Está en la página 1de 20

QUECHUA

(semana 3)

Yachachiq: Juana Ticona Flores


Imaynallam kachkankichik, tukuy
sunquywan napaykamuykichik.
Yana ch’umpi anka.
Las vocales Á guila marró n oscuro.
De acuerdo a las investigaciones lingü ísticas el Chiwchi suwakuq anka.
quechua posee un sistema trivocá lico constituido
por tres vocales <a>, <i> y <u>. Á guila roba pollos.

i   u Ñ añ ayp churinqa irqillaraqmi.

Su hijo de mi hermana todavía es niñ o.


  a
Turaypa ususinqa irqillaraqmi

Su hija de mi hermano todavía es niñ a.


i a u

 Ichu ‘paja’  Anka ‘á guila’  Urpi ‘paloma’ Uqi lliqlla.


 Irqi ‘niñ o/a’  Aqha ‘chicha’  Uqi ‘gris’ Manta gris.

Uqi lliqllapi wawata q’ipikuy.

Carga al bebé en la manta gris.


Las consonantes del quechua Achahala
sureño En la lectura de las consonantes se emplea
la vocal <a>, como sigue:

Quechua collao pa ta cha ka qa

p t ch k q ph th chh sa ha ma na ña
kh qh p’ t’ ch’ k’ q’ s h
m n ñ l ll r w y la lla ra wa ya

Quechua chanca
pha tha chha kha qha

p t ch k q s h m n ñ l
ll r w y p’a t’a Ch’a k’a q’a
Rimanakunapaq rimaykuna  Huktawan ‘otra vez’
 Kaypi ‘presente’  Upallay ‘silencio’
 kaypi kachkani ‘estoy aquí’  Ima ninmantaq ‘qué diría’
 Mana kaypichu ‘no esta prsente’  Imaynatataq ninari? ‘como debemos
 Yaykumuymanchu? ‘puedo entrar’ decir’

 Yaykumuy ‘entra’  Qayllachamuy ‘acercate’

 Lluqsiymanchu? ‘puedo salir’  Panpachaway ‘disculpa’

 Ima nintaq? ‘qué dice’  Manam yachanichu ‘no entiendo’

 Allinchu? ‘esta bien’  Manam atinichu ‘no puedo’


Qhariwarmimanta urquchinamantawan (los géneros)

qhari wawa urqu misi

warmi wawa

qhari
china misi

warmi k’anka /utulu

paya

wallpa
machu
Ayllu
awicha taytaku

tayta mama

ususi churi
wawa
Ayllunchik ukhupi riqsinakuy
Carmen

Mateo

tura

wawqi ñaña
pana
Martin Daniel Diana Jimena
Pay = el / ella

paymi turay (mujer a varó n)

el/ella-Val hermano-mi

paymi ñ añ ay (mujer a mujer)

paymi Panay (varó n a mujer)

paymi wawqiy (varó n a varon)


Bellido - Paúcar ayllu Menor ‘sullk’a’
Mayor ‘kuraq’

Tío mayor que su padre


Kuaraqtay ‘tío’

Tío menor que su padre


Sullk’atay ‘tío’

Tía mayor que su madre


Kuraqmay ‘tía’

Tía menor que su madre


Sullk’amay ‘tía’
Allillanchu
Allillanmi
kachkanki
turachay kachkani
panachay

Napaykunakuy
(saludos)
Riqsisqa runakunawan napaykunakuy Ripunapaq (despedida)

Tapukuq Kutichik
Tupunanchikkama Hasta nuestro encuentro
Allillanchu Allillanmi / allillan
Allillanchu kachkanki Paqarinkama Hasta mañana
Imaynallam kachkanki Allillanmi / allillan Q’ayakama Hasta mañana
Tinkunanchikkama Hasta nuestro próximo
encuentro
Huk p’unchawkama hasta otro día
Mana riqsisqa runawan napaykunakuy Huk kutikama Hasta otra oportunidad

Tapukuq Kutichik
Minchakama ‘hasta pasado mañana’
Rimaykullayki rimaykuki Huk minchakama ‘hasta traspadomañana’
Rimaykullayli ñañay / Rimakukuyki ñañay /
turay / wawqiy / Panay turay / wawqiy / Panay
Mana hayk’aqkama ‘hasta nunca’
Walliqllachu walliqllam
Napaykunakuy (saludos) Napaykunakusun (saludémonos)

¿Allillanchu? allillanmi
Sulla: Allillanchu kachkanki wawqiy

Pedro: allillanmi kachkani wawqiy

Sulla: maytam purichkanki

Pedro: llamk’aqmi purichkani ¿qamrí?

¿Allillanchu Allillanmi Sulla: ñ uqapas qhatupi llamk’aqmi purichkani.


panachay? turachay
Pedro: wawqiy, tupananchikkama

Sulla: tinkunanchikkama
Riqsinakuy (conociendonos) Riqsinakuspa riqsinakuy

Susana: walliqllachu turay

Carlos : walliqllam panay

Susana : imataq sutichaykiri?

