Está en la página 1de 8

EL MACHCHAJ - JUYAI O

IDIOMA CALLAWAYA

Escribe: ENRIQUE OBLITAS POBLETE.

En el Norte del Departamento de La Paz, en pleno territorio colla, existe una isla
humana de 30.000 habitantes más o menos, que abarca las provincias Bautista Saavedra,
Muñecas y Caupolicán, donde todos sus moi adores hablan el quechua. En medio de este
territorio existe un oasis diremos así que no pasa de los 2.000 habitantes, distribuidos en-
tre las poblaciones de Chajaya, Caul&ya, Wata-Wata, Inca, Chari y Curva, cuyos habitantes
hablan un idioma desconocido, que ellos denominan Machchaj-juyai (lengua esotérica) y
que no lo usan sinó en casos determinados v. g. en sus invocaciones a los Dioses, o- cuando
se encuentran ausentes de sus pagos en ejercicio de su profesión de curanderos.
Don Bigoberto Paredes en su obra titulada "Mito Supersticiones y Supervivencias po-
pulares de Bolivia", afirma que, Iob callav.-ayas hablan el pukina; Bandelier dice que los
collawayas tienen su idioma propio que no es el pukina sino el callawaya; Gustavo Adol-
fo Otero en su obra Piedra Mágica afirma que los callawayaa hablan el pukima; Luis So-
ria Lena dice que los callawayas hablan el pohena o pojena; las opiniones son contradicto-
rias a este respecto; a nosotros nos parece que el Machcha-juyai es un idioma distinto al
rutina y al uro aunque sí vinculados por un parentesco cercano.
En cuanto al origen de este idioma, me aventuro en afirmar, que es el mismo que
Ufaron los Incas en sus relaciones familiares y a que se refiere Garcilaso de la Vega en
sus Comentarios Keales al decir; "Los Incas tuvieron otro lenguaje particular que hablan
entre ellos que no la entendía los demás indios, ni les era lícito aprenderla como lengua-
je divino. Esta me escriben del Perú que se ha perdido totalmente; porque como pereció
la República particular de los Incas, pereció también el lenguaje de ellos". Abrigo la idea
que ese lenguaje divino hubiese sido el "callawaya" por las razones siguientes; los calla-
vrayas fueron los médicos de cabecera de los Incas y según los datos que nos proporcio-'
nan los cronistas fueron los vasallos de mayor confianza que tuvieron entre su servidum-
bre, es pues de suponer, que en medio de dicha intimidad y el diario roce social con la
icbleza, que, dichos indígenas, hubieran aprendido el idioma sagrado de los Incas.
Garcilaso al referirse a esta intimidad dice lo siguiente: "Existían grandes herbola-
rios, que hubo muy famosos en tiempo de los Incas, que conocían la virtud de muchas yer-
bas y por tradición las enseñaban a sus hijos, y éstos eran tenidos por médicos no para
curar a todos sino a los reyes y a los de su sangre y a los curacas y a Sus parientes".
Por otro lado, Guarnan Poma de Ayala nos informa en su obra Primer Coronica y
Buen Gobierno del reino de las Indias pág. 330 edición Posna.nsky, que los callawavas go-
zaban del privilegio de ser los encargados de transportar en sus hombros las andas portá-
tiles de piedras preciosas denominadas (quispi rampa), donde se acomodaban los incas pa-
ra salir de paseo,por la ciudad del Cuzco.
Establecido de esta manera la familiaridad e intimidad de los callawayas con la fa-
milia real de los Incas, es de suponer que como domésticos de confianza hubiesen apren-
Oido el idioma sagrado y después de la Conquista continuaron empleándolo con la reserva
más absoluta, por existir una prohibición terminante para que otras personas que no per-
teneciesen a la nobleza lo aprendieran y lo hablaron, y esta prohibición y el temor al
castigo ha debido primar en los primeros tiempos, y la costumbre ha debido imponerse en
los últimos, razón por la cual no tuvieron oportunidad los cronistas para anotar ni un solo
vocablo, sin embargo de habérselo hecho con otros de menos importancia, como el que ha-
blaban los chiriguanos, los chuuchoa, etc.

