Está en la página 1de 16

CARACTERÍSTICAS DEL IDIOMA QUECHUA

1. El idioma quechua es aglutinante y sufijante: Se caracteriza por ser sufijante y


aglutinante, donde la mayoría de las palabras se constituyen por aglutinación de sufijos.
Está conformado por un morfema base (raíz nominal o verbal) al cual se aglutinan dos,
tres o más sufijos para formar una palabra completa con significado.

Ejemplo:

La raíz es Wasi

Wasi casa

Wasikuna casas

Wasi-y-mantapuni desde de mi casa siempre

2. Entonación de la voz fija: En el idioma quechua el acento de intensidad o entonación


de voz es fijo recae en la penúltima sílaba. Por este motivo todas las palabras se pueden
clasificarse como graves o llanas. Las palabras en quechua no se acentúan.

Ejemplo:

Wasi
Wasikuna
Q’ayakama

3. En la escritura quechua solo existen tres vocales a, i, u; las vocales (e, o) se


manifiestan específicamente en el habla o en la pronunciación, cuando anteceden a los
consonantes o letras (q, qh, q’ )

Ejemplo:

Escritura en Pronunciación o habla Castellano


quechua
Iqiqu Eqeqo Equeco
Qunquri Qonqori Rodilla
Qhuya qhoya Mina
Quy Qoy Dar
Q’illu Q’ellu Amarillo

4. En el idioma quechua no existe vocales juntas a diferencia al castellano: no hay


diptongos, triptongos ni hiatos.

Ejemplo:

Wayra - Qayna - Mariya - Ñawpaq


5. Los artículos: (El, la, los, las) en idioma quechua no existen se sobre entienden está
implícito dentro la palabra.

Ejemplo:

Wasi la casa WASIKUNA Las casas

Tiyana La silla

Qillqana el lápiz

6. La estructura oracional: en quechua está compuesta por:

Sujeto + Complemento + Verbo

Ejemplo:

Ñuqaqa t’antata Rantini


S C V
Yo Pan compro

CUADRO FONOLÓGICO DE QUECHUA

QHICHWA SANAMPAKUNA

7. Fonemas o consonánticos del idioma quechua: tiene 25 consonantes y tres vocales

PUNTO DE ARTICULACION
Bilabial Alveolar Palatal Velar Postvelar
MODO DE
ARTICULACION
P T K Q
Simples
Ph Th Kh Qh
Aspiradas
P' T' K' Q'
Glotalizadas
AFRICADAS Ch
Simples
Aspiradas Chh

Glotalizadas Ch’

S J
Fricativas
M N Ñ
Nasales
L LL
Laterales
R
Vibrante

W Y
Semiconsonantes

VOCALES

Anterior Central Posterior


i u

ORDEN ALFABETO DEL IDIOMA QUECHUA

A CH CHH CH’ I J K
KH K’ L LL M N Ñ
P PH P’ Q QH Q’ R
S T TH T’ U W Y

FONEMAS O LETRAS QUE NO EXISTEN EN QUECHUA

B C D E F
G H O V X
z

CLASIFICACION DE PALABRAS: SIMPLES, ASPIRADAS Y GLOTALIZADAS

PALABRAS SIMPLES

CH K P T Q
CHAKI KACHI PARA TANTA QAYNA
Pie Sal Lluvia Reunión Ayer
CHAWLLA KILLA PACHA TATA QAM
Pez Luna/mes Tiempo/hora Papá/ señor Tú
CHAKA KIMSA PURIY TUTA QUSA/ QOSA
Puente Tres Caminar Noche Esposo
CHIRI KAY PILI TIYANA QURI
Frio Esta, este, esto pato Silla Oro
CHUWA KUNKA PUNKU TAKIY QULLQI
Plato Cuello Puerta Cantar Plata/ dinero

