Está en la página 1de 44

APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

Kiru hanpinakuy

Yachasunchis Runasimita

Ayllunchiskunata Hanpinapaq

FONEMAS DEL QUECHUA

El sistema fonológico del quechua apurimeño comprende


18 fonemas: 3 son vocales. 15 son consonantes (las vocles: e, o,
las consonantes: b, d, g, f, j, sólo se hallan en préstamos del
español).

Vocales: Hanllallikuna
Anterior Central Posterior
Altas i u
Medias e o
Baja a

Consonantes: Kunkallikuna
Punto Labial Alveolar Palatal Velar Post Glotal
Modo Velar
Oclusivos
Sordos p t ch k q
Fricativos
Sordos s h
Nasales m n ñ
Laterales l ll
Vibrante r
Semi-
vocales w y
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

/a/ kay = eso paya = vieja


asnaq = fétido aqtuy = vomitar /m/ ama = no maki = mano
mijuna = comida simi = boca
/i/ sillu = uña tikti = verruga
rikchay = despertar amuklli = amigdalitis /n/ senqa = nariz nanay = dolor
niway = dime nina = candela

/u/ uma = cabeza puku = plato


hatun = grande hanukay = destetar
/ñ/ ñan = camino ñaña =hermana
/e) erqe = niño qewe = torcido ñitiy = aplastar ñawi = ojo
hayaqe = bilis seqsi = escosor
/l/ lawa = sopa espesa layqa = brujería
/o/ qero = vaso otaq = tu o yo waltana = pañal
qoqmay = pujar lloqsiy = salir
/ll/ llulla = mentira llaki = pena
allin = bien willay = avisar

/p/ papa = papa llaqta = pueblo /r/ yawar = sangre wira = grasa
wasi = casa upyay = tomar kiru = diente lerqo = bizco

/t/ tikti = verruga tuta = oscuridad /w/ wawa = niño wira = grasa
tiyana = asiento tuytuy = flotar kawsay = alimento waqyay = llamar

/c´/ chichu = preñada chukcha = cabello /y/ yawar = sangre yanapay = ayudar
rikchay = despertar chawpi = medio yapa = aumento yarqay = hambre

/k/ kuka = coca maki = mano


punku = puerta chakra = chacra

/q/ qari = varón qosñi = humo


qoqmay = pujar waqyay = llamar

/s/ sipas = joven sara = maíz


wasi = casa saruy = pisa

/h/ hatun = grande hina = así


hucha = pecado hanukay = destetar
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

Una palabra puede estar constituida por un morfema o por una


sucesión de morfemas.
Morfología del Quechua
Simi = un morfema > una palabra
Palabra.- En el idioma quechua, la palabra es un segmento del Simikuna = dos morfemas > una palabra
habla constituido por un morfema o un conjunto de morfemas, Simichakuna = tres morfemas > una palabra
cuya característica principal es la de poseer un acento primario
en la penúltima sílaba. uya = cara.
uya-cha = car-ita
Fonema.- Es una unidad mínima de sonido con capacidad
uya-cha-kuna = car-ita-s
distintiva en una lengua, indivicible y limitada en su número, se
uya-cha-yoq = el que tiene car-ita.
representa entre dos líneas oblícuas, Ejm:
uya-cha-yoq-raq = el que tiene car-ita todavía.
/p/, /b/, /k/, /a/, /y/, /w/, /s/.
tullu + kuna = hueso + plural
uya + kuna = cara + plural
Morfema, palabra.- Es la menor unidad del habla con
significado, Ejm: kiru + cha = diente + diminutivo
Yawar = sangre maki = mano Los morfemas de una lengua. Se pueden clasificar en morfemas
libres y ligados: estos en prefijos, raíz y sufijos.
Senqa = nariz kiru = diente
Los morfemas libres, son aquellos que ocurren sin el apoyo de
Ñawi = ojo sonqo = corazón
otros morfemas y, consecuentemente, constituyen por sí solas
palabras de la lengua.
La forma kiru, ya no es posible seccionar en partes que tengan Kiru yawar runa chaki pi
significado.
ama ima llaki yaw puka
kiru, es de por sí una inidad mínima en la que no cabe más
Los morfemas dependientes, son aquellos que no pueden ocurrir
segmentaciones.
solos, pues necesitan obligatoriamante de otro morfema para
Una emisión puede ser segmentada en unidades con significado constituir palabras de la lengua. (ver lista de sufijos).
sólo si está constituida por unidades que contienen significado.
kirukuna uyacha warmichakuna tullukunapa
Esto puede suceder con las emisiones:
sonqokuna uyachakuna onqoykuna umapaq
kirukuna = dientes kirupaq =para el diente
kirucha = dientecito kiruchakuna = dientecitos
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

Nombres sustantivos qeswasimi = habla de la quebrada.


wanlla = el mejor producto.
Palabras que designan personas, órganos, objetos, animales, wanllasara = el mejor maíz
vegetales, minerales, astros:
chachu = moroso
Satuku = Saturnino casa = wasi sapsa = andrajoso
abdomen = wiksa. adenitis = qelete. onqoli = enfermiso
amigdala = amuklli. Vaca = waka
boca = simi árbol = sacha qeswaruna = hombre de la quebrada
cabeza = uma cabello = chukcha Ampaymanta = de Ampay
esofago = melqoti. garganta = tonqor. Qorawasiruna = habitante de la ciudad de Curahuasi
lengua = qallu. nariz = senqa Qosqomanta = del Cusco

La forma de género o sexo, se distingue anteponiendo el Declinación del nombre sustantivo:


adjetivo género al nombre:
Es una serie de formas que presenta una palabra, para
Para seres humanos: qari = varon, warmi = mujer. desempeñar las funciones en una oración.
Para animales: china = hembra, orqo = macho. Nominativo Kiru - diente forma raíz sustantiva
Genitivo kiruq - del diente pertenencia, posesión del objeto
Dativo Kirupaq - para el diente destino para quién, para donde
qari wawa = niño warmi wawa = niña
Acusativo Kiruta - el diente forma: el objeto directo (CD)
china allqo = perra orqo allqo = perro Vocativo Kiru ? ! - diente ? ! forma: afectiva positiva
china misi = gata orqo misi = gato Ablativo Kirumanta - del diente situación, modo, tiempo.
Kiruwan - con el diente forma: complemento circunstancial
La forma de número: Dicha marca es kuna y significa “plural”. Kiruman - hacia el diente indica relaciones de procedencia,

kiru = diente kirukuna = dientes Nominativo Pin ? ¿quién? al tratar de personas


uma = cabeza umakuna = cabezas ima ? ¿qué, qué cosa? cosas, animales
atoq = zorro atoqkuna = zorros Genitivo Piqpa ? ¿de quién?
kunka = cuello Kunkakuna = cuellos Dativo pipaq ? ¿para quién?
maypaq ? ¿para dónde?
Acusativo Pita ? ¿aquién?
Otras formas de nombres sustantivos: Vocativo pi ! ¡ ...quién !
Ablativo piwan ? ¿con quién?
hanpinawasi = hospital ayllu = familia pimanta ? ¿de quièn?
Teqsi = firmamento waylluy = cariño pirayku ? ¿por quién?
Killkitu = ángel yaya = Dios pikama ? ¿hasta quién?
rumirumi = pedregoso pipura ? ¿entre quiénes?
llaqtaruna = hombre del pueblo
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

14- ubula = qepa utukullu


15- faringe = sanqar
16- epiglotis =
17- cuerdas vocales =
19- laringe = millputi
20- glotis =
21- esófago – traquea = melqote
22-
23-
25-

Craneo humano en vista lateral

1- cavidad nasal = senqa toqo


2- alvéolo, encía = llucha
3- nariz = senqa 1 .- Occipital = mukuku tullu
4- labio = wirpa 2 .- Parieral = yuyay tullu
5- diente = kiru 3 .- Frontal = mati tullu
6- lengua = qallu 4 .- Temporal = wañuna tullu
7- ápice de la lengua = qalluq ñawchin 5 .- Cigomático =
6 .- Nasal = senqa tullu
8- dorso de la lengua = qalluq sankan 7 .- Maxilar =
9- raiz de la lengua = qalluq utukullun 8 .-
10- paladar = qaqallu 9.-
11- simi = boca
12- cavidad bucal = simi toqo
13- velo = ñawpaq utukullu
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

Nombres adjetivos

Hatun = grande uchuy = pequeño


yana = negro puka = rojo
suwa = ladrón qella = ocioso
aswan hatun = más grande hukninka = a uno
tawanka = de a cuatro kinsa = tres

1.- Nombres adjetivos calificativos

Sumaq sonqo taytayki = Tu padre de buen corazón.


Kirusapa erqe. = Niño dentudo.
Maran kiru aswan kallpasapa = La mula tiene más fuerza.
Lucila as asmanta hanpin. = Lucila cura de poco en poco.
Ancha hatun kiru. = Diente muy grande.

2.- Nombres adjetivos determinativos, Son:


- Nombres adjetivos demostrativos:
1) paladar = qaqallu
2) uvula = utukullu Kay este Kay kirun nanawan
3) papilas de la lengua = qalluq qapaqen chay ese Chay suwa michikuna.
4) premolar = ñawpaq maran kiru Haqay aquel Haqay
5) molar = maran kiru kaypi aquí
6) canino = waqsa, allqo kiru Chaypi allí
7) incisivo = kichi kiru haqaypi allá
8) labio superior = sirpi
9) labio inferior = wirpa - Nombre adjetivos posesivos
10) amigdala = amuqlli
11) lengua = qallu Noqaq mío (a), mi (s) Noqaq kiruy nanan.
12) diente de leche = antar kiru qanpa tu (s), tuyo (a) Qanpa hatun wasiki.
13 ) muela del juicio, cordal = waqoro paypa su (de él) Paypa sumaq kirunkuna.
14) colmillo = waqsa
noqaykuq nuestro (a, s)
15)
noqanchispa nuestro (a, s)
16)
qankunaq de ustedes
paykunaq de ellos (as)
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

