Está en la página 1de 15

ESCUELA SUPERIOR DE FORMACION DE MAESTROS

“WARISATA”

JAMUSIÑANAKA

YATIQIRINAKA:

1. MAMANI LAURA GENESIS ARACELI


2. PAJARITO QUISPE EDIL YOUSEF
YATIQAWI: AGROPECUARIA

MARA YATINTAWI: MAYÏRI

YATICHIRI: LIC.

Mara – 2023
JAMUSIÑANAKA

Qallta

Jichha lurawixa jamusinanaka luraña tuqitawa, ukhamata mä suma yatiqawi aymara

aruna utjañapataki, kunatsa aka jamuqa ajllitaxa, kunatixa jamusiñanakaxa ukaxa wali jisk’a

qillqatanakawa, ukaxa uñacht’ayiwa mä qhanañchawi jan ukaxa anatt’awi arunakaxa mäyäru

uñt’ayi ukaxa apnaqi chiqa amuyt’aña, amuyt’aña, luraña, amuyt’aña ch’amancharaki ukatxa

aru yatiqasaxa amuyt’añatakixa ch’amancharaki kunatixa uñacht’awinakapaxa juk’a arunakani

ukhamaraki ukaxa luratarakiwa chiqa uñtasita, ukhamaraki jasakiwa amuyaña, jupanakaxa

Jupanakaxa juk’ampi aru uñt’apxi aymara arunxa, ukaxa jamusiñanaka ukanakata sipana

juk’ampi jach’anchatawa.Yuspärañawa mä qawqha jamusiñanaka mara qalltana lurasiwayi,

ukata juk’ampi arunaka uñt’aña atipxta ukata wali kusist’aña thakhiwa uka aru yatiqañataki

ukata amuyt’añasa, yatxatañasa uka jamusiñanaka ukanakaru jaysäwi jikxatañataki.

Aka lurawi qhananchawimpi tukuyañatakixa, amtatawa aka jamusiñanakaxa

ukanakampi yuspajarasina aymara aru yatiqañaxa ch’amt’ayatarakiniwa ukatxa uka

lurawinakampixa, juk’ampi aru amuyaña ukhamaraki uñt’aña, suma aruru puriñasa ukhamaraki

jank’aki yatiqawi.

En este género oral hay un claro propósito de burlarse de quien no acierta, de atrapar

en el error a la otra persona; y cuanto mayor es la diferencia entre la solución real de la

adivinanza y lo enunciado en ella, mayor es la desventaja del jugador y más incita a la risa y

a burlarse del contrario. (pascuala,1965, pag. 189)


Sartawi

jamusiñanaka ukanaka luraña

Jichha lurawixa jamusiñanaka luraña tuqitawa, ukhamata aymara aruna juk´ampi suma

yatxataña utjañapataki, kunatsa aka jamuqa ajllitaxa, kunatixa jamusiñanaka ukaxa wali jisk´a

qillqatanakawa, ukaxa mä qhanañchawi jani ukaxa anattawi arunakaru uñt´ata, ukaxa apnaqi

chiqa amuyt’aña ukatxa aru yatiqasaxa amuyt’añatakixa ch’amañchi kunatixa

uñacht’awinakapaxa juk’a arunaka utjatapata, ukaxa jasakiwa amuyaña, juk’ampi arunakxa

aymara aru uñt’apxtaxa, ukaxa nayaxa jamusiñanaka tuqita qhanancht’añjamawa yuspajaraña

lurawiru yaqhipa jamusiñanaka ukanakata mara qalltanxa juk’ampi arunaka uñt’aña atipxta

ukata aru yatiqañaxa wali kusiskañänwa.