¿rimaykullayki Rimaykullayki Carlos: sutiyqa Carlosmi ¿qampaqrí?


panay? turay
Susana : ñ uqap sutiyqa, susanam

Carlos: panachay, may llaqtamantataq kankirí?

Susana : Punumantam kani ¿qamrí?

¿walliqllachu walliqllam Carlos: ñ uqaqa Limamantam kani


turay? panay
Pedro: walliqllachu Carmen: walliqllachu

Carlos : walliqllam Nancy : walliqllam

Pedro : imataq sutiykiri? Carmen: imataq sutiykiri?

Carlos: sutiyqa Carlosmi ¿qampaqrí? Nancy : sutiyqa Nancim¿qampaqrí?

Pedro : ñ uqap sutiyqa, Pedrom Carmen : ñ uqap sutiyqa, Carmenmi

Carlos: wawqiy, may llaqtamantataq kankirí? Nancy : ñ añ ay, may llaqtamantataq kankirí?

Pedro : Piuramantam kani ¿qamrí? Carmen : Arequipamantam kani ¿qamrí?

Carlos: ñ uqaqa Limamantam kani Nancy: ñ uqaqa Limamantam kani


Sufijos:
Sufijo ablativo: -manta ‘de, desde, acerca de’
Sufijo validador: -m/ -mi
Indica origen y procedencia
Indica certeza de la respuesta.

¿Maymantataq kankirí? ‘¿de dó nde eres?’ ¿May llaqtamatataq kankirí?

-Moqueguamantam kani ‘Soy de Moquegua’


-Limamantam kani ‘Soy de Lima’ -Ayacuchomantam kani ‘soy de Ayacucho’
-Juliacamantam kani
¿Imataq sutiykirí? ¿có mo te llamas?
Sutiyqa Carlosmi -Surcomantam kani
-Carlosmi kani ‘Soy Carlos’ -San Luismantam kani
-Susanam kani ‘Soy susana’
-ñ uqaqa Pedrom kani ‘yo soy pedro’
¿May suyumantataq kankirí?
Sufijo limitativo: -kama ‘hasta’
Expresa limite de tiempo y espacio
-Perú suyumantam kani

-luneskama ‘hasta el lunes -Estados Unidosmantam kani


-paqarinkama ‘hasta mañ ana’ -Alemaniamantam kani
-q’ayakama ‘hasta mañ ana’ -Boliviamantam kani
Yachaq masiykiwan rimanakuy Rimanakusunchik
(conversa con su compañ ero /amigo(a)
A: …………………. ñ añ ay
¿Allillanchu?
--------------
B: allillanmi, ………………….

A : ……………. sutiykiri?

B: sutiyqa ……………………. ¿qampaqrí?

A : …………… sutiyqa, ………………….

----------------- Allillanmi B: maymantataq …………………..?


----------------- panachay
A : ………………………… kani ¿…………….?

B: ……………… Limamantam ………………


Maymantam kasqanchikta willanakusunchik
(hablemos sobre nuestro lugar de procedencia)
Ñuqam
Loretomanta kani.
Ñuqam
Cañarimanta kani

Ñuqam Cuscomanta
kani

Ñuqam
Ayacuchumanta kani
Ñuqam Lampamanta
kani

Ñuqam Ichuñamanta
kani
Rimasunchik (conversemos) Ruwana (actividad)

A: allilanchu, Daniel D: allilanchu, …………………

D: allillanmi Alicia R: allillanmi panachay

A : maymantataq kankirí? D : ……………………. kankirí?

D: Chosicamantam kani ¿qamrí? R: Limamantam ……………. ¿qamrí?

A : Ñ uqaqa Santa Anitamantam kani D : …………… Breñ amantam ………………


TAMBOBAMBINO kuyakusqan pasñari waqayllañas waqasllan,

José María Arguedas wayllukusqan pasñari, llakillañas llakisllan.

Tambubambino maqtatas Punchitullanta qawaspa, charangullanta rikuspa,

yawar mayu apamun, viritillanta qawaspa, qinachallanta rikuspa.

tambubambino maqtatas,  

yawar unu apamun. ¡Wiphalitay, wiphala! ¡Wiphala, wiphala, wiphala!

  ¡Wiphala, wiphala, wiphala! ¡Wiphalitay, wiphala!

Tinyachallanñas tuytuchkan,  

qinachallanñas tuytuchkan, Kunturllañas muyusllan, tambubambinu maskaspa (x2),

charangullanñas tuytuchkan, manapunis tarinchu yawar mayus apakun,

biritillanñas tuytuchkan manapunis tarinchu yawar unus apakun.

   

¡Wiphalitay, wiphala, wiphala, wiphala, wiphala! ¡Wiphalitay, wiphala! ¡Wiphala, wiphala, wiphala!

¡Wiphalalalay, wiphala, wiphalitay, wiphala! ¡Wiphala, wiphala, wiphala! ¡Wiphalitay, wiphala!


TUPANANCHIKKAMA

También podría gustarte