- Nombre adjetivos indefinidos: Palabra Pronombre


Estas palabras sustituyen a los sustantivos o nombres.
Wakin warmikuna Algunas mujeres
Huk takiq Un cantante Pronombres Personales:
Pisi mijuna Poca comida Singular
Aska onqokuna Muchos (hartos) enfermos Noqa yo Noqa munayki. Yo te quiero.
Nishu aska rumikuna Muy artas piedras. Qan tú, usted Qan kiruta orqoy. Tú saca el diente.
Pay él, ella Pay hanpin. Él cura.
- Nombres adjetivos numerales Son: Plural
Números cardinales: Noqanchis nosotros (i) Noqanchis
Noqayku nosotros (e) Noqayku
1 huk 10 100 1000 waranqa Qankuna ustedes
chunka pachaq Paykuna ellos, ellas.
2 iskay 20 iskay chunka 200 iskay pachaq 2000 waranqa
3 kinsa 30 kinsa chunka 300 kinsa pachaq Pronombres demostrativos: Denotan la ubicación, dónde se
4 tawa 40 tawa chunka encuentran las personas, animales o cosas.
5 pisqa
6 soqta
7 qanchis
Singular
8 pusaq kay,kayta éste, ésta, esto Kay kirun nanan.
9 esqon chay,chayta ése, ésa, eso Chay makikin allin.
haqay,chaqay aquél, aquélla(o) Haqay hanpina wasi.
Números ordinales, se utiliza la palabra ñeqen. Plural
kaykuna éstos, éstas Kaykunan hanpiqkuna.
1º ñawpaq ñeqen primero Ñawpa ñeqen kamachikuy. chaykuna ésas,ésos
2º iskay ñeqen segundo Iskay ñeqen watapi. haqaykuna aquéllos, aquéllas
3º kinsa ñeqen tercero
4º tawa ñeqen cuarto Pronombres Posesivos: Denotan pertenencia y/o posesión, se
agregan a los pronombres personales los morfemas: -q, -pa.
Números fraccionarios, se utiliza las palabras: cheqta, pakmin. Singular
Noqaq mío, mía, el mío, de mí
1/2 huk cheqta 1/3 huk, kinsa cheqta Qanpa tuyo, tuya, suyo, suya, el tuyo, de ti.
3/2 kinsa, iskay cheqta 10/3 chunka, kinsa cheqta Paypa de él, de ella
Plural
Números múltiplos, se utiliza la palabra: kuti, indica veces Noqanchispa nuestro, de nosotros (incluyente)
Noqaykuq nuestro, de nosotros (excluyente)
Tawa kuti = una vez chunka kuti pachaq kuti Qankunaq de vosotros, ustedes
Soqta kuti iska chunka kuti qanchis pachaq kuti Paykunaq de ellos, de ellas
Pisqa kuti chunka kuti pachaq kuti
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

Pronombres Indefinidos: Señalan vagamente al objeto:


Noqaq wallpay. = La gallina es mía.
Qanpa wasiki. = Tuya es la casa - Pronombres Afirmativos, agregando a los pronombres
Paypa kirunkuna. = interrogativos, los morfemas: -pis, -pas
Noqanchispa llaqtanchis. = pipas = quien sea, alguien, quien quiera.
Noqaykuq chakrayku. = maypas = alguna parte, alguien por conocer.
Qankunaq wakaykichis. = maypipas = donde, donde sea.
Paykunapa chitan. = mayqenpas = cual, cualquiera de ellos (ustedes).
haykaqpas = cuando, cuando sea, alguna vez.
maypis = donde, donde es.
Pronombres Interrogativos: Sirven para hacer preguntas.
- Pronombres Negativos, anteponiendo a los pronombres
pi?, = ¿quién? ( sólo para indicar personas) interrogativos: los morfemas : -ni, -mana, -ama.
pin? = ¿ quién es ? ni pipas = nadie.
pikuna? = ¿quienes? ni maypas = ninguno, ninguna.
ima? = ¿qué? ( objetos, cosas, animales) ni maypipas = en ningun lugar,
imakuna = ¿ qué cosas ? mana maypipas = en ninguna parte.
iman? = ¿ qué es? mana mayqenpas = ninguno, nadie, ninguno de ellos.
imay? = ¿ cuándo? (tiempo) mana haykaqpas = nunca, jamás.
imayna? = ¿ cómo?
mayna? = ¿cómo ? - Pronombres cuantitativos: Indican la cantidad o existencia
may?, mayqen? = ¿cuál ? de personas, animales y cosas, agregando morfemas: –lla, llay.
maykuna? = ¿ cuáles ?
mayqenkuna = ¿cuáles? chullalla = uno solo
maypi? = ¿ dónde? (lugar) tawalla = solo cuatro
hayka? = ¿ cuánto? (cantidad) noqalla = solo yo
haykaq? = ¿cuándo? (tiempo) qanlla = solo tú
mayqen? = ¿ cuál ? sapallay = solo yo
imarayku? = ¿por qué?
imanaqtin? = ¿ por qué ? - Pronombres numerales: indican el número de personas se
Pin payqa? = ¿Quién es él? agregan los morfemas:
Pikunan paykuna? = ¿ Quienes son ellos ?. -ninchis, -atinchis, -nintinchis, -nchis, -chis
Imay wata? = ¿ Qué año ? hukninchis = uno de nosotros
Haykan watayki? = ¿ Cúantos años tienes ?. iskayninchis = los dos
kinsantinchis = nosotros tres
Pikunan hamusqaku wasita? = ¿Quiene habían venido a casa ? sapanchis = solo nosotros
Imaman hamuranki ? = ¿A qué has venido ? llapanchis = todos nosotros
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

Palabra verbo
Modo indicativo: Tiempo Futuro:
Verbos:
rikuy = ver puriy = andar Noqa takisaq = Yo cantaré
puñuy = dormir munay = querer Qan takinki = Tú cantarás
nanay = dolor wiñay = crecer Pay takinqa = Él cantará
rimay = hablar takiy = cantar Noqanchis takisunchis = Nosotros cantaremos (i)
ruway = hacer waqay = llorar Noqayku takisaqku = Nosotros cantaremos (e)
yupay = contar churay = poner Qankuna takinkichis = Ustedes cantarán
Paykuna takinqaku = Ellos cantarán
Conjugación del verbo: cantar = takiy
Conjugación del verbo ser o estar = Kay
Modo infinitivo:
Infinitivo : takiy = cantar Tiempos
Gerundio : takispa = cantando personas presente pasado futuro
Participio activo : takiq = cantor Noqa kani karani kasaq
Participio pasivo : takisqa = cantando Qan kanki karanki kanki
Pay kan karan kanqa
Modo indicativo: Tiempo Presente: Noqanchis (i) kanchis karanchis kasunchis
Noqayku (e) kayku karayku kasaqku
Noqa takini = Yo canto Qankuna kankichis karankichis kankichis
Qan takinki = Tú cantas Paykuna kanku karanku kanqaku
Pay takin = Él canta
Noqanchis takinchis = Nosotros cantamos (i) Conjugación del verbo curar = hanpiy
Noqayku takiyku = Nosotros cantamos (e)
Qankuna takinkichis = Ustedes cantan Tiempos
Paykuna takinku = Ellos cantan
personas presente pasado futuro
Noqa hanpini hanpirani hanpisaq
Modo indicativo: Tiempo Pasado:
Qan hanpinki hapiranki hanpinki
Noqa takirani = Yo cantaba Pay hanpin hanpiran hapinqa
Qan takiranki = Tú cantabas Noqanchis hanpinchis hanpiranchis hanpisunchis
Pay takiran = Él cantaba Noqayku hanpiyku hanpirayku hanpisaqku
Noqanchis takiranchis = Nosotros cantábamos (i) Qankuna hanpinkichis hanpirankichis hanpinkichis
Noqayku takirayku = Nosotros cantábamos (e) Paykuna hanpinku hanpiranku hanpinqaku
Qankuna takirankichis = Ustedes cantaban
Paykuna takiranku = Ellos cantaban
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

A.- Hawan kaq kirukuna

1) Richi kirukuna: rikurimun qanchis watanmanta, esqon


watankama.

2) waqsa, allqo kiru: rikurimun chunka iskayniyuq


watanmanta, chunka tawayuq watankama.

3) ñawpaq maran kiru: rikurimun chunka watanmanta, chunka


iskayniyuq watankama.

4) Iskay ñeqen maran kiru: rikurimun chunka hukniyuq


watanmanta, chunka kinsayuq watankama

B.- Uran kaq kirukuna

1) Kinsa ñeqen maran kiru: rikurimun chunka qanchisniyuq


watanmanta,

2) ñawpaq maran kiru: rikurimun soqta watanmanta, qanchis


watankama.

3) waqsa, allqo kiru: rikurimun chunka iskayniyuq watanmanta,


chunka tawayuq watankama.
1.- incivos =
2.- caninos = 4) Richi kirukuna: rikurimun qanchis watanmanta, esqon
3.- premolares = watankama.
4.- molares =
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

1.- craneo = uma tullukuna


2.- columna vertebral = kurku, wankalli
3.- columna cervical = uma wankalli
4.- columna dorsal = wasa wankalli
5.- columna lumbar = weqaw wankalli
6.- omoplato =
7.- hombro = rikra
8.- clavícula = rikra tullu, waman rikra
9.- cadera = teqmin
10.- pierna = chaka
11.- rodilla = moqo
12.- rótula = piruru
12.- peroné = waman tullu
14.- ibia = pichu tullu
15.- canilla = chaki senqa
16.- pantorrilla = chupa
17.- tobillo = chaki moqo
18.- empeine = pichuski
19.- talón = tayqo
20.- pie = chaki
21.- punta del pie = chaki ñawpi
22.- planta del pie = chaki saruna
23.- uña del pie = chaki sillu
24.-
25.-
26.-
27.-
28.-
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

De afirmación:
Adverbio Arí = sí riki = por su puesto
Son palabras invariables que modifican la función del verbo, hinan = así es kaymi = esto es
calificando o determinando el significado, de un adjetivo. hinapunin = siempre es así chay = eso es

Simples Compuestos De negación:


Pisi = poco pisichalla = poquito Manan = no manayá = pues, no
Hinan = así es Kayhina = como esto (a) Manapuni = de ninguna manera Amaraq = todavía no
Chisi = noche Chisilla = anoche no mas
De interrogación:
Primitivos Derivados Imapaq? = ¿para qué? Imarayku? = ¿por qué?
Kunan = ahora kunankama = hasta ahora Maypi? = ¿dónde? mayman? = ¿ a dónde?
Hina = asi es hinaspacha = pueda que sea así Maykama? = ¿hasta dónde? maypi = ¿ dónde?
Mana = no manaraq = todavía no
Posposición
De lugar: Son palabras que se construyen despues del sustantivo
Kaypi = aquí chaypi = allí, ahí relacionando su sentido y claramente desempeña la función de
Haqaypi = allá wichaypi = arriba complemento.
Uraypi = abajo kinraypi = a la vuelta
Ñawpaqpi = delante chinpapi = al frente Sustantivo Posposición Español
Abankaypi = en Abancay kayllapi = aquí no mas Wasi patapi Encima de la casa
Tamborqopi = en Tamburco kaypichu = aquí será? Mayu pata Orilla del río.
Chakaq pachan Debajo del puente
De tiempo: Llaqtaq chawpin El centro de la ciudad.
Kunan = ahora chisi = anoche Wakaq qepanpi Tras de la vaca.
Kunallan = ahora mismo chisiman = a la noche Qocha uhupi Dentro de la laguna.
Mincha = pasado mañana unayña = hace tiempo Rumi sikipi Debajo de la piedra.
Mayninpi = a veces paqarin = mañana
Wiñaypaq = para siempre chaypacha = esa vez
Conjunción
De cantidad:
Chikan = poco aslla = escaso Formas de palabras que enlazan ideas y pensamientos.
Pisi = poco pisin = muy poco es Conjunciones copulativas.- Enlazan palabras u oraciones, se
Pisichallan = demasiado poco askan = arto utilizan los morfemas: -pas = y, -taq = y, -wan = con.
Nishu = arto sinchi = exagerado
Hunta = lleno tawa = cuatro Wallpapas qowepas mijunas = Gallinas y cuyes se comen.
Askapuni = exagerado iskay = dos Qan takinki noqataq tususaq. = Tu cantas y yo bailo.
Warmiywan llaqtata risaq. = Con mi mujer iré a la ciudad.
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

Wasiypaqmi apamusaq. = Traeré para mi casa.