1 oo
Ka isia de que las opiniones de loa escritores se hallan divididas y a fin de que ie
estat.iez.ciL el paralelismo o la disconformidad 'entre el pukina y el callawaya, vamos a
transcribir términos lingüísticos que corresponden a ambos idiomas.
El Padre Leónidas Bernedo Málaga, en su obra titulada "Cultura Pukina" nos pro-
porciona material valiosísimo, que lo hemos aprovechado, para hacer una comparación en-
tre Maehrhaj-juvai y Pukina, transcribiendo en primer término el padrenuestro en Pu-
kina y luego en callavraya.

TADRE NUESTRO E N PUKINA-—

Señoki, hanigo pacas cimana ascheno pomana upalli suhanta po c&paea-ascheno sea
guta kiguri hanigo pacas na ehe cahuacasna hamp. Kaa gamenko ehe esuma; señ cuta-
carnen, señ tanta, señ ochane pampache surnao keno gata pampachan gancu cagu ama ehe
r,:-ro suma uchaguta se2 oronava enenata entonana keipina suman.
PADRENüÉSTBO EN C A L L A W A Y A O MACHCHAJ-JUYAL (Dictó Ignacio Pare-
ces de Curva). Iquiliicu janajpachapi achaohcanqui, miniiqui khatasqa achachun. gatas-
niiqui pichiicuman wayamuchun, kñatasqaiqui acliachum, khistupachapi, janajpachapi, qit.
c.an khoolos yapasqata jeqawaicu, juchaicuta warinajawaicu khichainatachu warinaja-
cliiicu miita, u khataichu Janawin warinajanaicuta khiipipas khii jancumauatap&s ictar-
ciolla waicu. Jicupuni achachun.
Notamos en ambas oraciones transcritas, la similitud en la escritura de algunos vo-
cablos, v. g. pacas que en callawa^-a significa tierra; kaa, diente; qena, plata; gatas san-
tificado; caman, día; lo que en pukina tiene otro significado.
Para seguir haciendo nuestro estudio transcribimos los numerales de ambo» idiomas:

Español. Pukina. Callawaya.

Uno pesce Ujsi


dos so soo
tres capa qapi
cuatro Sper pill
cinco tajpa chisma
seis chinchun thajwa
siete Stu qajsi
ocho quina wasa
nueve cheqá nuqui
diez. Skata. Khocha

OTEAS PALABRAS.

Mujer atago atasi


Hombre mana laja
Corazón sec sau
Sangre cami qambru
Culebra coa maquito - Ppejeto
Cabeza bupi pheqe
Estómago earu quori
Casa pana usi
Cielo Ascheno Janarin - Khalla.
Mano. mohana su i

F R A S E S

Dame pan lulisunai Caalata jeqariwai


Ven acá ' ascai Khistumnn isnamni
Anda vete tukaca ocsai isnapui
Habla conmigo chischai misiwan juvai

— 123 —
Español. Pukiaa. Callawaya.

Te fuiste sin avisarme Churacma cuauar Isnapunqui u-uricuspa


Despues de comer Luklihua mahuir Ojana waqasmanta
Se ha perdido Churatan cualayu Warinajapnn
Buenos días Hapya Vuspiríchiti iquili
Buenas noches Saqúese sinchiliata Llalli thamin
Estoy cansado Comanchi, ujsuchai ithiasqa achani
Estoy cómodo Aurtyancai llállipi acbani
Estoy con Wajiwan
Cerro laminoso Charaeato Lumij llanta
forma de plato Pocsi Tipchilo khichaina pacas
Pueblo en formación Piaca piaquitó wani khapa
Lugar rocoso QuequeSa jirijicn
Pueblo sabio Churajon Seqainiyoj knapa
Vientre • — Zeki Qeri
Majada •» Chilata Jala chuiñi
Testículo ' sogay Lili. Qoon
Carbón para-na-i chcheqen lumisqa
Amarillo Kutipa Qqallonaja
Carne lipe pipi
Casa ocola Usi
Arroz chiwi phoqoati chchuri
Pueblo escarpado Qui-chi-ni-wai K'atu juphu khapa
Culebra Chocora ppejeto