Aka jamusiñanaka ukanaka lurañanxa nanayaxa uywanaka, janchi chiqanaka,

quqanaka, yänaka narkajanakajana ukata arunakampi apnaqasa, ukaxa jisk’akiwa, jani

ch’amt’añataki, aymara aru yatiqañatakixa wali askiwa. Aka jamusiñanaka ukaxa sapa pacharu

ukanxa jallu pacharu uñtasitawa. Aymara yapuchaña, lapaqa phaxsina, ukaxa phisqa

phaxsiwa antati marana jallupacha junt’u uma utjatapampi, nayrïri uruxa jiwataru katuqaña

ukhamaraki yupaychañawa lurasi ukatxa payïri uruxa ukaxa qhipïri ch’uqi yapuchaña

ukhamaraki uywanakataki manq’a yapuchaña qalltaña, taqi ukanakaxa jamusiña ukanakaru

ch’amanchatawa.

Jichha lurawi qhananchawimpi tukuyañatakixa, amtatawa aka jamusiñanaka

ukanakampi aymara aru yatiqañaxa ch’amt’ayasiñapataki ukhamaraki uka lurawinakampixa,

juk’ampi aru amuyaña ukhamaraki uñt’aña, suma aruru puriña ukhamaraki jank’aki yatiqaña.
JAMUSIÑANAKA

kunasa kunasa

wali jach’a kunkani

k’uchikiwa sarnaqasi

jisk’a chhichhillankhasma

ukhakiwa nasapa uñjasma

kunapachasa

JIRAFA

kunasa kunasa

aruma tuqiruxa jaqinakaxa

ukhamaraki yaqhipa uywanakaja

taqiniwa purakaparu mantapxi

kunapachasa

UTA

kunasa kunasa

taqikuna uñch’uktantakixa

wali kusa, ukata walja

muyukipatawa
kunapachasa?

NAYRA

kunasa kunasa

pusi kayuni, ukata wali

k’achakiwa sarnaqi

kaparasunapasa wali

ch’ullqhirakiwa

kunasa?

TORTUGA

kunasa kunasa

ma tawaquxa wali

muyusa muyusa yustupakiwa

chachapuni lik’intawayi

kunasa?

QAPU

kunasa kunasa

nayanxa manqhaxa janq’uwa nayaxa muruq´utwa nayaja jiltua patana panqarta

kunasa?

CH’UKI

kunasa kunasa
taqiniwa munapxitu

taqinirakiwa mataqixitu

Khititasa?

PIQUTA

Kunasa kunasa

Naya chuxña achu

Janqu piquni

Chuxña anqana

Kunapachasa

MANZANA

Kunasa kunasa

umaru mantasaxa janiwa jurichaskiti

Ninaru mantasaxa janiwa nakhantkiti

Jaqi chikt’atapuniwa sarnaqi

Kunapachasa?

CH’IWI

Kunasa kunasa

Nayaxa janq’u muruq’itutha

Taqiniwa jist’araña yatitu

Janirakiwa khitisa jist’antaña yatkituti


Kunasa?

K’AWNA

Kunasa kunasa

Nayaruxa sintipuniwa q’allupxitu

Ukata nayaru uñxatasaxa

Walipuniwa jachapxaraki

Kunapachasa?

SIWULLA

Kunasa kunasa

Mayaruja jaqixa

Wali takjata uñjasi

Kunapachasa?}

ANATAÑA MURUQ’U pelota

Kunasa kunasa

taykaxa pallalla

phuchaxa muruq’uki

kunapachasa?

K’IYAÑA qala batan

Kunasa kunasa

Ch’uxña ñik’utani janq’u p’iqini taqi jaqina


Wali munata alwa jayp’u warminakaru jachayiri

Kunapachasa?

SIWULLA

Kunasa kunasa

sapa p’iyaru mantasaxa uksaru

Aksaru wali jaut’ult’ixa

Kunasa

WISLLA

Kunasa kunasa

Pani ispa jilanakaxa urunakaxa

Wali q’ipt’atawa sarnaqapxi arumjaruxa samarapxi

Kunapachasa

WISKHU

Kunasa kunasa

Nayana awkijaxa

Jalit’iriwa mamajaxa

Khalluratakiwa

Kunasa?