PALABRAS ASPIRADAS

CHH KH PH TH QH
CHHAMA KHAKA PHAWAY THANTA QHARI
Granulado tartamudo Volar/ correr Objeto viejo Hombre/ varón
CHHALLA KHUCHUY WIPHALA THAPA QHATU
Liviano Cortar Bandera Nido Mercado/ feria
CHHIKA KHUCHI PHUYU THALAY QHILLA
Tanto/cantidad Chancho Nube Sacudir Flojo
CHHULLA KHUSKA RAPHI THATAY QHURA
Rocío Parejo Hoja Tragar Hierba
CHHURU KHUYUY PHULLU THUTA QHUYA
Pico Silbar Manta/frazada Polilla Mina

PALABRAS GLOTALIZADAS
CH’ K’ P’ T’ Q’
CH’AKI K’ACHA P’ACHA T’ANTA Q’AYA
Seco Simpático Ropa Pan Mañana
CH’ALLA K’UYCHI P’AKIY T’AKAY Q’ARA
Ritual/ arena Arco iris Quebrar Derramar Pelado
CH’ISI MASK’AY P’ISQU T’IKA Q’IPI
Ocaso/ noche Buscar Pájaro Flor Bulto/ carga
CH’USPI K’IWCHA P’UNCHAW T’USU Q’ILLU
Mosca Hígado Día Pantorrilla Amarillo
CH’UÑU K’ASPI P’ITAY MUT’I Q’UMIR
Chuño Palo Tejer Mote Verde
T’IPAY

PALABRAS CON FONEMAS O LETRAS (simples)


J L LL M N
JAMUY LAWRAY LLAQTA MAKI NANAY
Venir Arder Ciudad/ pueblo Mano Dolor
JAMPI PARLAY LLAWAR MANA NINRI
Medicina Hablar Sangre No Oreja
JATUN LURU LLIKLLA MASI NINA
Grande Pepa Aguayo Amigo/a Fuego
JINA LAQHA LLULLA MISI NIWAY
Así es Oscuro Mentiroso Gato Dime

Ñ R S W Y
ÑAWI RANTIY SAPA WARMI YAKU
Ojo Comprar Solo/a Mujer/esposa Agua
ÑAÑU RUNTU SARA WAWA YANAPAY
Delgado Huevo Maíz Criatura Ayudar
ÑAWPAQ RUMI SIMI WIKSA YURAQ
Antiguo Piedra Boca Estómago Blanco
ÑUQA/ ÑOQA RIY SILLU WATA YUPAY
Yo Ir Uña Año Contar

PALABRAS CON LAS VOCALES


A I U
ASIY IMA URMAY
Reír Qué Caer
APAY INQHAY UYARIY
Llevar Atizar Escuchar
AYCHA ILLAPA UYA
Carne Rayo/trueno Cara
ALQU ISKAY UMA
Perro Dos Cabeza
PRINCIPALES ELEMENTOS DE LA GRAMÁTICA DEL QUECHUA

PRONOMBRES
PRONOMBRES PERSONALES
INTERROGATIVOS
Ñuqa/ Nuqa yo Ima ¿Qué? ¿Cuál?
Qam tú o usted Pi ¿Quién?
Pay Él o ella May ¿Dónde?
Ñuqanchik Nosotros/as (incl.) Imayna ¿Cómo?
Ñuqayku Nosotros/as ( exclu) Mayqin ¿Cuál?
Qamkuna Ustedes Machkha ¿Cuánto?
Paykuna Ellos o Ellas Jayk’aq/mayk’aq ¿Cuándo?

PRONOMBRES DEMOSTRATIVOS SUFIJOS POSESIVOS


Kay Este, esta, esto wasi-y Mi, mío / mi casa
Chay Ese, esa, eso wasi-yki Tú
Jaqay Aquel, aquella, aquello wasi-n Su
Karu Más allá/ lejos wasi-nchik Nuestro, nuestra

PRONOMBRES INTERROGATIVOS
CON SUFIJOS
Imapitaq? ¿En qué?
Imapaqtaq? ¿Para qué?
Maypitaq ¿En dónde?
pitaq ¿Quién es?
Mayqintaq ¿Cuál es?
Machkhataq ¿Cuánto es?
piqpataq ¿De quién es?
piwantaq ¿Con quién?
piraykutaq ¿Por quién?
Imaraykutaq ¿Por qué?