ANOTACIONES SOBRE GRAMATICA MACHCHA—JTJYAX—

A R T I C U L O :

En el idioma callawava el artículo; no se antepone al nombre sino que se pospone em-


pleando la terminal "qa" así se dice casa, usi; la casa usiqa; hombre mii; el hombre miiqa.
mujer atasi, la mujer atasiqa, como se ve la terminal "qa" se usa indistintamente sea
para expresar el masculino, como el femenino. Para el plural se emplea la terminal "cu-
na", así se dice; las casas, usicuna; los hombres miicuna etc.
EL SUSTANTIVO: se emplea para designar los nombres de las personas, animales
y cosas.

GENERO DEL SUSTANTIVO:


I
El género de las personas se halla constituida por la misma palabra sin aditamento
alguno, v. g. "Mil", hombre; "Atasi", mujer.
El género de los animales, para significar el masculino, se halla expresado en su
propia denominación v. g. schacatu, reqasti, que quieren decir; burro, gato. El femenino-
,je dichas palabras o nombres se forma anteponiendo el aditamento "china'; v. g. china
schamatu, china reqasti, china qomsi, qce quieren decir, burra, gata, perra.

N U M E R O :

El número singular, no tiene ningún aditamento v. g. "usi", 'laja", "pheqa".


El plural se forma añadiendo la terminal "cuna" v. g. "usicuna'1, "lajacuna" "pheqacu
na''; las casas, los hombres, las cabezas.
\
DECLINACION:
Los casos en calawava o machcha-juyai, son idénticos que en castellano, así tenemos
los siguientos ejemplos:
"'•MI '1V0: Juana canta, "Juana sacharan' el libro »;s uuevo, "poqolipiqa

GENITIVO: La luz de las estrellas, "khamanpaj lumin"; los dibujos del libro, "poqo-
l : pij tacusqan"; las flores de mi jardín son olorosas, "pácasniipaj'poqollanam llalli jithumi".
DATIVO: Amo a Pedro, "Pedrota jatani"; trabajo para mi padre, "iquiliipaj rajqani";
traigo estas semillas para el jardin, "khiitu mujunajata acbamuni poqollana pacaspaj.
ACUSATIVO: He perdido mi libro; 'poqolipiita warinajani"; los soldados vencieron
al enemigo, "qqejqacuma ñajaicuncu reqancbista"; mi tía puso a mi disposición un jardín
ameno, (Tiaiqa) achapuan llalli poqollana pacasta".
VOCATIVO: [Oh, libro querido, eres mi mejor amigo; "¡schau jatacusqav poqolipi
uwarucaj sejoy chuumi achanqui"!; ¡Olí jardín mío, que bello eres! "Schau uwaro poqo-
llanay pacasniy, K'atu llallipuni achanqui; Ven hijo mió, quiero hablarte, "isnamuy ja-
t'acusqay qea, chuuwan juyacuita jatani".
ABLATIVO: Tengo una estampa en mi libro, "poqolipipi, llalli qasa achapuan", Juego
a la pelota, "schamina khesawan jatani. Vengo de Oruro, "Oruromanta isnamuni; deja la
regadera >en el jardín, "Mimi surunata ajnarqoy poqollana pacaspi".