Conjunciones disyuntivas.- Expresan separación diferencia o Chaypaqtaq churiyan. = Para eso tiene hijos.
alternativa entre dos o más personas, cosas o ideas. Se utilizan Noqapaqtaqmi kay. = Esto es para mí.
los morfemas: -chu, -chus, -pas, -icha. = o
manachayqa, otaq =o Interjecciones.
Son palabras que denotan brevemente estados de ánimo de
Llankanchu manachu = Trabaja o no trabaja. cólera, sorpresa, admiración, dolor, alegría, pena, etc.
Takiypas amapas. = Cantes o no cantes.
Kuchuy aychata otaq ripuy. = Corta la carne o te vas. Pasay ! ¡ retírate ! = Pasay kaymanta !.
Tarpuy manachayqa hallmay. = Siembras o cultivas. Suwa ! ¡ ladrón ! = Yaw suwa !
Hamuypas ripuypas. = Vienes o te vas. Qella ! ¡ osiosa ! = Qella pasña !
Pin ! ¡ quién es ! = Pin kayqa !
Conjunciones adversativas.- Expresan contrariedad u oposición Yaw ! ¡Oye ! = Yaw pasay !
entre dos oraciones o freses. Se utilizan los morfemas: Atataw ! ¡ qué feo ! =
ichaqa = pero, aswan = mejor. Haw ! ¡qué picante! =
Ayayaw ! ¡ que dolor ! =
Llankay ichaqa ama pisipaspa. = Trabaja pero sin cansarse. Alalaw ! ¡ qué frío ! =
Tusuy aswan takiy. = Canta mejor baila. Akakallaw ! ¡ qué pena ! =
Achachaw ! ¡ qué miedo ! =
Conjunciones condicional.- Expresa condición y circunstancia, Paqtataq ! ¡ cuidado ! =
se utilizan los morfemas: chayqa, sichus, chayri. Paw ! ¡ no hay ! =

Tarpunki chayqa kawsankin. = Si siembras vivirás.


Sichus tarpunki kosechanki = Si siembras cosecharás.
Mana llankasaq chayri ?. = ¿Que si no trabajo?.

Conjunción causal.- Expresan la razón, motino y causa. Se


utilizan los morfemas: rayku, chayrayku, chaymi.

Pay rayku waqani. = Por él o ella lloro.


Chayrayku mana hamunchu. = Por eso no vino.
Yachanin chaymi rimani. = Sé por eso hablo.

Conjunciones finales.- Expresan el fin de lo enunciado. Se


forman con los morfemas: -paq, -paqmi, -paqtaq, -paqtaqmi,
equivalen a para.

Panaypaq apamuni. = Traigo para mi hermana.


APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

Ñawpaqta yachanayki:

Imaynatan maqllisun kirunchiskunata:

1º Kiru pichanata hapisun, qelqanata hina.

1º Kirunchiskunaqa, kinsa chunka iskaniyuqmi (32), llipinpi. 2º Kiru pichanaq umanman churasun, llusinata.
2º Sapa Kikupan kan: Mukukun, sapin. 3º Ñawpaq kirukunata pichana, wichaymanta urayman.
3º Kallantaqmi: uju aychan, hanku, kiru tullun.
4º Kirukunapa sutinkuna: 4º Wakin kirukunatapas pichana, wichaymanta urayman.
Richi kiru, alqo kiru, ñawpaq maran kiru, maran kiru. 5º Allinta sapa kirupa kiqllunta pichanayki,
6º Ama qonqankichu, qalluykitawan pichayta.
5º Yupanayki kiruykikinata:
7º Aska unuwan, aska kuti moqllikuna siminchista, llipi ima
Llapanchu, ichaqa manuchu ?. qanra lloqsinanpaq.
Haykan allin kiruykikuna ?.
Haykan manaña kanchu ?.
Haynkan ismuñá ?.

Hayka kutin kiruykista maqllinayki sapa punchaw ?.

1º Sapa tutamanta.
2º Sapa mijuyta tukuspa.
3º Sapa tutan, puñunaykipaq, alli allinta pichanayki kiruykikunata,
moqllikunayki simikita.
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

Tawa .- ñawinchaspa qelqay = leer y escribir


Sutiki: Kiru = diente kiru nanay = dolor de muela
kiruq = del diente
Kirupaq = para el diente
Kiruta = el diente
Kiru ? = diente ?
Kirumanta = del diente
Huk.- Sutinkunata = nombre sustantivo
Kiruwan = con el diente
nariz = labio = Kiruman =hacia el diente
Kirucha =
diente = lengua = Kirukuna =
paladar= simi =
sanqar= millputi= Pisqa .- Sutiq rantinkuna = pronombres
melqote= simi toqo 1ra. Noqa = yo Noqa takini sapa kutin.
2da. Qan = tú Qan
3ra. Pay = é- Pay
Iskay.- Suti sutiyachiq = nombre adjetivo 1ra. Noqanchis= Noqanchis
Hatun = yana = Noqayku = Noqayku
2ra. Qankuna = Qankuna
Iskay = pusaq = 3ra. Paykuna = paykuna
Sapan = aswan hatun =
Chay kiru= ismu kiru = Soqta.- Tapunakuy = preguntas y respuestas
Allin kirukuna = paypa kirunkuna= Iman sutiyki? = ¿Qué te llamas ? Noqapa sutiyqa ....................

Pin mamayki? = ¿Quién es tu mamá? .......................................


Kinsa.- tiqrasun = traducir
Iskay yana kirukuna = Maypin tiyanki? = ¿Dónde vives? ..........................................
Paypa ismu kirukuna = Haykan watayki?= ¿Cuántos años tienes?
Chay toqo kiru =
Pin payqa? = ¿Quién es él?
Sinchita nanan kirun =
Chay kiruta orqoy = Pikunan paykuna?
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

4 Temporal = wañuna tullu


Qanchis .- Runapa rurkun = El cuerpo humano 5 Cigomático =
6 Nasal
= senqa tullu
1.- Chukcha = cabello 7 Maxilar
2.- uma = cabeza =
3.- ñawi = 8 =
4.- ninri, rinri = 9 =
5.- senqa = 10 =
6.- simi =
7.- kunka =
8.- rikra =
9.- qasqo = Esqon .- Runapa kurkunpa
10.- wiqsa = tullunkuna
11.- weqaw =
12.- puputi = uma tullu = craneo
13.- qolota = wasa tullu =.
14.- ullu = uya tullu =
15.- moqo = = cadera
16.- chaki = riqra tullu = omóplato
17.- = chupa tullu = coxis
18.- = = esternón
19.- = maki tullu =
20.- = waqtan tullu =
chanka tullu = fémur
Pusaq.- Uma tullukuna = huesos del craneo = rótula
1 chaki tullukuna =
Occipital
=
mukuku tullu
2
Parieral
= Chunka.- Sutinkunata qelqay = escribe sus nombres
yuyay tullu
3 Frontal
= mati
tullu
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

Aqui vas a orinar Kaypin hispakunki


Aquí, en este lugar Kaypi, kayneqpi

Cambiate con otra ropa Huq pachawan churakamuy


Camina, así te duela Puriy, nanasunkiña chaypas
Come un poco Asllata mijuy
Como esta ahora? Imaynan kunan kaskanki?
Como estás hoy? Imaynan kunan kaskanki?
Como has amanecido? Imaynatan illariranki?
Como te duele? Imaynatan nanasunki?
Compra estas medicinas Kay hampikunata rantimuy
Con qué estas enfermo? Imawanmi onqoskanki?
Con qué te has enfermado? Imawanmi onqoranki?
Córtate las uñas Silluykikunata kutuchikuy
Cual es tu cama? Mayqenmi puñunayki?
Cuantas veces has defecado? Hayka kutitan akaranki?

De qué te has enfermado? Imamantan onqoranki?


De qué vamos a hablar? I mamanta rimasunchis?
Descanse Ud. Samayukuy
Desde anoche Chisimanta
Desde antes de ayer Qayna punchaymanta
Desde ayer Qayninchawmanta
Desde cuando estás así? Haykaqmanta hinan kayna
Desde cuando te duele? Haykaqmantan nanasunki?
Dime la verdad Sutinta niway
Dolor de muelas kirunanaymantan
Donde te mordio el perro? Maypin alqo kanirasunki?

Enjuágate la boca Simiykita moqchhikuy


Es la segunda vez que vengo Iskay kutiñan hamuni
Escuchas bien? Allintachu uyarinki?
Espera al Doctor aquí Kaypi Doctorta suyaykuy
Esta es mi cama Kaymi puñunay
Formas de tratar al enfermo Estas allí? Chaypichu kaskanki?
Estas cómoda en la cama? Allinchu puñunapi kaskanki?
Estas estreñido? Aka kiskiwanchu kasihanki?
Abre la boca Simiykita kichay Esto se llama chata Kaypa sutinmi chata
Abrígate bien Allinta pistukuy
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

Estoy enfermo Onqosqan kaskani. Que estas mirando? Imatan qawaskanki?


Estoy mejor Allinmi kaskani Que estoy embarazada Wiksayoqsi kasihani
Que has comido? Imatan mijuranki?
Guarda tu ropa Pachaykita waqaychay Qué quieres? Imatan munanki?
Que quieres? Imatan munanki?
Has tomado la medicina? Hampita ukyarankichu? Que te ha dicho el Doctor? Imanimurasunkin Doctor?
Hoy día no comas nada Kunanpunchayqa aman Que te traigan ropa Pachata apachikamunki
imatapas mijunkichu ? Quieres orinar? Hispaytachu munanki?
Lávate las manos Makiykikunata mayllikuy Quieres sentarte? Tiyaytachu munanki?
Levanta el brazo derecho Paña makiykita oqariy Quiero hablar con Ud. Qanwanmi rimayta munani
Levanta el brazo izquierdo Lloqe makiykita oqariy Regresa la semana que viene Hamuq seqeta kutimunki
Levántate Sayariy
Se puede infectar Qeachakunmanmi
Me conoce Ud.? Reqsiwankichu? Si tengo sed Arí chakiwanmi
Me duele el diente Kiruymi nanawan Si, es la primera vez Arí, kunallanraqmi
Mira de frente Ñawpaqman qaway Si, escucho bien Arí allintan uyarini
Si, me he enfermado Arí, onqorani
No cargues cosas pesadas Aman llasakunata qepinkichu Sí, me pega Arí, maqawanmi
No escucho bien Manan allintachu uyarini Sosten esto Kayta hapiy
No he comido nada Manan imatapas mijunichu
No llores Ama waqaychu Te doy esto Kayta qosqayki
No me he enfermado Manan orqoranichu Te duele mucho? Sinchitachu nanasunki?
No me pega Manan maqawanchu Te has enfermado antes? Ñawpaqta onqorankichu?
No te muevas mucho Ama sinchita kuyunkichu Te pega tu esposo? Qosayki maqasunkichu?
No te saque esto Ama kayta orqokuychu Te vienes en ayunas Ama mijuspalla hamunki
No te vas a tocar la herida Aman kiriykita llamikunkichu Te voy a lavar la cara Uyaykita uphasayki
No tengas pena Ama llakikuychu Te voy a sacar sangre Yawartan orqasayki
No tengo fiebre Manan rupapakunichu Tiene fiebre? Rupapakunkichu?
No tengo sed Manan Chakiwanchu Tiene miedo al hospital? Hospitalta manchakunkichu?
No tomes bebidas alcoholicas Ama traguta ukyankichu Tiene vómitos? Wikchunayasunkichu?
Tienes cólicos? Wiksayki qewisunkichu?
Para que me llamó? Imapaqmi wayamuwaran? Tienes dificultad al respirar? Sasatachu samanki?
Peinate Ñaqchakuy Tienes dinero? Qolqeyki kanchu?
Porqué grita él? Imamantan pay qaparin? Tienes familia aquí? Aylluyki kaypi kanchu?
Primera vez que vienes? Kunallanraqchu hamunki? Tienes frio? Chirisunkichu?
Que buscas? Imatan maskanki? Tienes hambre? Yarqasunkichu?
Qué comida te hace mal? Ima mijunan mana allinta
Que doctor te vio? Ima doctormi qawarasunki? Tienes mareos? Umayki muyunchu?
Tienes medicinas? Hanpiykikuna kanchu?
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