SUFIJOS MÁS USUALES

- man sufijo direcional “ a , hacia” ( wasiman) a casa

- manta sufijo de procedencia “ de, desde” (Oruromanta) de Oruro

- paq sufijo destinativo “ para ” ( Mamaypaq) para mi mamá

- wan instrumentativo y compañía “ con ” (Tataywan) con mi papá


- pi sufijo de lugar “ en ” (La pazpi) en La Paz

- rayku sufijo causativo “ por o cusa de “ (payrayku) por ella

- kama sufijo limitativo “ hasta “ (Q’ayakama) hasta mañana

- kuna pluralizador de nombre “ s, es “ (Wasikuna) casas

- puni sufijo definitivo “ siempre” (Jamusaqpuni) vendré siempre

RUWACHIQKUNA (Verbos)

Niy/ ñiy Decir Ruway Hacer

Riy Ir Jamuy Venir

Mikhuy Comer Upyay Beber, tomar

Pukllay Jugar Jampiy Curar

Munay Querer, amar Tusuy Bailar

Tiyay/ tiyakuy sentarse/ habitar Quy Dar

Yaykuy Entrar Lluqsiy Salir

Mañay Pedir Kutiy Volver

Yachachiy Enseñar Yachay Saber

Yachaqay Aprender/ estudiar Musquy Soñar

Tinkuy Encontrar Uyariy Escuchar

Rantiy Comprar Ranqhay Vender

Waqay Llorar Llamk’ay Trabajar

Ajllay Escoger Ñawiñay Leer

Samay Descansar Qillqay Escribir

Qallariy Comenzar Tukuyay Terminar

Yanapay Ayudar Ch’allay Brindar

Wañuy Morir Atiy Poder


Yuyay Pensar Qunqay Olvidar

Apay Llevar Apamuy Traer

Urqhuy Sacar Qhapariy Gritar

Pusay Guiar Phaway Correr, volar

Waqyay Llamar Chuqay Tirar, botar

Mayllay Lavar Tapuriy Preguntar

Qhaway Ver, mirar Jap’iy Agarrar

Jich’aykuy Verter liquido Tupuy Medir

Yupay Contar números P’akiy Romper

Tiyarikuy Sentarse Ch’inyay Callar

Phusay Soplar Khuyuy Silvar

Asiy Reir P’atay Morder

Puñuy Dormir Rikch’ay Levantarse

Much’ay Besar Riqsinakuy Conocerse

Simikuna (Vocabulario)

QUECHUA ESPAÑOL QUECHUA ESPAÑOL


Wasi Casa P’unchaw Día
Suti Nombre Sukha Tarde
Imaynalla Cómo estas/hola que tal Ch’isi/ tuta Noche
Yachaqaq Estudiante/ alumno Qayna Ayer
Allin, waliq, sumaq Bien, bueno Q’aya Mañana
Yachachiq Docente/ profesor Kunan Hoy
Jatun Grande/ superior Killa Mes/ luna
Masi Amiga/o – compañero/a Kunititan Ahora mismo
Simi Idioma/ palabra Jampiq Medico
Pacha Hora/ tiempo Qam Tú, usted
Jatun yachaywasi Universidad Minchha Pasado mañana
Yachanawasi Escuela/ colegio Ñuqa Yo
Chawpi/khuska Medio/ mitad Wawqi Hermano
Sapa p’unchaw Cada día Mama Mamá
Wata Año Llaqta Ciudad/ pueblo/
país
Jampi Medicamento Mikhuy Comer
Ch’isi mikhuy Cena Ayllu Familia
Qhatu Mercado Tusuna wasi Discoteca
Mana No Jampina wasi Hospital
Ari Sí Tata Papá
K’acha Bonito/a bello Waliqlla/ allin/ allillan Bien
Runa Gente/ persona Wawa Hijo/a

QALLU WATANA (Trabalenguas)

