Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Kiru hanpinakuy
Yachasunchis Runasimita
Ayllunchiskunata Hanpinapaq
Vocales: Hanllallikuna
Anterior Central Posterior
Altas i u
Medias e o
Baja a
Consonantes: Kunkallikuna
Punto Labial Alveolar Palatal Velar Post Glotal
Modo Velar
Oclusivos
Sordos p t ch k q
Fricativos
Sordos s h
Nasales m n ñ
Laterales l ll
Vibrante r
Semi-
vocales w y
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez
/p/ papa = papa llaqta = pueblo /r/ yawar = sangre wira = grasa
wasi = casa upyay = tomar kiru = diente lerqo = bizco
/t/ tikti = verruga tuta = oscuridad /w/ wawa = niño wira = grasa
tiyana = asiento tuytuy = flotar kawsay = alimento waqyay = llamar
/c´/ chichu = preñada chukcha = cabello /y/ yawar = sangre yanapay = ayudar
rikchay = despertar chawpi = medio yapa = aumento yarqay = hambre
Nombres adjetivos
Palabra verbo
Modo indicativo: Tiempo Futuro:
Verbos:
rikuy = ver puriy = andar Noqa takisaq = Yo cantaré
puñuy = dormir munay = querer Qan takinki = Tú cantarás
nanay = dolor wiñay = crecer Pay takinqa = Él cantará
rimay = hablar takiy = cantar Noqanchis takisunchis = Nosotros cantaremos (i)
ruway = hacer waqay = llorar Noqayku takisaqku = Nosotros cantaremos (e)
yupay = contar churay = poner Qankuna takinkichis = Ustedes cantarán
Paykuna takinqaku = Ellos cantarán
Conjugación del verbo: cantar = takiy
Conjugación del verbo ser o estar = Kay
Modo infinitivo:
Infinitivo : takiy = cantar Tiempos
Gerundio : takispa = cantando personas presente pasado futuro
Participio activo : takiq = cantor Noqa kani karani kasaq
Participio pasivo : takisqa = cantando Qan kanki karanki kanki
Pay kan karan kanqa
Modo indicativo: Tiempo Presente: Noqanchis (i) kanchis karanchis kasunchis
Noqayku (e) kayku karayku kasaqku
Noqa takini = Yo canto Qankuna kankichis karankichis kankichis
Qan takinki = Tú cantas Paykuna kanku karanku kanqaku
Pay takin = Él canta
Noqanchis takinchis = Nosotros cantamos (i) Conjugación del verbo curar = hanpiy
Noqayku takiyku = Nosotros cantamos (e)
Qankuna takinkichis = Ustedes cantan Tiempos
Paykuna takinku = Ellos cantan
personas presente pasado futuro
Noqa hanpini hanpirani hanpisaq
Modo indicativo: Tiempo Pasado:
Qan hanpinki hapiranki hanpinki
Noqa takirani = Yo cantaba Pay hanpin hanpiran hapinqa
Qan takiranki = Tú cantabas Noqanchis hanpinchis hanpiranchis hanpisunchis
Pay takiran = Él cantaba Noqayku hanpiyku hanpirayku hanpisaqku
Noqanchis takiranchis = Nosotros cantábamos (i) Qankuna hanpinkichis hanpirankichis hanpinkichis
Noqayku takirayku = Nosotros cantábamos (e) Paykuna hanpinku hanpiranku hanpinqaku
Qankuna takirankichis = Ustedes cantaban
Paykuna takiranku = Ellos cantaban
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez
De afirmación:
Adverbio Arí = sí riki = por su puesto
Son palabras invariables que modifican la función del verbo, hinan = así es kaymi = esto es
calificando o determinando el significado, de un adjetivo. hinapunin = siempre es así chay = eso es
Ñawpaqta yachanayki:
1º Kirunchiskunaqa, kinsa chunka iskaniyuqmi (32), llipinpi. 2º Kiru pichanaq umanman churasun, llusinata.
2º Sapa Kikupan kan: Mukukun, sapin. 3º Ñawpaq kirukunata pichana, wichaymanta urayman.
3º Kallantaqmi: uju aychan, hanku, kiru tullun.
4º Kirukunapa sutinkuna: 4º Wakin kirukunatapas pichana, wichaymanta urayman.
Richi kiru, alqo kiru, ñawpaq maran kiru, maran kiru. 5º Allinta sapa kirupa kiqllunta pichanayki,
6º Ama qonqankichu, qalluykitawan pichayta.
5º Yupanayki kiruykikinata:
7º Aska unuwan, aska kuti moqllikuna siminchista, llipi ima
Llapanchu, ichaqa manuchu ?. qanra lloqsinanpaq.
Haykan allin kiruykikuna ?.
Haykan manaña kanchu ?.
Haynkan ismuñá ?.
1º Sapa tutamanta.
2º Sapa mijuyta tukuspa.