Tienes mucha tos? Sinchitachu ujunki? hispay piti = cistitis


Tienes que traer tu esputo Qhotoykita apamunki hispay = vesícula biliar
Tienes sed? Chakisunkichu? hoq = otro
Tienes sed? Chakisunkichu? huk = uno
Toma esta medicina kay hampita ukyay
Toma esta pastilla Kay pastillata millpuy K - k
Tu herida se puede abrir Kiriykin kicharukunman Kuychi = arco iris
Tu hijo esta bien Allillanchu wawayki kaskan
Vamos a comer Haku mijumusunchis. L -l
Vamos a descansar Haku samamusunchis. laqha. (adj.) = oscuro
Vas a comprar esto Kayta rantimunki laqmu. (adj.) = desdentado
Vas a lavar tu ropa Pachaykita taqsanki layqa. (s) = brujo
Ves bien? Allintachu qawanki? layqasqa. (adj) = embrujado
Ya estas mejor? Allinñachu kaskanki? lerqo. (s) = estrabismo – bisco

Ll - ll
Runasimi Español llaki = pena
llakikuy. (v) = tener pena
A-a llakipakuy. (v) = suspirar
amuklli = amigdalitis llamiy. (v) = palpar
aqtuy = vomitar llampu. (adj.) = suave al tacto
asnaq = fétido llañu tonqor. (s) = bronquio
ayllu = familia, comunidad llaqta = pueblo - ciudad
llaqway. (v) = lamer
Ch - ch llawchi. (adj.) = flácido
chawpi = medio llawsa. (s) = baba
chikchi = granizo llawsay. (v) = babear
hampi = curar lleqthi onqoy. (s) = lepra
hampishani = estoy curando lliklla. (s) = manta
hanpisharani = estuve curando llilli. (s) = dermatitis
hanpishasaq = estaré curando. lloqe. (s) = izquierda
hanukay = destetar lloqay. (v) = gatear, subir
hatun = grande lloqsiy. (v) = salir
haya = picante llullu. (adj.) = tierno, delicado
hayaqe = bilis llumpa. (s) = virginidad
hayka = cuanto llusina hampi. (s) = unguento
hiki = hipo llutu. (s) = lóvulo de la oreja
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

mullkiy. (v) = rebuscar, manosear


M - m munay. (v) = querer, amar, desear
machasqa. (adj.) = borracho muskiy. (v) = oler
machay. (v) = enborracharse, caverna muspay. (v) = delirar
machuyay. (adj.) = envejecer (varon) muyuriy. (v) = voltearse
mama. (s) = mamá
mana allin. (adj.) = mal, malestar N - n
mana mikunayay. (s) = anorexia
manchakuy. (v) = miedo nakay. (v) = degollar, carnear
mancharisqa. (adj.) = asustado nanasqa. (adj.) = adolorido
manchay. (v) = temor nanay. (v) = dolor
maqalliy. (v) = abrazar naqe. (adj.) = marchito
maskay. (v) = buscar niy. (v) = decir
maycha. (s) = herbolario andino noqa. (prom.) = yo
mayllikuy. (v) = lavarse nuna. (s) = alma
maylliy. (v) = lavar
maypi? (adj.) = ¿dónde?
mayqen? (adj.) = ¿cúal? Ñ - ñ
Mikuna - mijuna (s) = comida
mikuy - mijuy. (v) = comer ñaña. (s) = hermana de ella
milla. (s) = empeine ñawi = ojo
millay (adj) = feo - desagradable ñawi puyu onqoy. (s) = glaucoma
millpuy. (v) = deglutir ñawi qara onqoy. (s) = orsuelo
minka. (s) = colaborar (trabajo) ñawinchay. (v) = leer
miray (v) = reproducir ñawpa = antiguo
miraywa. (s) = mujer fecunda ñawpaq (adv.) = antes - antiguo
miskay. (v) = tropezar ñawsa. s, (adj.) = ciego
miski. (adj.) = dulce ñosqo llika onqoy. (s) = menigitis
mita. (s) = turno ñuk’u. (adj.), (s) = inválido de manos
miyuy. (v) = envenenar ñuñuy. (v) = amamantar
molqo. (s) = roncha ñutu = molido – menudo
molqochakuy. (v) = enrroncharse
moqchikuy. (v) = lavarse la boca (enjuagarse) O- o
mosqoy. (v) = soñar
muchay. (v) = besar onqoq. (s) = enfermo
muchi. (s) = acné onqoy. (v) = enfermar
muchuy. v, (s) = ambruna oqariy. (v) = levantar
mukikuy. (v) = asficciarse oqe. (adj.) = gris plomo
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

oqoti onqoy. (s) = hemorroides pukayay. (v) = enrrojecer


owero. (s) = mal de pinto, vitíligo punki. (s) = edema
punkillikuy. (v) = hidropesía
P - p punkiy. (v) = hinchar
puñuchiy. (v) = acostar, hacer dormir
pachakuy. (v) = vestirse puñunayay. (v) = dormitar, tener sueño
pakisqa. (adj.) = fractura, roto puñuy aysay. (v) = adormitar
pistuy - qatay. (v) = abrigar puñuy. (v) = dormir
pitay (v) = saltar puriy. (v) = caminar
posqo simi. (adj.) = boca amarga pusay (v) = llevar
posqo. (adj.) = amargo puskay. (v) = hilar
punchay. (s) = día putun. interj. = Hediondo
putisqa. (adj.) = angustiado (a)
pacha. (s) = tierra
pachatira . (s) = deidad perversa
pampa warmi. (adj.) = adultera
pana. (s) = hermana de él Q - q
paqarisqa. (adj.) = nacido
paqariy. (v) = nacer qala. (adj.) = desnudo
paqocha. (s) = alpaca qallariy = empezar - comenzar
pasikuy. (v) = rasurarse qallpakuy. (v) = arremángate
pawqarchasqa. (adj.) = coloreado qanunchay (adv.) = ayer
payayay. (adj.) = envejecer (mujer) qapiy. (v) = manosear
parararay - farararay (v) = aletear qaqalo. (adj.) = hijo natural
paspa - faspa (s) = aspero, escama qata. (s) = turbio
patatatay – fatatatay (v) = temblar qaw - qaw. (adj.) = borborismo
paway - faway (v) = correr qayma. (adj.) = insípido
piña – fiña (adj.) = enojado, colérico qecha. (s) = diarrea
piru - firu (adj.) = arisco, indomable, peligroso qechu. (s) = ciática, lumbalgia
pukuy - fukuy (v) = soplar qelete. (s) = adenitis
pusullo – fusullu (s) = ampolla qella. (s) = cicatriz
pichay. (v) = limpiar, barrer qewe. (s) = luxación
pisi pisimanta. (adj.) = de poco en poco qewiy. (v) = espasmo
pisipay. (v) = agotarse qeya. (s) = pus
pituchakuy. (v) = empalma tus manos qochuy - kusikuy. (v) = alegría
puchuy (v) = sobrar qomer. (adj.) = verde
puka. (adj.) = rojo qoñi. (adj.) = caliente
pukara. (s) = altar de ofrendas qorota onqoy. (s) = orquites
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

qoto. (s) = bocio qora = hierva


qoyo. (s) = equimosis, moretón qosa. (s) = esposo
qaka. (s) = tio qotoy. (v) = amontonar
qaracha. (s) = sarna qoy (v) = dar
qarati. (s) = caspa
qarpay. (v) = baño ritual, regar R -r
qarqoy. (v) = votar
qatay. (s) = yerno raka wirpa punkillikuy. (s) = bartolinitis
qataymasi. (adj.) = concuñado rakaq hatun wirpan. (s) = labios mayores (vagina)
qatiy. (v) = seguir rakaq huchuy wirpan. (s) = labios menores (vagina)
qella. (adj.) = aragan, pereza rakaq llikan. (s) = himen
qali. (adj.) = sano raku chunchul onqoy. (s) = colitis
qaqya onqoy. (s) = tuberculosis rakrapu. (adj.) = glotón
qaqya thoqay. (adj. ) = espectoración rantiy (v) = comprar
qari. (s) = varon rawray = arder
qarinchu. (adj.) = lesbianan reqsiy(v) = conocer
qariy. (s) = marido rikchay = despertar
qarqa onqoy. (s) = asma rikuy. (v) = ver
qatqe. (adj.) = agridulce rimay. (v) = conversar, habla
qatu. (s) = lugar de venta rinri nanay. (s) = otalgia
qawaq - watoq. (adj.) = adivino rinri qara. s = pabellón de la oreja
qaway. (v) = mirar rinri toqo. (s) = oido medio
qayqasqa. (s) = mal viento de los muertos rinri wira. (s) = cerumen
qencha. (s) = mala suerte rinri. (s) = oido
qepa = posterior riqchasqa. = despierto
qepay (v) = quedarse riy (v) = ir
qestiy. (v) = lloriqueo rowal. (s) = deidad que habita en los cerros
qollqoy. (s) = flato rukana, rawkana. (s) = dedo
qopo wasa. s, (adj.) = cifosis rumi kuna. (s) = cálculos
qopo. (s) = giba, joroba rupachikuy. (v) = quemarse
qopochakuna = tumuraciones - protuberancias rupapakuy. (v) = tener temperatura
qorqoy. (v) = roncar rupariy. (v) = fiebre
qoto. (s) = esputo rupasqa. (adj.) = quemado
qomi - uspha (adj.) = esteril rupay. (v) = quemar, sol
qonqay. (v) = olvidarse de improviso ruway (v) = hacer
qonqayli. (adj.) = amnesia
qonqorikuy. (v) = arrodillarse
qoqmay. (v) = pujar S - s
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