Piki puka kapa / puka kapa piki

Thanta thuta tuta thutan

K’acha k’uychi mask’ay

NAPAYKUNA, RIPUYKUNA
Los saludos y despedidas
Saludos formales Saludos informales
Allin paqarin Que tenga una buena mañana P: Imaynalla kachkanki ¿Cómo estás?
Allin p’unchaw Buen día / buenos días Allinllachu kachkanki estás bien no más?
Allin sukhayay Buenas tardes
Allin ch’isiyay Buenas noches
Allin tuta Buenas noches R: Waliqlla/allillan/allin – bien nomas/bien
sumaq - bien
Sumaq p’unchaw -Buen día/ buenos días kusapacha - Muy bien
Allin p’unchaw Tatay/mamay - Buenos días
señor/señora

Despedidas en quechua En español

- Tinkunakama kachun Que sea hasta otro encuentro


- Q’ayakama Hasta mañana
- Wak kutikama Que sea hasta otra oportunidad
- Jaku ripuna/ ripunachik Vámonos
- Tupanakama Hasta encontrarnos de nuevo
- Askamallakama/Asñakama Hasta más luego
- Wak p’unchawkama Hasta otro día
- Killachawkama Hasta el día lunes
DIALOGO 1

A: Imaynalla kachkanki?
B: Ñuqa waliqlla kachkani
A: Imataq sutiyki?
B: Sutiyqa Killa/ killa sutiyqa
A: Maymantataq kanki?
B: Ñuqa P’utuqsimanta kani
A: Maypitaq tiyakunki?
B: Oruropi tiyakuni
A: Imataq ruwanki?
B: Ñuqa Derochota yachaqani
A: Maypitaq yachaqanki?
B: Ñuqa UDABOL jatun yachana wasipi yachaqani
A: Allin, tinkunakama
B: Tinkunakama

DIALOGO 2

A: Imaynalla? ¿Cómo estás?


B: Waliqlla Bien
A: Imataq sutiyki? ¿Cuál es tu nombre?
B: Sutiyqa Susana Mi nombre es Susana
A: Qam Maypitaq yurirqanki/ paqarirqanki? ¿En dónde naciste?
B: Ñuqa La Paz llaqtapi yurirqani Yo nací en la ciudad de La Paz
A: Maypitaq tiyakunki? ¿En dónde vives?
B: Ñuqa qhuchapampapi tiyakuni Yo vivo en Cochabamba
A: Maypitaq yachaqanki? ¿En dónde estudias?
B: Ñuqa UDABOL jatun yachaywasipi yachaqani Yo estudio en UDABOL
A: Imataq yachaqanki? ¿Qué estudias?
B: Ñuqa Medicinata yachaqani Yo estudio Medicina
A: Piwantaq tiyakunki? ¿Con quién vives?
B: Ñuqa Tata / mamakunaywan tiyakuni Yo vivo con mis papás
A: Sumaq, tinkunakama Bien, hasta luego
B: Tinkunakama Hasta luego

Dialogo 3 (Qamri – y tú, usted?)

A: Imaynalla? ¿Cómo estás?


B: Waliqlla, qamri? Bien, y tú/usted
A: Ñuqapis waliqlla, Imataq sutiyki? Yo también, cuál es tu nombre?
B: Ñuqa Sutiyqa Susana, qampatari? Mi nombre es Susana, y de ti?
A: Sutiyqa Carla, maymantataq kanki? Mi nombre es Carla, de donde eres?
B: Ñuqa Tarijamanta kani, Qamri? Yo soy de Tarija, y tú?
A: Ñuqa Oruromanta kani, maypitaq yurirqanki? Yo soy de Oruro, en donde naciste?
B: Ñuqa Santa Cruzpi yurirqani, qamri? Yo nací en Santa Cruz, ¿y tú?
A: Ñuqa Oruropi yurirqani, Maypitaq tiyakunki? Yo nací en Oruro, ¿en dónde vives?
B: Ñuqa qhuchapampapi tiyakuni, qamri? Yo vivo en Cochabamba, ¿y tú?
A: Ñuqa Oruropi tiyakuni, maypitaq yachaqanki? Yo vivo en Oruro, en donde estudias
B: Ñuqa UDABOL jatun yachaywasipi yachaqani, qamri? Yo estudio en la Universidad de
UDABOL, ¿y tú?
A: Ñuqapis UDABOL jatun yachaywasipi yachaqani, Yo también estudio en la Universi-
qam imataq yachaqanki? dad UDABOL, ¿ tú qué estudias?