K’AWNA

Kunasa kunasa
Uru jurnulawa

Q’ipt’ata sarnaqta arumarusti ch’usa

Q’ipinikitwa

Kunasa?

SAPATUNAKA

Kunasa kunasa

Umana yurtha

Umana tuyunaqaraktha

Ukhamarusa uywana manqapatha

Kunasa?

TUTURA

Kunasa kunasa

Pä jila sullkawa wali sarantapxi

Nayati jumacha, nayati jumacha

Kunapachasa

KAYUNAKA

Kunasa kunasa

Urusti wali khanti jaqinakaru

Arumasti ikintawayxi uruta

Kunapachasa
INTI

Kunasa kunasa

Phisqa jila sulkaxa janipuniwa

Jaltapkiti wiñaya

Kunapachas

LUQ´ANANAKA

Kunasa kunasa

Sapa alwawa jalnaqi utana quchuta quchuta

Wali quma jayti utxa

Kunapachasa

PICHAÑA

Kunasa kunasa

Ma achachilawa wali jaya maranaka qunusi

Janqu p´iq´ini

Kunapachasa

KHUNU QULLU

Kunasa kunasa

Urusa arumasa wali t´ijunakapxi

thakinjama uksaru aksaru

kunapachasa
Q´AÑASKUNAKA

Kunasa kunasa

Arumanakaxa wali qhani jisq´a

Wawanakampi

Kunapachasa

PHAXSI

Kunasa kunasa

Mä waynawa jaki janqu kunkani

Khunu qullu patana jani axsarasa thayaru

Kunapachasa

MALLKU KUNTIRI (condor).

Kunasa kunasa

Anjama jacha wichinkhapampi jaqinakaruja amulljayi

Kunapachasa

QAMAQI (zorro)

Kunasa kunasa

Taqi warminakawa p´iqiru apxatasipxi

Urunakaxa

Kunapachasa

CH´UTUQU (SOMBRERO)
Kunasa kunasa

Mä taykaxa tunka payani wawaniwa

Kunapachasa

MARA (EL AÑO)

Kunasa kunasa

Urutwa inkintkhi

qhipurusti wali alwatarakiwa arnakasi jaqinakaru sartayanataki

kunapachasa

Q´ANQ´A (GALLO)
Jakaña experiencianakaxa jamusiñanaka uñstayañanxa.

Nawina ukana phunchhawipa

Aka jamusiñanakaxa ukanaka lurañaxa uywanaka, janchi chiqanaka, quqanaka,

yänaka uka markanakajana ukata arunakampi apnaqasa, ukaxa jisk’akiwa, jani ch’amäkiti

yatiqañataki, aymara aru yatiqañatakixa wali askiwa.

Uñstayaña thakhi

Luraña thakhinxa jiwasana pachamamasana kunaymani yänaka uñakipañampi

thaqhañampiwa ch’amanchapxta, ukaxa sapa uru jakawisanxa yatikan uta taypinxa

ukhamaraki anqanxa jikxatasiwayi, ukhamarakiwa yänakampi, ukaxa mä yatiqirixa jani sinti

ch’amäkaspasa ukhamawa jikxataspa. , kawkhantixa jamusiñanakaxa ukaxa mä mantki

uñstayani, mä anat’äwi arunakana ukhamaraki mä jisk’a qhanañcht’awimpi kunatixa mä

unxawi p´iqipana mä yatiqirina ukata ch’amanchapxaniwa uka yanaka, uka markasana uñt’aña

munapxañapataki, ukhamata yanapt’añataki juk’ampi suma ukhamaraki juk’ampi munaña

churaña yatiqañataki. yatiqirinakataki aymara aru tuqita.