samay. (v) = aliento, descansar, exalar, respirar susunkay. (v) = entumecer


sani uya. (adj.) = cianosis suwanakuy. (adj.) = rapto de la novia
sapa kuti = cada vez suysuy =cernir, colar
saqma. (s) = empuñar
saqsa. (adj.) = rotoso, andrajoso T -- t
sasa kikuy. (s) = disminorrea tikray. (v) = voltear
sasa millpuy. (s) = disfagia tinpuy (v) = hervir
sasa samay. (s) = disnia tanapa. (s) = dolor de talón
satiy. (v) = meter, coito taqe = granero
sayariy (v) = pararse - levantarse taqey (v) = almacenar
sayk’usqa. (adj.) = fatigado - cansado taqruy(v) = mezclar
seqo. (s) = fiero, forsudo tariy (v) = encontrar
seqsey. (v) = escosor tayta. (s) = papá
seqsi = Prurito (escosor) taka (adj.) = espeso
seqsi. (s) = prurito tallay (v) = estar de bruces
sichu. (adj.) = inválido de pies tintiy. (v) = reir con disimulo
simikita kichay. = abre la boca toqay. (s) = escupir, saliba
sinchi (adv.) = demasiado turpay. (v) = cepillar
sipas =joven (mujer) tikray = ladear, voltear
sipiy. (v) = asesinar tikti. (s) = verruga
siriy, kumpakuy, kiray. (v) = acostarse tiwli. (adj.) = débil
sirpi. (s) = labio superior (boca) tiyay. (v) = sentarse
sirqa onqoy. (s) = flebitis tonqor onqoy. (s) = laringitis
sonqo nanay. (s) = cardialgia toqto = gallina clueca
sonqo onqoy. (s) = cardiopatía tukuy (v) = terminar
sonqo pitiy. (s) = infarto cardíaco tullu onqoy. (s) = raquitismo
sonqo turpuy. = punzada en el corazón tulluyay. (v) = enflaquecer, adelgazar
soqa. (s) = tullido tupsiy. (v) = señalar
soroqchi = Soroche mal de altura. tura. (s) = hermano de ella
sorqan onqoy. (adj.) = bronquitis tusuy. (v) = bailar
sorqan phiru onqoy. (adj.) = cáncer pulmonar tuytuy = flotar
suchu = tullido de pies
sullka. (adj.) = menor U -u
sullu. (s) = embrión, feto
sulluy. (v) = abortar uhu. (s) = tos
supay. (s) = diablo, travieso uhuy. (v) = toser
supi. (s) = gases intestinales, pedo ukyay, soqoy. (v) = beber, tomar
susunka. (s) = adormecer unu, yaku (s) = agua
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

unu wiksa. (adj.) = ascitis wawa. (s) = bebe, niño


upa. opa, (adj.) = sordo, tonto waykuy = cocinar
upichukay. (adj.) = anémico waykay. (v) = trabajo colectivo rápido
upiy. (v) = sorber waykuy = cocinar
uraykuy. (v) = bajar waylluy = acariciar
urin. (s) = parte baja wayna (s) = joven varón
usqay. = rápido wayra =viento
ususi. (s) = hija wayra hapisqa. (s) = mal viento
uyarillanki. = escucha nomás wayra millpuy. (s) = aerofagia
uyariway. (v) = escúchame waytay. (v) = nadar
uyariy. (v) = oir weqa = loco
weqe. (s) =lágrima
wesqay. (v) = cerrar
wikchunayay. (s) = nauseas
wiksa nanay. = dolor de estómago
wiksa qewi. (s) = cólico intestinal
wiksa = estómago
W -w wiksaq simin. (s) = cardias
wachay. (v) = parir, dar a luz wiksayay. (v) = embarazar
wachoy. (v) = fornicar, violar wiksayoq. (adj.) = embarazada
waqyay = llamar willakuy. (v) = avisar, confesar
waltana. (s) = vendaje willay (v) = avisar
walthay = fajar envolver willuy (wituy). (v) = amputar
wanti = chancro wiñay (adj.) = crecer
wañuchiy. (v) = hacer morir, matar wira onqoy. (s) = lipoma
wañuy. (v) = morir wira. (s) = grasa, sebo, gordo, obeso
waqa. s, (adj.) = loco wirayay. (v) = engordar
waqalanku. (adj.) = alocado wirpa = labio inferior
waqay. (v) = llorar Y -y
waqmanta = de allá yachay (v) = saber
waqyay. (v) = llamar yachay = aprender, saber
warmichakuy = matrimonio yana uhu. (s) = tos convulsiva
wasa rurun nanay = dolor de riñones yana = negro
wasa rurun onqoy. (s) = nefritis yanapay = ayudar
wasa rurun rumi onqoy. (s) = litiasis renal yanapay. (v) = ayudar
wasa = espalda yanay. (s) = mi enamorado, novio (a)
wata. adv. = año yanqa = falso, en vano, por gusto
watay. (v) = amarrar yapa = aumento
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

yapay(v) = aumentar adormecer = susunka. (s).


yarawi = yaraví, canción y música triste. adúltera = pampa warmi. (adj.)
yarqachikuy. (adj.) = tener hambre aerofagia = wayra millpuy. (s)
Yarqay = hambre afuera = hawa (adj.)
yawar aqtuy. (s) = hematemesis agacharse = kumuy. (v)
yawar kutu. (s) = coágulo de sangre agarrar = hap’iy. (v)
yawar qecha. (s) = disentería agotarse = pisipay. (v)
yawar unu hispay. (s) = hematuria agri dulce = qatqe. (adj.)
yawar wañusqa. (s) = hematoma agua = unu (s).
Yawar = sangre ahogarse = heqepay (v)
yawarchakuy. (v) = ensangrentarse ahora = kunan (adv.)
yukay = engañar, embaucar. alegría = kusikuy. (v)
alejarse = karunchakuy. (v)
yuma = esperma, semen
aletear = farararay (adj)
yunka = valle tropical aliento = sama. (s)
yuraq = blanco alimento, comida = mijuna (s)
yuyay(v) = recordar, memoria, razón alma = nuna (s)
almacenar = taqey (v).
Español Runa simi. alocado = waqa lanku. (adj.)
alpaca = paqocha. (s)
A, a altar de ofrendas = pukara. (s)
abceso = chupu (s). alvéolo, encía = llucha
abdomen = wiksa. amamantar = ñuñuy. (v)
abortar = sulluy. (v) amante = inay, pantaq masiy, wayna
abrasar = maqalliy, oqllay (v) amar, desear, querer = munay. (v)
abre la boca = simikita kichay amargo = posqo. (adj.)
abrigar = pistuy . (v) amarrar = watay. (v)
abrir = kichay (v) amigdala = amuqlli
abuela = hatun mama. (s) amigdala = amuqlli.
abuelo = hatun tayta, machula (s) amígdalas = amuklli. (s)
abundantes = chaytukuy (adv.) amigdalitis = amuklli onqoy. (adj.)
acercarse = achuyuy (v) amnesia = qonqaylli (adj.)
acné = muchi. (s) amontonar = qotoy. (v)
acostar = kunpay. (v) ampolla = pusullo. (s)
acostarse = siriy, kumpayukun amputar = willuy, wituy (v)
adenitis = qelete (s) andar = puriy. (v)
adivino = qawaq, watuq. (adj.) anémico = upichuyay (adj)
adolorido = nanasqa. (adj.) angina de cuello = kunka nanay. (adj.)
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

angustiado = putisqa ( adj) bajar = uraykuy. (v)


ano = siputi. bañarse = armakuy. (v)
año = wata (adv.) baño ritual = qarpay. (v)
anorexia = mana mikunayan barba = Sunka
antebrazo = ñawpa marqa. barriga = wiksa
antes, antiguo = ñawpaq (adv.) bartolinitis = raka wirpa punkillikuy. (s)
anular = siwirukana. bastante = askha (adv.)
aorta = hatun sirka. bazo = kayrapin. (s)
apenarse = llakikuy. (v) bebe = wawa. (s)
ápice de la lengua = qalluq ñawchin beber = ukyay - soqoy (v)
aproximar = achuykachiy, achuyuy. (v) besar = muchay. (v)
apurar = usqay. (v) bien = allin. (adj.)
arañado = rachisqa (adj) bilis = hayaqe. (s)
arañar = rachiy (v) boca amarga = posqo simi. (adj.)
ardor = karay. (v) boca seca = chaki simi - faski simi. (adj.)
arrastrar = aysaykachay (v) boca = Simi
arremangate = qallpakuy. (v) bocio = qoto (s)
arrodillarse = qonqorikuy. (v) bonquitis = sorqan onqoy (adj.)
arruga, tacaño = chipu. (adj.) borborismo = qaw-qaw. (adj.)
ascitis = unu wiksa. (adj.) borracho = machasqa (adj.)
asesinar = sipiy (v) bostezar = hanllariy (v)
asficciarse = mukikuy. (v) braquicefalo = taksa uma
asi = hina (adv.) brazo = marqa
asma = qarqa onqoy (s) biceps = machin
aspero = faspa. (s) bilis = hayaq
asqueroso = millay (adj.) boca = simi
asustado = mancharisqa. (adj.) bronquio = llañu tonqor.
aumentar = yapay (v) brecha = jalla. (s)
avisar = willay (v) bronquio = nañu tonqor. (s)
axila = wallwaku brujería = cheqñe. (s)
ayer = qaynunchay (adv.) brujo = layqa. (s)
ayudar. = yanapay. (v) buscar = maskay. (v)
ayunar. = chachay. (v)
C
B cabello = chukcha
baba = llawsa. (s) cabeza = uma
babear = llawsay. (v) cachete = uya tullu
bailar = tusuy (v) cada vez = sapa kuti (adv.)
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

cadera = teqmin, teqne. cierra = wesqay (v)


calavera = hanqara, uma tullu. cifosis = qhopo wasa (s)
calculos = rumikuna (s) Cigomático =
calentura = rufapakuy (s) cintura = weqaw.
caliente = qoñi (adj.) cistitis = hispay piti. (s)
callar = upallay. (v) clavicula = rikra chaka tullu.
caminar tambaleando= ayru – ayru. (adj.) clitoris = rakaq kakaran.
caminar = puriy (v) coagulo de sangre = yawar kutu. (s)
cáncer pulmonar = sorqan piru onqoy. (adj.) cocinar =waykuy (v)
canilla = chaki senqa. codo = kukuchu.
canino = waqsa kiru, waqsa, allqo kiru coito - meter = satiy. (v)
cansado = saykusqa (s) colaborar (trabajo) = minka. (s)
caquexia = amaychura (s) cólico hepático = kukupi qewi. (s)
cara = uya (s) cólico intestinal = wiksa qewi. (s)
cardialgia = sonqo nanay (s) colitis = raju chunchul onqoy
cardias = wisaq simin. (s) colmillo = waqsa
cardiopatia = sonqo onqoy (s) colocar = churay (v)
carie dental = kiru ismu (s) colon = raku chunchul.
carne seca = charki. (s) coloreado = pawqarchasqa. (adj.)
carne = aycha (s) columna = wankalli
carrillo = waqo. columna cervical = kunka wankalli
cartilago = kapallu. columna dorsal = wasa wankalli
caspa = qarati. (s) columna lumbar = weqaw wankalli.
castaño = chumpi. (adv) columna vertebral = kurku, wankalli
catarro = chulli. (s) comenzar = qallariy (v)
cavidad bucal = simi toqo comer = mijuy (v)
cavidad nasal = senqa toqo comerciante de remedios = hampi qatu. (s)
ceja = qechipra. comida = Mijuna
cerrar = wesqay (v) completar = huntay (v)
cerumen = ninri wira. (s) comprar = rantiy (v)
cervicales = muchu tullukuna. compresión cardiaca = sonqo ñitiy. (s)
cerviz = muchu. comunidad - familia = ayllu (s)
chacra = chakra. (s) concuñado = qataymasi. (adj.)
chupar = chonqay. (v) conducto auditivo ext = ninri toqo, rinri toqo
cianosis = sani uya (adj.) confesar = willakuy (v)
ciatica = qechu (s) conocer = reqsiy (v)
cicatris = qella (s) contabilizar = kipu. (s)
ciego = ñawsa. (s) conversar = rimay (v)
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

corazon = sonqo. dentadura cariada = hutu kiru. (adv.)