B: Ñuqa Medicinata yachaqani, qamri? Yo estudio medicina, ¿y tú?


A: Ñuqa Auditoriata yachaqani, piwantaq tiyakunki? Yo estudio Auditoría, ¿con
quién vives?
B: Ñuqa aylluywan tiyakuni, qamri? Yo vivo con mi familia, ¿y tú?
A: Ñuqapis aylluywan tiyakuni/ Ñuqa sapay tiyakuni Yo vivo solo/a
B: Allin, wak p’unchawkama Qué bueno, hasta otro día
A: Tinkunakama/ q’ayakama Hasta pronto/ hasta mañana

AYLLU/YAWARMASI (Familia)
QUECHUA ESPAÑOL QUECHUA ESPAÑOL
Jatun mama Abuela Ñaña hermana de la mujer
Jatun tata Abuelo Tura Hermano de la mujer
Tata/ papasu Papá Ususi Hija
Mama Mamá Churi Hijo
Warmi Esposa/ mujer Pana Hermana del hombre
Qusa Esposo Wawqi Hermano del hombre
Wawa Niño, niña, bebe, hijo Qhari wawa Niño
Ipa Tía/tiya Warmi wawa Niña
Tatawki/yaya Tío/ tiyu Allchhi Nieto/ nieta
Qatay Yerno Aqi, kiwachi Suegra/suyra
Qhachun Nuera Munasqita Enamorado/a
Masi Amigo/a Sutiyay irqi Padrino
Conjugación de verbo en tiempo presente simple

PRONOMBRES Verbo - Yachaqay (estudiar)


PERSONALES
Ñuqa/ nuqa Ingenierota Yachaqani Yo estudio
Qam Yachaqanki Tú estudias
Pay Yachaqan Él/ella estudia
Ñuqanchik Yachaqanchik Nosotros/as estudiamos incluyente
Ñuqayku Yachaqayku Nosotros/as estudiamos ( excluye
Qamkuna Yachaqankichik Ustedes estudian
Paykuna Yachaqanku Ellos/as estudian

Conjugación en tiempo presente progresivo (CHKA = estar + ando, endo) sa

Verbo estudiar
PRONOMBRES Español
Yachaqachkani Yo estoy estudiando
Ñuqa Ingenierota
sa
Qam Yachaqachkanki Tú estás estudiando
Pay Yachaqachkan Él/ella está estudiando
Ñuqanchik Yachaqachkanchik Nosotros/as estamos estudiando (Incl.)
Ñuqayku Yachaqachkayku Nosotros/as estamos estudiando (Excl.)
Qamkuna Yachaqachkankichik Ustedes están estudiando
Paykuna Yachaqachkanku Ellos/as están estudiando

A: Qam imataq ruwachkanki? ¿Qué estás haciendo?

B: Ñuqa yachaqachkani Yo estoy estudiando

A: María imataq yachaqachkanki? ¿María que estas estudiando?

B: Nuqa medicinata yachaqachkani Yo estoy estudiando medicina

IMASMARI, IMASMARI

- Rintaq jamuntaq, chayllapipunitaq kachkan ¿imataq kanman?

- Maki makipura, wiqsa wiqsapura, ichapis misk’i takiy ¿imataq kanman?


YUPAYKUNA (números)

0 Ch’usaq
11 Chunka 21 Iskay chunka 31 kimsa chunka 41 Tawa chunka
1 Juk / uj jukniyuq jukniyuq jukniyuq jukniyuq

22 Iskay chunka 32 Kimsa chunka 42 Tawa chunka


2 Iskay 12 Chunka iskayniyuq iskayniyuq iskayniyuq
iskayniyuq
13 Chunka 23 Iskay chunka 33 Kimsa chunka 43 Tawa chunka
3 kimsa kimsayuq kimsayuq kimsayuq kimsayuq