DEL ADJETIVO:

Calificativo:.— grande, "K'atu"; bueno, "llalli"; blanco, "phoqouti" negro, "ullasti";


lindo, "uwaro" etc. -
Comparativo:— Luis es mas bueno qne Juan "Luisqa sik'utawan llallipuni Juanman-
ta nijtin".
Superlativo:.— (se forma anteponiendo la palabra ancha).— Muy bueno, "ancha lla-
lli"; sumamente bueno, "ancha llalli llallipuni".
Posesivo:.— Mi libro, "poqolipii"; tu libro, "poqolipiiqui"; nuestros libros, "poqoli-
pinchis"; vuestros libros; "chuucunaj poqolipiiquichis". Este libro, "khistu poqolipi".
NUMERALES:.— Hemos indicado del uno al diez; vamos a continuar las decenas:
veinte, "sookhocha"; treinta, qapi khocha"; cuarenta, "pilikhocha"; cincuenta, "chisma
khocha"; sesenta, Thajwa khocha"; setenta, "qajsi khocha"; ochenta, "wasa khocha"; no-
venta, "nuqui khocha", cien, "ticon"; centenas: doscientos, "sooticon"; trecientos, "qapi-
ticon"; cuatrocientos, "piliticon"; quinientos, "chisma ticon"; seiscientos, "thajwa ticon";
setecientos, "qajsi ticon"; ochocientos, 'wasa ticon", novecientos, "nuquiticon"; mil, "K'atu
ticon"; Millón, "tututicon".
ORDINALES:— Primero, "ujsipi"; segundo, "soopi"; tercero, "qapipi", etc.

PRONOMBRE:

Personales. Posesivos. Demostrativos.

Yo; nisi mío; nisijta Este; khistu


Tu; chuu tuyo; chuujta Ese; jiru
El; Jiru. Pichi. Khii. suyo; pichijta aquél; khistuqa
Nosotros; nisiicu nisinchis nuestro; nisinchispajta Estos; khistucuna
Vosotros; Chuucuna vuestro; chuucnnajta Esos; jirucunaqa
Ellos; jirucuna Suyo; jirucunajta Aquellos; lata khistucunaqa

RELATIVOS:

QUE, khii; CUAL, khiroja; QUIEN, khiitaj; CUYO, khirojtaj; CUANDO, khumataj.
INDEFINIDOS: Alguien, khiru; NADIE, Ukhiimpas; NADA, ukhiiipas; CUALQUIE-
RA, khiipas; ALGO, K'unallapas; ALGUNO, kjirijapas; NINGUNO, Ukhirojapas; VA-
RIOS, jalayoj; AMBOS, suuntin; TODO, cumun; MUCHO, jala; BASTANTE, jalapacha;
HARTO, jala; POCO, sik'ulla.

— 125 —
DEL VERBO.—

Verbo copulativo: Dios en todo poderoso: Nisinuk'inchis ancha jataíniyoj. El hombre


es muy comelón, Miiqa llalli ojafiitomi.
Verbo predicativo:.— Yo duermo, nisi mejani. Tu escribes, chuu poqolipipi tacunqui.
El es amado, pichi jatasqa achan.
Verbo reflexivo:.— Yo me laVo, niei ttajnacuui. Tu te amas, chuu jataeunqúi.
Verbo recíproco:.— Yo y ta nos amamos, nisipiwan, chuupiwan jatanacunchia.

MODOS DEL VERBO.—


-»MI MMinah ' i , III I WIIIM» l« i —v—» •< I '--¿"t.--- •> ---. «n-
Infinitivo.— querer, jatacuna; comer, ojacuna. Todos los verbos terminan en "cuna".
Gerundio.— queriendo, jataeuspalla; comiendo, ojaspalla.
Participio.— Querido, jatasqa; comido, ojasqa.