coronarias = sonqoq sirkankuna. dentición = kiruchakuy. (v)
Coronilla = mukuku. dermatitis = llilli. (s)
correr = faway, raskay (v) descansar = samay (v)
cosquillas = kulla. (s) descolorido = peqa. (s)
costilla = waqta (s) deshidratado = chawi (adv.)
coxis = siki tullu. desnúdate = qalakuy - llatanakuy. (v)
craneo = uma tullukuna desnudo = qala (adv.)
crecer = wiñay(v) desolladura = eqa, lluchi. (s)
cristalino = chuya (Adj.) despacio = allimanta. (adv.)
cuánto = hayka. (adv.) despertar = rikchariy (v)
cuello = kunka. despierto, parecido = rischasqa (adv.)
cuello del útero = kismaq kunkan. (s) destetar = hanukay. (v)
cuerdas vocales = diablo (travieso) = supay. (s)
cuero cabelludo = uma qara. diarrea = qecha. (s)
cuerpo = ukhu. diente = kiru.
cúrame = hampiway. (v) diente cariado = kiru toqo. (s)
curandero = hampiq (s) diente de leche = antar kiru
curar = hanpiy (v)
cutis = aycha qara. diente de leche = antar kiru
difagia = sasa millpuy (s)
D disentería = yawar qecha. (s)
disfonia = chaka kay (s)
día = punchay. (s) dislalia = akllu (adv.)
dar a luz = wachay. (v) disminorrea = sasa kikuy (s)
dar un paso = ichiy. (v) disnea = sasa samay (s)
dar = qoy (v) divertirse = kusikuy (v)
de manera precoz = usqaylla. (adv.) dolor = nanay. (v)
de poco en poco = pisipisimanta, as asmanta dolor de dientes = kiru nanay.
debil = tiwli (adv.) dolor de estómago = wiksa nanay.
dedo = rukana, rawkana (s) dolor de riñones = wasa rurun nanay. (adv.)
defecar = akay - hatun hispay (v) dolor en el talón = tanapa. (s)
defender = amachay (v) dormir = puñuy (v)
deglutir = millpuy. (v) dorsales = qasqo wasa tullukuna.
deidad andina = apu ( pachamama awki). (s) dorso de la lengua = qalluq sankan
deidad perversa = pacha tira. (s) dulce = misk’i. (adj.)
duodeno = muyuqen.
delirar = musfay. (v)
demasiado = sinchi (adj.) E
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

échate = kumpayukuy (v) es muy bueno = ancha allinmi.


edema = punki. (s) escalofrio = chirihumpi
embarazar = wiksayachiy (v) escama = faspa
embarazo = wiksayoq (adj.) escozor = seqsey. (v)
emborracharse = machay (v) escúchame = uyariway. (v)
embrion = sullu(s) escuchar = uyariy (v)
embrujado = layqasqa. (adj.) escupir = toqay
empalagado = amisqa. (adj.) ese = chay (adj.)
empeine = pichuski, milla. (s) esfenoides = masu tullu.
empezar = qallariy (v) esfinter = siputi.
empujar = tanqay. (v) esófago – traquea = melqote
empuñar = saqma. (s) espalda = wasa.
en la mañana = tutamanta. (adj.) espasmo = qewiy
encía, alveolo = llucha esperma = yuma - lawsa (s)
encías = kiru llucha. (s) espeso = taka (adj.)
encoge tus pies = chakiykita huñuy. esposo = qosa. (s)
encontrar = tariy (v) esprimir = chaway
endocarpio = ukusonqo llika. esputo = qhoto. (s)
enfermedad = onqoy esqueleto = runa saqru
enfermo = onqoq. (s) estar en bruces = tallay
enflaquecer = tulluyay estar quieto, libre = qasikay. (v)
engordar = wirayay estaré curando = Hanpiskasaq
enjendrar = churiyay estás bien = allillanchu. (adj.)
enojado - colérico = fiña, piña. (adj.) estéril = qomi - usfa (adj.)
enrrojecer = pukayay. (v) esternon = ñawpa qasqo tullu.
enrroncharse = molqochakuy. (v) estírate = chutayukuy. (v)
ensangrentarse = yawarchakuy. (v) estomago = wiksa, heqe.
entumecer = susunkay estornudar = achiy (v)
envejecer (mujer) = payayay estoy curando = Hanpiskani
envejecer (varón) = machuyay estoy viniendo = hampusqayki. (adj.)
envenenar = miyuy estrabismo = lerqo. (s)
epigastrio = wiksaq simin. estreñimiento = aka kiski. (s)
epiglotis = estuve curando = Hanpiskarani
epiplon = llikawira - wiksallika. etmoides = qemi tullu.
equimosis = qoyo expectoración tuberculosa = qaqya toqay. (adj.)
erupción cutánea = fullusto. (s) exterior - fuera = hawa. (s)
erupción granulosa = esqayllu. (s)
eruptar = kasay. (v) F
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

fajar -envolver = waltay (v) grande = hatun. (adj.)


familia, comunidad = Ayllu granero = taqe (s)
faringe = Millputi, sanqar (s) granos - sarna = kiki (s)
fatigado = saykusqa. (adj.) gripe = chulli (s)
femur = chaka tullu. gris plomo = oqe. (adj.)
feo = millay (adv.) guiñar = chillmiy. (v)
fétido = Asnaq gustar = miskichikuy. (v)
gusto = Qapaqe
feto = sullun. (s)
fiebre = rufariy
H
fiero = seqo. (s) (adj.)
flácido = llawchi (adj.) hablar = rimay, (v)
flaco = tullu hacer dormir = puñuchiy. (v)
flato = qollqoy hacer morir = wañuchiy (v)
flebitis = sirka onqoy (s) hacer vivir = kawsachiy (v)
flema = llawsa (s) hacer = ruway. (v)
fornicar = wachoy (v) hambre = yarqay. (v)
forúnculo = chupu. (s) hambruna = muchuy. (v)
fosas nasales = senqa toqokuna. haragán, pereza = qella. (adj.)
fractura = pakisqa (adj.) hasta luego = ash kama. (adj.)
frenillo de la lengua = Qallu sirka haz fuerza = kallpachakuy. (v)
frente = mati. heces = aka (s)
frío = chiri. (adj.) hediondo = putun. int.
frontal = mati tullu. hematemesis = yawar aqtuy. (s)
fuerza = kallpa. (s) hematoma = yawar wañuska (s)
hematuria = yawar unu hispay. (s).
G hemorragia = kurus onqoy . (s)
hemorroides = oqoti onqoy. (s
gago = kaku (s)
herbolario andino = maycha. (s)
gangrena = ismusqa (adj.)
herida = kiri. (s)
garganta = tonqor.
hermana de él = pana. (s)
gases intestinales = supi (s)
hermana de ella = ñaña. (s)
gatear = lloqay. (v)
hermano de el = wayqe. (s)
gemir = hikiy. (v)
hermano de ella = tura. (s)
giba = qopo (s)
hervir = tinpuy (v)
glandula = chañan.
hidrofobia = alqo onqoy (s)
glaucoma = ñawi fuyu onqoy. (s)
hidropesía = punkillikuy . (v)
glotis = tonqor kikllu.
hierba medicina = hanpi qora (s)
gloton = rakrapu (adj.)
hierba = qora (s)
gordo = wira (s)
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

higado = kukupin L
hija = ususi. (s) labio inferior (boca) = wirpa (s)
hijo natural = qaqalo. (adj.)
labio leporino = waka simi (adj.)
hijo varón = churi ( qari wawa). (s)
labio superior (boca) = sirpi. (s)
hilar = puskay. (v)
labio = wirpa
himen = rakaq llikan. (s)
labios mayores (vagina) = rakaq hatun wirpan. (s)
hinchar = punkiy. (v).
hipo = hiki. (s) labios menores (vagina) = rakaq huchuy wirpan. (s)
hombro = rikra lactar - mamar = ñuñuy. (v)
Homosexual = chinaku. (adj.) lágrima = weqe. (s)
hoyo, agujero = toqo. (s) lamer = lawqay. (v)
hueso = tullu. laringe = tonqor.
hueso de la cabeza = uma tullu laringitis = tonqor onqoy . (s)
humero = maka tullu. lavar = maylliy. (v)
lavarse la boca = moqchikuy. (v)
I lavarse = mayllikuy. (v)
ir = riy (v) leer = ñawinchay. (v)
ileon = llañu chunchull tukuykuynin. leishmaniasis = uta-hukuya (s)
iliaco = teqni tullu. lengua = qallu
incisivo = kichi kiru lepra = leqti onqoy (s)
infarto cardíaco = sonqo pitiy. (s) lesbiana = qarinchu. (adj.)
ingle = faka kuchu. levantar = oqariy. (v)
insípido = qayma. (adj.) levantarse = hatariy. (v)
intestino = chunchul. limpiar - barrer = pichay. (v)
intestino delgado = llañu chunchul. limpio = chuya (s)
intestino grueso = raku chunchul. lipoma = wira onqoy (s)
invalido (de manos) = ñuku (adj.) litiasis en vejiga = hispay puru rumi (s)
invalido (de pies) = suchu (s) litiásis renal = wasa rurun rumi onqoy. (s)
izquierda = lloqe. (adj.) lombris = kuyka (s)
lugar de venta = qatu. (s)
J lumbalgia = qecho (s)
jadear = hahatiyay (v) lumbares = weqaw wasa tullukuna.
jalar = chutay - aysay (v) lunar = ana (s)
jaqueca = uma nanay (s) luxacion = qewe (s)
jaspeado = alqa alqa. (adj.)
joroba = qopo wasa (s) Ll
joven (mujer) = sipas (s) llamar = waqyay. (v)
joven (varon) = wayna (s) llenar = huntay (v)
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

lleno = hunta meninge = ñotqo llika.