4 Tawa 14 Chunka 24 Iskay chunka 34 Kimsa chunka 44 Tawa chunka


tawayuq tawayuq tawayuq Tawayuq

15 Chunka 25 Iskay chunka 35 Kimsa chunka 45 Tawa chunka


5 Phichqa Phichqayuq phichqayuq phichqayuq phichqayuq

16 Chunka 26 Iskay chunka 36 Kimsa chunka 46 Tawa chunka


6 Suqta suqtayuq suqtayuq suqtayuq suqtayuq

17 Chunka 27 Iskay chunka 37 Kimsa chunka 47 Tawa chunka


7 Qanchis qanchisniyuq qanchisniyuq qanchisniyuq qanchisniyuq

18 Chunka 28 Iskay chunka 38 Kimsa chunka 48 Tawa chunka


8 Pusaq pusaqniyuq pusaqniyuq pusaqniyuq pusaqniyuq

19 Chunka 29 Iskay chunka 39 Kimsa chunka 49 Tawa chunka


9 Jisq’un jisq’unniyuq jisq’unniyuq Jisq’unniyuq Jisq’unniyuq

10 Chunka 20 Iskay chunka 30 Kimsa 40 Tawa chunka 50 Phichqa


chunka chunka

Números del (51 - 1000000)


51 Phichqa chunka 120 Pachak iskay 220 Iskay pachak 330 Kimsa pachak
Jukniyuq chunka iskay chunka kimsa chunka
52 Phichqa chunka 121 Pachak iskay 221 Iskay pachak 331 Kimsa pachak
iskayniyuq chunka jukniyuq iskay chuka kimsa chunka
jukniyuq jukniyuq

60 Suqta chunka 130 Pachak kimsa 230 Iskay pachak 400 Tawa pachak
chunka kimsa chunka
61 Suqta chunka 140 Pachak tawa 240 Iskay pachak 450 Tawa pachak
jukniyuq chunka tawa chunka phichqa chunka

63 Suqta chunka 141 Pachak tawa 242 Iskay pachak


kimsayuq chunka jukniyuq tawa chunka 500 Phichqa
iskayniyuq pachak
67 Suqta chunka 150 Pachak phichqa 250 Iskay pachak 600 Suqta pachak
qanchisniyuq chunka phichqa chunka
151 Pachak phichqa 251 Iskay pachak
70 Qanchis chunka chunka Jukniyuq phichqa chunka 700 Qanchis
jukniyuq pachak
71 Qanchis chunka 160 Pachak suqta 260 Iskay pachak 800 Pusaq pachak
Jukniyuq chunka suqta chunka
77 Qanchis chunka 170 Pachak qanchis 263 Iskay pachak 900 Jisq’un
Qanchisniyuq chunka suqta chunka pachak
kimsayuq
80 Pusaq chunka 171 Pachak qanchis 270 Iskay pachak 1000 Waranqa
chunka jukniyuq qanchis chunka
81 Pusaq chunka 180 Pachak 272 Iskay pachak 1001 Waranqa
jukniyuq pusaq chunka qanchis chunka jukniyuq
iskayniyuq
83 Pusaq chunka 190 Pachak jisq’un 280 Iskay pachak 2000 Iskay
kimsayuq chunka pusaq chunka waranqa

90 Jisq’un chunka 191 Pachak jisq’un 290 Iskay pachak 3000 Kimsa
chunka jukniyuq jisq’un chunka waranqa

91 Jisq’un chunka 195 Pachak jisq’un 299 Iskay pachak 5000 Phichqa
jukniyuq chunka phichqayuq jisq’un chunka waranqa
jisq’unniyuq
100 Pachak 200 Iskay pachak 300 kimsa pachak 7000 Qanchis
waranqa
101 Pachak jukniyuq 201 Iskay pachak 301 Kimsa pachak 10.000 Chunka
jukniyuq jukniyuq waranqa
110 Pachak chunka 210 Iskay pachak 310 Kimsa pachak
chunka chunka 1000.000 Junu

