Nuestras Palabras (Lectura y Escritura). MINEDUC, DIGEBI, SICAREBI. Guatemala.


1999.

8. Folleto: La Educacin Activa. Ma. Ester O. de Morales. PROYECTO BEST. PRONEBI.


1995.

9. Manual del Docente, educando con Equidad y Excelencia, Direccin Departamental de


Educacin Quetzaltenango/ Agencia de Cooperacin Internacional de Japn. Proyecto 3
E, Febrero de 2001.
10. El Placer de Leer y Escribir; de Nria Rodon Catalan reproducido por PEMBI,GTZ,
Quetzaltenango 1998.
11. Amparo Elizabeth Valenzuela Pineda, "CONSTRUCTIVISMO y aprendizaje
significativo", Universidad Rafael Landvar, Guatemala, 2000.
12. DIGEBI, "El Constructivismo En La Educacin", Departamento de Diseo Curricular
Guatemala, 1999.
13. Tesis de Maestra en Educacin Bilinge de Luis Javier Crisstomo, 2000.
14. Kenneth Goodman, Revista Lectura y vida 1995.
15. Gonzlez, Gaspar Pedro.KOTZIB NUESTRA LITERATURA MAYA, sin edit.
Guatemala, 1997.
16. Suplemento Tyol Tnam Del Semanario de El Regional, del 9 al 23 de febrero de 1996.

72

También podría gustarte