Ch´ulluqana ukaxa jamusiñanakata ukanaka lurañataki

Chiqpachansa, jamusiñanakaxa lurañaxa mä uñjawiwa churarakistu kawkhantixa

uñjtana, sartayaña piqina ma amtawi ukatxa amuyt’aña churaña ukhamaraki amuyt’aña mä

kusist’aña thakhimpi aymara aru yatiqañataki, kawkhantixa jiwasaxa uñt’aña ukhamaraki

tukuyaña kunaymana jamusiñanaka mä ch´amakana.ukata kusist’aña arunakampi

anatt’awinakampi kawkhantixa yaqha jaqixa jupanakaru jikxataña yant’ani mä jisk’a

qhanañchäwi jani chiqa ukarjama mä amuyu ukhama uñt’ayasa ukata kunarusa

amuyt´ayañataki lurata uka jikxatañataki, jamusiñanataki ukaxa wawanakana

anatt’awinakapata uñt’atawa kawkhantixa yanapt’aniwa p´iqi amuyuna ukaru


ch’amanchañataki ukata amuyt’aña amuyt’aña.aymara aru, ukampisa jilïri jaqinaka taypina

phuqhasiraki kawkhantixa jani mayjt’ki uka achuxa.

Jakawisanakana aru lurawinaka ukana jakasipxäna

Asusana lurawixa ukaxa jamusiñanaka ukanakata yatiyañanwa jilxattawayi

jamusiñanaka ukanakana arunaka ukana uñstayata lurawinakaxa mä uñanchawi

ukarjama luratawa, kawkhantixa jamusiñanaka ukana yänakapa thaqhañaxa lurasiwayi,

ukanxa mä amuyunaka jani ukaxa aruta anatt’awinakawa lurasiwayi, ukaxa mankanakasana

yanaka ukampiwa lurasiwayi, ukaxa mä uñacht’ayi ukatxa mä uñanchawi ukhamawa ukaxa

yatiqirinakana chuymapi ch’allxtayi.

Uñakipaña thakhinaka, yanaka ukatxa lurawinaka ukanaka jamusiñanaka lurañataki

Yatiyawinaka apthapiñaxa kawkhantixa kunaymani yänakaxa jikxataskäna ukaxa

jiwasana jamusiñanaka ukanakana chika taypiparuwa tukuspa, kawkhantixa yänakata

yatiyawinaka apthapipxta rimanaka jan ukaxa aru anatañanaki lurañataki, ukaxa mä jach’a

amuyu ch´amaka ukawa utji ukhamata jamusiñanaka mä amuyu ukaniñapataki.ukatxa wali

sumawa uñjasispa mayni jaqiruxa yanaka ukanakampi p´iqina amuyupampi sapa kuti satsspa

ukanakampi.

Yatiqatanaka

jamusiñanaka ukaxa jisk’a qhanañchäwinakawa, jamusiñanaka amuyu ukhama

uñt’atawa, kawkhantixa kunaymani yänakaxa uñacht’ayasi, ukaxa mä kusiskaña thakhiwa

kunatixa mä yäruwi uñt’ayi kunatixa mä jisk’a qhanañchäwimpiwa mä amuyu ukhama

uñt’ayasi, ukhamata jaqixa jaysäwipa jikxatañapataki. jani ukaxa yatiqirixa kuna yänaktï

parlasktana uka jikxatañatakixa yatxatañapawa.


Yant'awi

Uka chiqanchawixa lurasirakiniwa lurawi taypina mä aruskipawi tuqi ukaxa

sartasiniwa pä jaqi taypina, ukanxa lurasirakiniwa jiskt’awinaka yaqha jamusiñanaka ukaxa

kawkhantixa churatarakiniwa mä aru mä yä tuqita ukhamaraki jupanakaruxa mayitarakiniwa

mä jamusiñanaka lurañataki arsutampi uka yäna arupa.

Bibliografía uñt’ayaña.

Pascuala, M. (1983). Juegos de lengua y literatura. adivinanzas y trabalenguas.

Juegos de lengua y literatura. Adivinanzas y trabalenguas (cervantes.es)

Oral ukan qillqatanakapa.

Anexos ukanaka.

También podría gustarte