llevar = apay (v) meningitis = ñoqon llika onqoy (s)
llorar = waqay. (v) menor = sullka. (adj.)
lloriqueo = qestiy. (v) menstruar = kikuy. (v)
menton = kaki.
M menudo - molido = ñutu (adj.)
macrocefalo = umalo (umasapa) mes - luna = killa. (s)
mal de altura = sorochi (s) mezclar = taqruy (v)
mal viento (muertos) = qayqasqa. (s) mialgia = kurku aychay nanay (s)
mal viento = wayra hapisqa. (s) miedo = manchakuy (v)
mal = mana allin (adj.) miembros = puchukayninkuna.
mala suerte = qencha. (s) miocarpio = sonqo aycha.
malar = kaqllatullu. mirar = qaway (v)
malaria = chukchu (s) molar = maran kiru
maleolo = wichun qonpo. morado = kulli. (adj.)
manantial = pukyu. (s) morder = kaniy. (v)
mano = maki moretón, equimiosis = qoyo. (s)
manosear = qapiy. (v) morir = wañuy (v)
manta = lliklla. (s) moteado = saqsa. (adj.)
manzana de adan = tonqor qoto mover = kuyuchiy. (v)
marido = qariy. (s) mucho = ancha
mas = ancha (adv.) mucosa = isilla. (s)
masa encefalica = ñotqo muela = waqo, kiru.
masticar coca = hallpay. v (v) muela del juicio, cordal = waqo kiru
masticar = kamuy. (v) muévete = kuyuy. (v)
matar = wañuchiy - sipiy (v) mugre = kanka o qarka. (adj.)
matrimonio = warmichakuy mujer (esposa) = warmi . (s)
maxilar inferior = waqo mujer fecunda = miraywa. (s)
maxilar superior = qaqlla muñeca (mano) = makimoqo.
maxilar = muslo = chaka aycha.
mayor = kuraq. (adj.) N
medio = chawpi. (adj.)
medula espinal = ñeqwin
nacer = paqariy. (v)
medula osea = chilina.
nacido = paqarisqa (adj.)
mejilla = kaklla.
nadar = waytay (v)
membrana timpánica = rinri llika. (s)
nalga = siki papa.
memoria = yuyay
nariz = senqa.
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

nasal = senqa tullu palatino = sanka tullu


naúseas = wikchunayay. (v) paletilla = wamani qarmin.
nefritis = wasa rurun onqoy. (s) palma = maki taqlla, maki panpa.
nieto(a) = haway. (s) palpar = llamiy. (v)
no (negar, prohibir) = ama (adv) palpitación = patatatay. (v)
no despacio = ama allillamantachu. paludismo = chukchu (s) (adj.)
noche = tuta (adv) pancreas = kayrapin
novio (a) = yanay. (s) pancreatis aguda = kayrapin piru onqoy. (s)
nuca = muchu. pantorrilla = chupa
nuevamente = huqmanta - kaqmanta . adv. panza = wiksa, fusnu.
papá = tayta. (s)
O papilas de la lengua = qalluq qapaqen
occipital = mukuku tullu. pararse = sayay. (v)
oido = ninri, rinri.(s) parieral = yuyay tullu
oir = uyariy (v) parir = wachay. (v)
ojo = ñawi. parotida = toqaypa chañan.
oler = muskiy. (v) parpadear = kinllay. (v)
olfato = Qapalli parpado = ñawi qara.
olvidarse de improviso=qonqay. (v) parte alta = hanan. (adv.)
ombligo = pupu, puputi. parte baja = urin - uran (s)
omoplato = qarmin. partera = onqocheq. (adj.) (s)
ordeñar = chaway (v) parto = wachakuy. (v)
ordenar = kamachiy. (v) peca = mirka. (s)
oreja = rinri qara, ninri qara. pecho = qhasqo.
orina = unu hispay. (s) pedir la mano = rimayukuy. (v)
orinar agua = hispay (v) y (s) pedo = supi. (s)
orinar = hispay (v) pena = llaki
orquites = qorota onqoy (s) pene = ullu, pesqo, lani (s)
orsuelo = ñawi qara onqoy (s) pensar, memorizar = hamutay. (v)
oscuro = tuta. (adj.) penumbra = raspi. (adv.)
otalgia = ninri nanay (s) perezoso = qella. (adj.)
otra vez más = huk kutitawan pericarpio = hawasonqo llika.
otro = huq periostio = tullu qara.
ovario = kismaq muhun. (s) peritonitis = llika wira onqoy. (s)
pero = alqo (s)
P peroné = waman tullu
pabellón de la oreja = ninri qara. (s) persona = runa (s)
paladar = qaqallu pesar = llasay (v)
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

pestaña = qechipra. punta del pie = chaki ñawchin


pezon = ñuñu. punzada en el corazón = sonqo turpuy. (s)
pie = chaki. pupila = ñawi ruru.
piel = qara. puro - limpio = chuya
pierna = chaka. pus = qeya. (s)
piloro = wiksaq punkun. (s) putrefacto = ismusqa (adj.)
piso ecológico alta = puna. (adv.)
piso ecológico cálido = yunka. (s) Q
piso ecológico templado = qeswa. (s) que pena = ima llaki.( int)
pituitaria = isilla. que = ima
placenta = tamin. quedarse = qepay (v)
planta del pie = chaki saruna quemado = rufasqa (adj.)
pleura = sorqan llika. quemar = rufay (v)
pleuresia = sorqan llika onqoy. (s) quemarse = rufachikuy. (v)
poco = pisi (adv) querer, amar, desear = munay. (v)
poder = atiy. (v) quitar = chustiy (v)
poliglobulina = taka yawar. (s) quiza = icha
pomulo = kaklla.
poner = churay (v) R
ponerse calzón = warachikuy. (v) rabia = alqo onqoy (s)
ponerse de costado = kiray. (v) radio = wachi tullu.
ponerse de puntillas = hinkiy. (v) raiz de la lengua = qalluq utukullun
ponte de bruces = tallay. (v) rapido = usqay
posterior = qepa (adj.) rapto de la novia = suwa nakuy. (adj.)
premolar = ñawpaq maran kiru raquitismo = tullu onqoy (s)
primera siembra = miska – maway. (s) rasgado = hallpisqa. (adj.)
primogénito = piwi. (s) rasurarse = pasikuy. (v)
probar = malliy. (v) rayo = illapa. (s)
prolapso rectal = oqoti suruy. (s) rebuscar - manosear = mullkiy. (v)
proteger = amachay (v) recordar = yuyay (v)
protuberancias = qopuchakuna recto = oqoti.
prurito = seqsi. (s) regar = qarpay. (v)
pueblo = llaqta (s) reír con disimulo = tintiy. (v)
pujar = qoqmay. (v) reír = asiy. (v)
pulgar = mama rukana. reproduccion = miray (v)
pulmon = sorqan. resfriarse = chirichikuy (s)
puño (mano) = saqma (s) respirar = samay. (v)
punta de la lengua = Qalluq ñawchin retornar = kutiy. (v)
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

rigido = kirku sin enojarse = ama fiñakuspa


riñon = rurun, wasa rurun. sin pabellón de la oreja = chuno. (adj.)
rodilla = moqo, qonqor. sobrar = puchuy (v)
rodilla = moqo sol, quemar = rufay. (s)
rojo = puka (adj.) soltar = kachariy. (v)
roncar = qorqoy (v) soñar = mosqoy. (v)
roncha = molqo. (s) soplar = fukuy. (v)
ronco = chaka. (s) sorber = upiy. (v)
ropa = pacha sordo total = roqto. (adj.)
rostro = rikchay. sordo = opa. (adj.) (s)
rótula = qonqor tullu, piruru suave al tacto = llampu. (adj.)
sudar = humpiy. (v)
suegra = aqe. (s)
S suegro = kiwachi. (s)
saber = yachay (v) sumergir = challpuy (v)
sacar = orqoy (v) suspirar = llakipakuy. (v)
sacerdote andino = alto misayoq (s)
T
saciado = saqsa. (s)
sacro = siki tullu. tía = ipa. (s)
sacudido = chafchisqa. (v) talon = taykuna
salado = kachiyasqa. (v) talón = tayqo
salir = lloqsiy. (v) talvez = icha
salir = Lloqsiy tamaño = sayay
te agradezco = añaychayki. (v)
saltar = pitay (v)
temblar = chukchuy - fatatatay (v)
sangre = yawar.
temor = manchay. (v)
sano = qali (adj.)
temporal (hueso) = wañuna tullu.
sarna = kiki. (s)
tendon = hanku.
sed = chakiy. (v)
tener hambre = yarqachikuy. (adj.) (v)
seguir = qatiy. (v)
tener pena = llakikuy. (v)
sembrar = tarpuy. (v)
tener sed = chakichikuy. (v)
señalar = tupsiy. v (v)
tener sueño, dormitar = puñunayay. (v)
seno = ñuñu.
tener temperatura = rufapakuy. (v)
sepillar = turpay ( v )
terminar = tukuy (v)
seso = ñotqo
testiculo = runtu.
si = ari. (adv.)
tibia = pichu tullu
siéntate = tiyaykuy – tiyay. (v)
tierno delicado = llullu. (s)
silencio = chin. (s)
tierra = pacha. (s)
simi = boca
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

tiesto = karpa. (s) uvula = utukullu


timpano = ninri llika.
tobillo = chaki kunka, chaki moqo v
tomar = ukyay. (v) vagina = raka, chupi.
torzalar = kantiy. (v) valle tropical = yunka
tos convulsiva = yana uju (s) varón = qari. (s)
tos seca = chaki uju. (adj.) vejiga = hispay puru.
tos = uju (s) velo del paladar = ñawpaq utukullu
toser = ujuy. (v) vendage = waltana (s) .
totalmente desdentado = jallmu. (adj.) venir = hamuy (v)
trabajar = llankay (v) ver penumbra = arpa ñawi. (adj.)
trabajo colectivo rápido = waykay. (v) ver = rikuy. (v)
trabajo colectivo = faena. (s) verdad = cheqaq (adv.)
traer = apamuy (v) verde = qomer. (adj.)
tragar = raqray. (v) verruga = tikti. (s)
traquea = hatun tonqor, tonqori. vestirse = pachakuy. (v)
trasladar = astay (v) vinagrera = posqochikuy. (v)
tripa = chunchul. violar = wachoy. (v)
tronco = kurku, kullu. virginidad = llumpa. (s)
tropezar = mitkay. (v) vivienda = astana. (s)
tuberculosis = qaqya onqoy. (s) voltear = tikray - kutiriy (v)
tuetano = chilina. voltearse = muyuriy (v)
tullido (de mano) = ñuku voluntad - querer = munay. (v)
tullido (de pie) = suchu vomer = senqa tullu (s)
tullido = soqa. (s) vomitar = aqtuy. (v)
tumbarse = kumpakuy. (v) vomito = aqtu (s)
tumuraciones = qopuchakuna votar = qarqoy. (v)
turbio = qata,
turno = mita. (s) t Y
ya está = ñan (adv.)
U yerno = qatay. (s)
ubula = qepa utukullu
ulcera = anaq kiri (s)
uña = sillu.
uña del pie = chaki sillu ¡y ahora! = kunanri (adv.)
unguento = llusina ampi (s) ¿como? = imayna? (adj.)
urinario = hispana (s) ¿cual? = mayqen? (adj.)
utero = kisma. ¿cuando? = haykaq? (adv)
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

¿donde? = maypi? (adj.)