3º Sapa tutan, puñunaykipaq, alli allinta pichanayki kiruykikunata,
moqllikunayki simikita.
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez
Ll - ll
Runasimi Español llaki = pena
llakikuy. (v) = tener pena
A-a llakipakuy. (v) = suspirar
amuklli = amigdalitis llamiy. (v) = palpar
aqtuy = vomitar llampu. (adj.) = suave al tacto
asnaq = fétido llañu tonqor. (s) = bronquio
ayllu = familia, comunidad llaqta = pueblo - ciudad
llaqway. (v) = lamer
Ch - ch llawchi. (adj.) = flácido
chawpi = medio llawsa. (s) = baba
chikchi = granizo llawsay. (v) = babear
hampi = curar lleqthi onqoy. (s) = lepra
hampishani = estoy curando lliklla. (s) = manta
hanpisharani = estuve curando llilli. (s) = dermatitis
hanpishasaq = estaré curando. lloqe. (s) = izquierda
hanukay = destetar lloqay. (v) = gatear, subir
hatun = grande lloqsiy. (v) = salir
haya = picante llullu. (adj.) = tierno, delicado
hayaqe = bilis llumpa. (s) = virginidad
hayka = cuanto llusina hampi. (s) = unguento
hiki = hipo llutu. (s) = lóvulo de la oreja
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez
higado = kukupin L
hija = ususi. (s) labio inferior (boca) = wirpa (s)
hijo natural = qaqalo. (adj.)
labio leporino = waka simi (adj.)
hijo varón = churi ( qari wawa). (s)
labio superior (boca) = sirpi. (s)
hilar = puskay. (v)
labio = wirpa
himen = rakaq llikan. (s)
labios mayores (vagina) = rakaq hatun wirpan. (s)
hinchar = punkiy. (v).
hipo = hiki. (s) labios menores (vagina) = rakaq huchuy wirpan. (s)
hombro = rikra lactar - mamar = ñuñuy. (v)
Homosexual = chinaku. (adj.) lágrima = weqe. (s)
hoyo, agujero = toqo. (s) lamer = lawqay. (v)
hueso = tullu. laringe = tonqor.
hueso de la cabeza = uma tullu laringitis = tonqor onqoy . (s)
humero = maka tullu. lavar = maylliy. (v)
lavarse la boca = moqchikuy. (v)
I lavarse = mayllikuy. (v)
ir = riy (v) leer = ñawinchay. (v)
ileon = llañu chunchull tukuykuynin. leishmaniasis = uta-hukuya (s)
iliaco = teqni tullu. lengua = qallu
incisivo = kichi kiru lepra = leqti onqoy (s)
infarto cardíaco = sonqo pitiy. (s) lesbiana = qarinchu. (adj.)
ingle = faka kuchu. levantar = oqariy. (v)
insípido = qayma. (adj.) levantarse = hatariy. (v)
intestino = chunchul. limpiar - barrer = pichay. (v)
intestino delgado = llañu chunchul. limpio = chuya (s)
intestino grueso = raku chunchul. lipoma = wira onqoy (s)
invalido (de manos) = ñuku (adj.) litiasis en vejiga = hispay puru rumi (s)
invalido (de pies) = suchu (s) litiásis renal = wasa rurun rumi onqoy. (s)
izquierda = lloqe. (adj.) lombris = kuyka (s)
lugar de venta = qatu. (s)
J lumbalgia = qecho (s)
jadear = hahatiyay (v) lumbares = weqaw wasa tullukuna.
jalar = chutay - aysay (v) lunar = ana (s)
jaqueca = uma nanay (s) luxacion = qewe (s)
jaspeado = alqa alqa. (adj.)
joroba = qopo wasa (s) Ll
joven (mujer) = sipas (s) llamar = waqyay. (v)
joven (varon) = wayna (s) llenar = huntay (v)
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez
Warmi qari munanakunku: runakunaqa waynaña, sipasña Esqon killanpiqa, wawachaqa allintaña wiñarun. Qespisqaña
kaspaqa: munanakunku, wayllunakunku, chaymantaqa kasihan, lloqsinan killapiña.
masachakunku, kuskachakunku. Kuska kamachinakunku, huk
wasillapi tiyanku, kuskallataq puñunkupas. Maman wachakunan punchaw chayamuqtinqa, nanaywanmi
matichikun, sapa kutin nanayqa aswan sinchitan qewin. Chayqa
Kuskalla puñusqankupi: munanakuspa, oqllanakunku. Chaypin hanpina wasiman pusananku, mana chayqa ayllupi hanpiq
wawachata ruwanku. Qarin muhun warmipa warmikaynin warmita waqyachimuna.
ukunpi, saqen yumata.
Wawachaqa mamanpa wiksanmantan hawaman lloqsimunqa.