MODO INDICATIVO.— PRETERITO FERFECTO.—

Yo amo, nisi jatani. Yo he amado, nisi jatarqani


Tu amas, chuu jatanqui. Tu has amado, chuji jatarqanqui
él ama, jiru jatan. , El ha amado, Jiru jatarqan
Nosotros queremos, nisinchis jatanchis Nos, hemos amado, Nisinchis jatarqanchis
Vosotros quereis, chuucuna jatanquichis Vos habéis amado, Chuucuna jatajianqh¿chi£
Ellos aman, irucuna atancu. Ellos habían amado, ^Jirucuna jatasqacu

PRETERITO IMPERFECTO.— PRETERITO PLUSCUAMPERFECTO—


" "" *•-• • .--v-- ^ ... k— -
Yo amaba, Nisi jatarqani Yo había amado, Nisi jatasqani
Tu amabas, chuu jatarqanqui Tu habías amado, chuu jatasqanqui
El amaba, jiru jatarqan Ei había amado. Jiru jatasqa
Nosotros amábamos. Nisinchis jatarqanchis. Nos habíamos amado. Nisinchis jatasqanchi)
Vos, amabais. Chuucuna jatarqanquiehis. Vos, habéis amado. Chuucuna jatasqanchis
Ellos amaban. Jirucuna, jatarqancu. Kilos habian amado. Jirucuna jatasqacu

PRETERITO INDEFINIDO.— PRETERITO ANTERIOR.—

Yo amé. Nisi jatacurqani Yo hube amado. Nisi jataiman acharqan


Tu amaste. Chuu jatacuryanqui Tu hubiste amado. Chuu jatacuajacharqan
El amó. Jiru jatacurqan. El hubo amado. Jiru Jatanman acharqan
Nos. amamos. Nisinchis jatacurqanchis Nos hubiéramos amado. Nisiicujataicuman
acharqan
Vos, arriabais. Chuucuna, jatacurqanquichis Vos, hubiesteis amado. Chuucuna jatawajchis
* 't* . acharqan
Ellos amaban. Jirucuna jatacurqancu Ellos hubieron amado. Jirucuna jatancumau
acharqan

FUTURO IMPERFECTO.— FUTURO PERFECTO.—

Yo amaré. Nisi jatasay Yo habré amado. Nisi jatarqar.quichari


Tu amarás, chuu jatanqui Tu habras amado. Chuu jntarqanquichari
El amará. Jiru jatanqa El habra amado. Jiru jatarqanehari
Nos amaremos. Nisinchis jatasunchis Nos habremos amado. Nisinchis jatarqanchis-
chari.
Vos. Amaréis. Chuncuna jatanquichis Vos habréis amado. Chuucuna jatarqanqui
chischari.
Ellos amarán. Jirucuna jatanqacu. Ellos habrán amado. Jirucuna jatarqancu-
chari.
SIMPLE O IMPERFECTO.—

Yo amaría. Nisi jataimancha Yo habría amado. Nisi jataimancha adiar


qan.
Tu amarías. Cbuu jatawajcha Tu habrías amado. Chuu jatawajcha achar-
qan.

SIMPLE FERFEOTO.- COMPUESTO O PERFECTO.—


Srt,.:.B..- ..••gjs-aa;dU
El amaría. Jiru jatanmaneha El habría amado. Jiru jatanmaneha acharqan
Nos amaríamos. Nisinchis la «Nos habríamos amado. Nisinchis jatanchis-
mancha» acharqan ~
Vos amarías. Chuucuna jatawajchischa Vos habrías amado. Chuucuna iatawaichis
cha acharqan
'Ellos ajilarían. Jirucuna Jatanmaneha.- Ellos .habrían amado_JInicnn> jntancwwtan-.
- cha acharqan.

J— MODO SUBJUNTIVO.—
1
PRESENTE.— PRETERITO PERFECTO.-

Yo ame. Nisi Jatanai Yo haya amado, Nisisi jataixnanaeharqin


Tu ames. Chuu játanaiqui . HI. Tu hayas, amado, Chuusi jatawaj acharqan
El ame. Jiru jatanan El haya amado. Jirusi jatanman Acharqan
Nos amemos. Nisinchis jatauachis Nos hayamos amado. Nisinchissi jat anchis-
jnan acharqan r-tr;> rr —
Vos améis. Chuucuna jatanaiquichis Vos havais amado. .Chuucunasi jatawajchis
acharqan
Ellos amen. Jirucuna jatanancu Ellos hayan amado. Jirucunasi jatancuman
.... .. ~ acharqan .- .