¿no es cierto? = riki?
¿porque? = imarayku?
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

WARMIPAS, QARIPAS KUSKAN KAWSANCHIS.

Warmipas qaripas hukniraqmi kanchis: warmipas warmi


kaqniyoq, qaripas qari kaqniyoq. Manan kaqllachu kanku,
ichaqa iskayninkun kikin ruwanayoq, kikin kawsayniyoq kanku.

Warmikuna kasqanrayku: wiksan uraypi, chankan ukupi kuk


hallachayoq (raka). Chay ukupitaqmi kan iskay toqochakuna:
kukninmi ispakunanpaq, huknintaqmi warmi kaynin ukuman
haykun.

Qarikuna kasqanrayku: chankan ukupi pisqochayoq (ullu, lani),


chaynintan ispan, kanllataqmi iskay qolotatankuna, huk
wayaqa ukuchapi hina.

Imaynanpin, sapankamanchis paqarimuranchis ?


May hinatataq, mamanchis onqoq rikurin ?
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

Warmi qari munanakunku: runakunaqa waynaña, sipasña Esqon killanpiqa, wawachaqa allintaña wiñarun. Qespisqaña
kaspaqa: munanakunku, wayllunakunku, chaymantaqa kasihan, lloqsinan killapiña.
masachakunku, kuskachakunku. Kuska kamachinakunku, huk
wasillapi tiyanku, kuskallataq puñunkupas. Maman wachakunan punchaw chayamuqtinqa, nanaywanmi
matichikun, sapa kutin nanayqa aswan sinchitan qewin. Chayqa
Kuskalla puñusqankupi: munanakuspa, oqllanakunku. Chaypin hanpina wasiman pusananku, mana chayqa ayllupi hanpiq
wawachata ruwanku. Qarin muhun warmipa warmikaynin warmita waqyachimuna.
ukunpi, saqen yumata.
Wawachaqa mamanpa wiksanmantan hawaman lloqsimunqa.
Warmipa kismanmanta sapa killan, chulla kutilla taksa runtucha Chaypaqmi lliw yanapananchis. Hanpina wasiman riqtinqa
hina ruwakun. Chay runtuchamanmi qaripa saqesqan yumapa chaypi hanpikuna yanapanqa, mana chayqa ayllupi hanpiq
uruchankunan rinku, chupanta maywispa tuytunku. warmi yanapanqa.

Qaripa saqesqan yumapa, chulla uruchallan chayan, warmipa Wachakuq warmiqa allinta kallpanchakuspan wawachata
kismanpa runtuchanman, wakintaqmi ñanpi qepakapunqaku. wiqsanmanta hawaman wiqchumunan, yanapaqkunataqmi
chaypi suyaspa wawachataq chaskinanku.
Chay chayaq huk uruchallan, runtuwan masachakun,
tupanakunku. Huk sumaq musuq kawsay wawacha Wawacha hawapiña kaqtinqa yanapaqkunan utqaylla pupu
qallaninanpaq. watunta kuchunku, khipuykapunku, chayqa puputin kanqa,
chaymantaqa sumaqchata chuyachanku. Chaymantataq
Chaymantaqa warmipa ukunpi wiñayta qallarinqa. Warmiqa waqananpaq chakichanpipas otaq sikichanpipas chaqlaykunku.
unquqña, ukunpitaq wawachaqa sapa punchaw wiñayta Chayqa wawachaqa kikillanmanta qaparimun.
qallarin. Mamanqa taksacha kasqanta musyanña, ña wiksanpi
qolla wawacha kasqanta yachakunña. Hanpina wasita otaq Llipi chaykunata ruwaruspataqmi wawachataqa mamanman
hanpiy yachaq warmiwanpas qawachikuq rinanña. haywaykapuna paykuna pura reqsinakunanpaq, kusi
kusichallaña.
Kinsa otaq tawa killayoq kaspaq ñan onqoq kasqanta
allintaña yachakun. Warmiqa punpantan wirayamun, wiksanpas Chay wawacha, kunanqa runachaña, ayllu wasipi reqsisqaña.
punkirin; hinaspa akunpi wawachapas wiñallaskantaq. Allinta ñuñunan, soqta killanman chayanankama. Chaymanta
ñawpaqmanqa mikunan apichakunata, lawachakunata:
Wiqsa ukupi wawacha allinlla wiñananpaqa allintan mikunan. kinuamanta, kiwichamanta.
Chaymi, wawacha maman mikusqanta, mikullantaq pupunpa
watun ninta. Huk watanman chayaruspaqa: puriytaña atin, tunpallantaqa
rimayta qallarin, wakin wawakunaqa hanukasqaña kanku,
Onqoq warmikunaqa allinta huntasqatan mikunanku, chaymi manaña ñuñunkuku.
hujunpi wawanqa allin qalilla wiñanqa.
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

Iskay kinsa watayoq kaspaqa, chukcha rutuytan ruwachinku, - Mastarikunqa onqoy: ninri qepa tulluman, ñotqoman,
pachatapas churanku, qari warmi kasqanman hina. kay mastarikuq onqoykunaqa, sasa hanpiyñan, onqoqta apanaña
Chaymantaqa wawa wasimanñan yaykunanqa. hatun anpina wasitaña.

Tawa pisqa wataqoq kaspaqa, kikinmanta imatapas Imaynatapunin yachana, wawanchiskuna kay onqaywan
yanapakun: wasipi ruwaykunata, michiypipas, yaku astaypi. kasqanta:

Soqta qanchis wataqoq kaspaqa, aswan sapallankuña Tapuna: ¿ Ninriki nananku ? arí niqtinqa, tapupayana.
ruwanku, yanapakunku, imaymana ruwaykunata. Yachay ¿ Ninrikimanta qeya lloqsimunchu ? arí niqtinqa.
wasiman ripunku, sapa punchaw: uyariq, rimariq, ñawinchay ¿Haykaqmanta pacha ?
yachaq, qelqay yachaq, imakunan yachaykuna kasqanta
yachananpaq, ñawpaqman sapa punchay aswan yachay sapa Qawasun: Ninrinmanta qeya lloqsinchus icha manachus.
allin kawsaq runa kananpaq. - 14 punchawña qeya llosimun chayqa, sasa hanpinaña.
- Chayraq ninri nanay qallariskaqtin, hanpiswayraqmi.

Llamisun: Ninrinpa qepa tullunta, nananchus yachanapaq.


Chayman hina hanpiyta qallarinaq.

NINRI NANAYWAN ONQOYKUNA

Imaynatan yachasun, taqasun, anpisun ? ninri onqoykunata SULLUY

Wawanchiskunapa ninrin nanan chayqa: ¿ Imanaqtintaq onqoq warmikuna sullun ?

- Ninri toqon karaqtin ¿ Imataq sulluy ?


- Qeyachakun ninriq llikan
- sapa kutin nanan, rufachakun. Wawa sulluyqa, manaraq esqon killaman wawachaq
chayaskaqtin, lloqsimun wañusqa.
- Mana ninri nanayta hanpichinchischu wawanchiskunata
chayqa: ¿ Imanaqtinmi onqoq warmi sullun ?

- Opayarunmanmi, - Nishuta hapikunata, milpuqtin.


- ninrinpa llikan toqorparikun - Onqoq warmi, machayllaman qokoqtin.
- qeya lloqsimullanqa - Qaripa yuman, muhun mana allin kaqtin.
- manaña: rufapakunqachu, nananqañachu. - War mipa kisman, muhun mana allin kaqtin.
- Onqoq warmi mana allin mikuaqanmanta
- Ñawpaq onqoykuna mana allin hanpisqa.
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

¿ Imaynatan musihasway sullunanta ?

- Nishuta yawar lloqsimuqtin.


- kisman nanaqtin.
- Wiksan nanaqtin.

¿ Sapaqchasun imayna sulluykunata ?


- Qonqaylla sulluy.
- Waqllichiy .

¿ Ima onqoykuna qatirin sulluqtinchis ?


- Yawar lloqsiylla lloqsin.
- Kismapi qepan llikakuna.
- Onqoykuna qatirin: ismuy, kisman
toqokun, yawar pipuyan
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

Wasi Casa
Quechua Español

ajllawasi  (s) =. convento de mujeres


akanawasi  (s) = letrina, baño
aqa wasi  (s) = chichería
ayawasi  (s) = cementerio
aychawasi  (s) =  carnicería
chaski wasi  (s).  = correo estafeta)
chuchuwasi (s) =  planta medicinal andina
churana wasi  (s) = despensa
haku wasita!  = vámos a la casa
hampiyuq wasi (s)  = farmacia
hasinda wasi  (s) = casa de hacienda
hatun wasi s.  = casa grande
hatun yachay wasi (s) = universidad
inka wasi (s) = casa del inka
juchi wasi  (s) = pocilga, chanchería
karpawasi (s) =  tienda de campaña
llaqta wasi  (s)  = casa de la ciudad
machana wasi ( s)  = cantina; bar
mijuna wasi  (s)  = restaurante
mikuna wasiman haykuy = entra al estaurante
mitu wasi (s)  = casa de barro
nina wasi  (s) = horno, fundición
puñuna wasi (s)  = dormitorio
puñuna wasiman haykuy = entrar al dormitorio
qurpa wasi (s) = casa de alojamiento
rumi wasi (s)  = casa de piedra
samana wasi  (s) = casa de descanso
wasi  (s) =  casa; albergue
wasicha  (s) = pequeña casa
wasichakuq (s) = el que construye
wasichakuy  (v) = construir su casa
wasichaq  (s) = él que edifica casa
wasichay ( v) = hacer casa; edificar
wasimasi  (s) =  vecino
wasimasi   = Vecino
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez

wasin wasin  = de casa en casa


wasipirqa  (s) =  pared de la casa
wasiqata  (s) =  techo
wasiqawaq (s) =  portero
wasisayarichina (s) =  cimiento de la casa
wasita pichay  = barrer la casa
wasiwatana  (s) = tijerales de la casa.
wasiwkupi  (s) =  en casa
wasiy  = mi casa
wasiyki  = su (o tú) casa
wasiypi  (adv) =  en mi casa
wasiyuq  (s) = el dueño de la casa
wayk'unawasi (s) =  cocina
willka wasi (s) = templo
yachana wasi (s) =  escuela
yachay wasi  (s) = colegio, universidad
yachay Wasi   = Colegio
yunka wasi (s) =. casa en la selva
yuraq wasi  (s) =  casa blanca

Familia de la palabra cantar:


Takiypa aylluchasqan simikuna.

Taki = canta
Takiy = cantar
Takisaq = yoy a cantar
Takini = canto
Takinki = cantas
Takiruy = cántalo
Takirapuway = cántamelo
Takichaykuy = canta un poco
Takichaykuwaq = cantarías un poco
Takiymanchus = podré cantar
Takillaypuni = canta siempre
Takitakirispa = cantando cada cierto tiempo
Takinayay = querer cantar, antojarse del canto.
Takirankiraqchu = has cantado todavía ?
Takipayay = canta para alegrar a alguien.

También podría gustarte