ISKAY WARANQA ISKAY CHUNKA ISKAYNIYUQ - 2022

Dialogo
A: Imaynalla? ¿Cómo estás?
B: Waliqlla, qamri? Bien, y tú/usted
A: Ñuqapis waliqlla, Imataq sutiyki? Yo también, cuál es tu nombre?
B: Ñuqa Sutiyqa Susana, qampatari? Mi nombre es Susana, y de ti?
A: Sutiyqa Carla, maymantataq kanki? Mi nombre es Carla, de dónde eres?
B: Ñuqa Tarijamanta kani, qamri? Yo soy de Tarija, y tú?
A: Ñuqa Oruromanta kani, machkha watayuqtaq Yo soy de Oruro cuántos años tienes?
kanki?
B: Ñuqa iskay chunka kimsa watayuq kani, qamri? Yo tengo 23 años ¿y tú?
A: Ñuqa kimsa chunka jukniyuq kani, Maypitaq tiyakunki? Yo tengo 31, ¿en dónde vives?
B: Ñuqa qhuchapampapi tiyakuni, qamri? Yo vivo en Cochabamba, ¿y tú?
A: Ñuqa Oruropi tiyakuni, maypitaq yachaqanki? Yo vivo en Oruro, en donde estudias
B: Ñuqa UDABOL jatun yachaywasipi yachaqani, qamri? Yo estudio en la Universidad de
UDABOL, ¿y tú?
A: Ñuqapis UDABOL jatun yachaywasipi yachaqani, Yo también estudio en la Universi-
qam imataq yachaqanki? dad UDABOL, ¿ tú qué estudias?

B: Ñuqa Medicinata yachaqani, qamri? Yo estudio medicina, ¿y tú?


A: Ñuqa Auditoriata yachaqani, piwantaq tiyakunki? Yo estudio Auditoría, ¿con
quién vives?
B: Ñuqa aylluywan tiyakuni, qamri? Yo vivo con mi familia, ¿y tú?
A: Ñuqapis aylluywan tiyakuni, Celularniyki ima Yo también vivo con mi familia
Yupaniyuqtaq? Cuál es el número de celular?
B: 67906435, qampatari? Suqta, qanchis…… y de ti?
A: Ñuqaypata yupaynin 73589501 El número de mi celular es…
B: Allin, q’ayakama Qué bueno, hasta otro día
A: Tinkunakama Hasta pronto/ hasta mañana

Nakunakuna (objetos)

QUECHUA ESPAÑOL QUECHUA ESPAÑOL


P’anqa qillqana Cuaderno Simipirwa Diccionario
Raphi hoja Jamp’ara/patacha Mesa
P’anqa Libro Tiyana/chukuna Silla
Qillqana Lápiz Pirqa Pared
Pirqa qillqana Pizarra Yachay wasi Aula
Q’ipina Mochila/ bulto T’uqu Ventana
Siqina Regla Pichana Escoba
Phiskhuna Borrador/ almuadilla Qillqa phiskhuna Goma de borrar
Karu parlana Celular Wasi Casa

OBJETOS

EN SINGULAR EN PLURAL
Qillqana Qillqanakuna Lápices
Tiyana Tiyanakuna Sillas
Raphi Raphikuna Hojas
Punku Punkukuna Puertas
Simipirwa Simipirwakuna Diccionarios
Phiskhuna Phiskhunakuna Borradores
P’anqa P’anqakuna Libros
Wasi Wasikuna Casas
Los números también pluralizan a los objetos
Ejemplos:
AYMARA ESPAÑOL
Kimsa chunka punku 30 puertas
Kimsa qillqana 3 lápices
Suqta tiyana 6 sillas
Phichqha wasi 5 casas
Chunka raphi 10 hojas

Dialogo 1
A: Carla, qillqanata mañariway, ama jina kaychu -Carla, préstame el lápiz, pues
B: Ya, kayqa -Ya, tóma / aquí está
A: Pachi - Gracias
B: Ni imamantapis/ mana imamantapis - De nada/ no hay porque

Dialogo 2
A: Karu waqyanata quway - dame el celular
A: Ya, kayqa - ya, aquí está
B: Pachi - Gracias

VOCABULARIO

Mañariway Préstame
Yanapaway Ayúdame
Suyariway Espérame
Quway Dame
Manaraq Todavía
Qullqi Dinero
Phani Hora/ tiempo
Ama jina kaychu Por favor
Ima pachataq? ¿Qué hora es?

También podría gustarte