Warmipa kismanmanta sapa killan, chulla kutilla taksa runtucha Chaypaqmi lliw yanapananchis. Hanpina wasiman riqtinqa
hina ruwakun. Chay runtuchamanmi qaripa saqesqan yumapa chaypi hanpikuna yanapanqa, mana chayqa ayllupi hanpiq
uruchankunan rinku, chupanta maywispa tuytunku. warmi yanapanqa.
Qaripa saqesqan yumapa, chulla uruchallan chayan, warmipa Wachakuq warmiqa allinta kallpanchakuspan wawachata
kismanpa runtuchanman, wakintaqmi ñanpi qepakapunqaku. wiqsanmanta hawaman wiqchumunan, yanapaqkunataqmi
chaypi suyaspa wawachataq chaskinanku.
Chay chayaq huk uruchallan, runtuwan masachakun,
tupanakunku. Huk sumaq musuq kawsay wawacha Wawacha hawapiña kaqtinqa yanapaqkunan utqaylla pupu
qallaninanpaq. watunta kuchunku, khipuykapunku, chayqa puputin kanqa,
chaymantaqa sumaqchata chuyachanku. Chaymantataq
Chaymantaqa warmipa ukunpi wiñayta qallarinqa. Warmiqa waqananpaq chakichanpipas otaq sikichanpipas chaqlaykunku.
unquqña, ukunpitaq wawachaqa sapa punchaw wiñayta Chayqa wawachaqa kikillanmanta qaparimun.
qallarin. Mamanqa taksacha kasqanta musyanña, ña wiksanpi
qolla wawacha kasqanta yachakunña. Hanpina wasita otaq Llipi chaykunata ruwaruspataqmi wawachataqa mamanman
hanpiy yachaq warmiwanpas qawachikuq rinanña. haywaykapuna paykuna pura reqsinakunanpaq, kusi
kusichallaña.
Kinsa otaq tawa killayoq kaspaq ñan onqoq kasqanta
allintaña yachakun. Warmiqa punpantan wirayamun, wiksanpas Chay wawacha, kunanqa runachaña, ayllu wasipi reqsisqaña.
punkirin; hinaspa akunpi wawachapas wiñallaskantaq. Allinta ñuñunan, soqta killanman chayanankama. Chaymanta
ñawpaqmanqa mikunan apichakunata, lawachakunata:
Wiqsa ukupi wawacha allinlla wiñananpaqa allintan mikunan. kinuamanta, kiwichamanta.
Chaymi, wawacha maman mikusqanta, mikullantaq pupunpa
watun ninta. Huk watanman chayaruspaqa: puriytaña atin, tunpallantaqa
rimayta qallarin, wakin wawakunaqa hanukasqaña kanku,
Onqoq warmikunaqa allinta huntasqatan mikunanku, chaymi manaña ñuñunkuku.
hujunpi wawanqa allin qalilla wiñanqa.
APURIMAQPA RUNASIMIN Gomez
Iskay kinsa watayoq kaspaqa, chukcha rutuytan ruwachinku, - Mastarikunqa onqoy: ninri qepa tulluman, ñotqoman,
pachatapas churanku, qari warmi kasqanman hina. kay mastarikuq onqoykunaqa, sasa hanpiyñan, onqoqta apanaña
Chaymantaqa wawa wasimanñan yaykunanqa. hatun anpina wasitaña.
Tawa pisqa wataqoq kaspaqa, kikinmanta imatapas Imaynatapunin yachana, wawanchiskuna kay onqaywan
yanapakun: wasipi ruwaykunata, michiypipas, yaku astaypi. kasqanta:
Soqta qanchis wataqoq kaspaqa, aswan sapallankuña Tapuna: ¿ Ninriki nananku ? arí niqtinqa, tapupayana.
ruwanku, yanapakunku, imaymana ruwaykunata. Yachay ¿ Ninrikimanta qeya lloqsimunchu ? arí niqtinqa.
wasiman ripunku, sapa punchaw: uyariq, rimariq, ñawinchay ¿Haykaqmanta pacha ?
yachaq, qelqay yachaq, imakunan yachaykuna kasqanta
yachananpaq, ñawpaqman sapa punchay aswan yachay sapa Qawasun: Ninrinmanta qeya lloqsinchus icha manachus.
allin kawsaq runa kananpaq. - 14 punchawña qeya llosimun chayqa, sasa hanpinaña.
- Chayraq ninri nanay qallariskaqtin, hanpiswayraqmi.
Wasi Casa
Quechua Español
Taki = canta
Takiy = cantar
Takisaq = yoy a cantar
Takini = canto
Takinki = cantas
Takiruy = cántalo
Takirapuway = cántamelo
Takichaykuy = canta un poco
Takichaykuwaq = cantarías un poco
Takiymanchus = podré cantar
Takillaypuni = canta siempre
Takitakirispa = cantando cada cierto tiempo
Takinayay = querer cantar, antojarse del canto.
Takirankiraqchu = has cantado todavía ?
Takipayay = canta para alegrar a alguien.