PRETERITO IMPERFECTO (1» forma) PRETERITO IMPERFECTO (2' forma)

Yo amaró. Nisi jataiman Yo amase. Nisi jatacuiman


Tu amarás. Chuu jatawaj - Tu amases. Chuu jatacuivaj
El amará. Jiru jataijman El amase. Jiru jatacunman
Nos amaramos. Nisinchis jatanchisman Nos amasemos. Nisinchis jatacunchisman
Vos amaráis. Chucuna jatawajchis Vos amaseis. Chuucuna jatacuwajchis
Kilos amarán. Jirucuna jatancuman Ellos amasen. Jirucuna jatacuncuman

PLUSCUAMPERFECTO PRIMERA FORMA.

Yo hubiera amado. Nisi jataiman acharqan


Tú hubieras amado. Chuu jatawaj acharqan
El hubiera amado. Jiru jatanman acharqan
Nos hubiéramos amado. Nisinchis iatanchisinan acharqan
Vos liubieréis amado. Chuucuna jatawajchis acharqan
Ellos hubieran amado. Jirucuna jatancuman acharqan

PLUSCUAMPERFECTO (2» forma).

Yo hubiese amado. Nisi jatacuiman acharqan BIBLIOTECA ETNOLOGICA


Tu hubiese amado. Chuu jatacawaj acharqan
El hubiese amado. Jiru jatacunman acharqan COCHABAMBA • BQLIVIA
X o s l.uhiesemofc rv lado. -N'isiuclii* jatacunchismau icharqan
Vos hubieséis aniHcio. Chuueuna jatacuwajchis a'charqan
Ellos hubiesen amado. Jirueona jatacuncuman acharqan

FUTURO IMPERFECTO.— FUTURO PERFECTO.—

Yo amaré. Nisiehn jataiman ' Yo hubiere amado. Nisiai jataeuiman achar-


qan.
Tu amares. Clluuchu jatawaj Tu hubieres amado. Chuusi jatacuwaj

El amare. Jíruchn jatanman El hubiera amado. Jiruai j&tacunman


acharqan
Nos amaremos. Nisinchischu jatanchismarf Nos hubiéramos amado. Nisinchiasi jatacun-
* chismas acharqan
Vos amaréis. C'nuucunachu jatawajchis ' Vos hubierois amado. Chcucunasi jatacuwaj.
chis acharqan
Ellos amaren. Jirucunachu j&tancuman Ellos hubieren amado. Jirucunasi jatacnn
coman acharqan.

MODO IMPERATIVO.
PRESENTE.—

Ame yo > jatasaj nisi


Ama tú Jatai chuu /
Ame él jatachun Jiru
Amemos nosotros Jatacusun nisinchis —
Amad vosotros Jatacuichis chuucuna
Amen ellos. jatacuchuncu Jirueuna.

PARTICIPIO.—

ACTIVO.— Amante, jatacuj; candente, julisnasqa; rugiente, chchanaspa.


PASIVO.— Amado, jata-sqa; temido, sijchisqa; partido, ttajanajasqa.
IRREGULAB.— Abierto, schaqarasqa; dicho, khisqa; muerto, jallasqa; hecho, achasqa

A D V E R B I O . —

DE LEGAR: Aquí, khistupi; allí, khirupi; acá, khistupi; allá khirujapitaj; cerca,
khistulla; lejos, lata; dentro, eatupi; fuera, paapi; arriba, pitipi; abajo, junapi; delante,
phiijpi; detras, waqasmanta.
DE TIEMPO: Hoy, quii; ayer, qama; mañana, khoona; antes, vraqas; después, wa-
qasmanta; entonces, jicha; luego, khiipacha; siempre, jicupuni; nunca, ujaik'aj; tarde,
thami; temprano, qaman.
DE MODO: Bien, uwarnlla; mal, ullulli; asi, jicupuni; recio, ancha llalli; duro, jurijicu;
despacio, llallimanta; alto, k'atu; bajo, sik'u; adrede, seqasqa vapana; buenamente, lia
Jiimanta.
DE ORDEN: Primeramente, ujsitaraj; finalmente, ejecupujten; últimamente, ejecu.
pusqamanta.
DE AFIRMACION: Si, jicu; cierto, jicupuni; seguramente, jicupimicha; también,
jicutawan.
DE NEGACION: No, uu; tampoco, unllataj; nunca, ujaik'aj; jamí.s, ukhiipas.
DE DUDA: acaso, Jicuchu; Quizás, jicuchapas; si, jicuchu.
PREPOSICION: Ante, fJaupanaja; Bajo, sik'ülla; cabe, pheqo; Con, khistuwan; con-
tra ukhataña; Desde, khistumanta; entre, soopi; hacia, wajsiman; hasta, jirucama; según,
achajmanta jiña; 8in, ukhii; sobre, pitipi; tras, waqaspi.

— 128 —
"paj", "ojtarai" en el suje-
to y "n" en el complemento, v. g. Casa de Pedro, Pedroj usin; la casa de Pedro, Pedropaj
usin; esta casa es de Pedro, Khistu usiqa Pedroj tam i. '
La preposición "en" se representa eon la terminal "oi" "pichu" en el complemento v.
Z- En la casa de Podro, Pedoj usimpi; estar en casa, usipi achana; Pedro no está en la
¿asa, Pedro u usipicho achan.
La preposición "para" se representa por la terminal "paj" "pajmi" v. )g. la comida'
*3 para Juan, Ojanaqa Juanpajmi; medicina para la fiebre, jilisnasqapaj seqen; ese hom-
bre es para todo, jiru miiqa cumun itipajmi.
La preposición "por" se representa por la terminal "manta" "unta", "culla", "anta" v.
hablar por detrás, waqasmanta juyana; venga por aquí, khistunta isna muy; Sola
aiente por vos he de venir, khistur&iculla isnamusaj; por donde vino, khistunta ianijjjun.
' • ^.' j- • ~ | • • ~ ! ''V
CO N J U N C I O N :

COPULATIVAS: I, piwan; ni, uu; que, khil


DISYUNTIVAS: Ja, ña; bien, llallilla; sea, achachum; que, khii, ora, ujsilla;—
ADVERSATIVAS: Más, sik'utawan; pero, khiita: empero, khiita, sino, uuñacha; áu
embargo, jicuwampas, no obstante, jicuraicu; aunque sea, jicupas; al contrario, jicuman
tapas; *» t ,
ILATIVAS: Luego, khiipacha; pues, ¿jeupaqa; aai que, khiiqa; por lo tanto, khiispa-
.ja; Ahora bien, jicuqa; f
CAUSALES: Pues, jicuqa; porque, khiiraicu; pues que, jicuspaqa; ya que, uuña.
DETERMINATIVAS: que, kbiiqa; como, khichaina. ~
CONDICIONALES: Con tal que, jieumanta jicu; siempre que, jicupuni; dado que,
jicupunina.
FINALES: Para que, khiipataj; con objeto, jicuraicu.
Continuativas; pues, jicuqa; asi, jicuspaqa; además, jicumantari; asi que, jicuspa.
• COMPARATIVAS: como, khichaina; como que, khichaina jiña; así como, khiichai-
r.achu; tal como, khichainatachu. '

I N T E B J E C C I O N.—

Alto, khichainallapi; hola, khichaina; ojalá, jiculla; puf, phuf, Hurra, wipha

— 129 -—

También podría gustarte